महाभारत 12.289 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 289→

[mh-12-289] • 62 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। सांख्ये योगे च मे तात विशेषं वक्तुम् अर्हसि। तव सर्वज्ञ सर्वं हि विदितं कुरुसत्तम।

yudhiṣṭhira uvāca. sāṃkhye yoge ca me tāta viśeṣaṃ vaktum arhasi. tava sarvajña sarvaṃ hi viditaṃ kurusattama.

भीष्म उवाच। सांख्याः सांख्यं प्रशंसन्ति योगा योगं द्विजातयः। वदन्ति कारणैः श्रैष्ठ्यं स्वपक्षोद्भावनाय वै।

bhīṣma uvāca. sāṃkhyāḥ sāṃkhyaṃ praśaṃsanti yogā yogaṃ dvijātayaḥ. vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ svapakṣodbhāvanāya vai.

अनीश्वरः कथं मुच्येद् इत्य् एवं शत्रुकर्शन। वदन्ति कारणैः श्रैष्ठ्यं योगाः सम्यङ् मनीषिणः।

anīśvaraḥ kathaṃ mucyed ity evaṃ śatrukarśana. vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ yogāḥ samyaṅ manīṣiṇaḥ.

वदन्ति कारणं चेदं सांख्याः सम्यग् द्विजातयः। विज्ञायेह गतीः सर्वा विरक्तो विषयेषु यः।

vadanti kāraṇaṃ cedaṃ sāṃkhyāḥ samyag dvijātayaḥ. vijñāyeha gatīḥ sarvā virakto viṣayeṣu yaḥ.

ऊर्ध्वं स देहात् सुव्यक्तं विमुच्येद् इति नान्यथा। एतद् आहुर् महाप्राज्ञाः सांख्यं वै मोक्षदर्शनम्।

ūrdhvaṃ sa dehāt suvyaktaṃ vimucyed iti nānyathā. etad āhur mahāprājñāḥ sāṃkhyaṃ vai mokṣadarśanam.

स्वपक्षे कारणं ग्राह्यं समर्थं वचनं हितम्। शिष्टानां हि मतं ग्राह्यं त्वद्विधैः शिष्टसंमतैः।

svapakṣe kāraṇaṃ grāhyaṃ samarthaṃ vacanaṃ hitam. śiṣṭānāṃ hi mataṃ grāhyaṃ tvadvidhaiḥ śiṣṭasaṃmataiḥ.

प्रत्यक्षहेतवो योगाः सांख्याः शास्त्रविनिश्चयाः। उभे चैते मते तत्त्वे मम तात युधिष्ठिर।

pratyakṣahetavo yogāḥ sāṃkhyāḥ śāstraviniścayāḥ. ubhe caite mate tattve mama tāta yudhiṣṭhira.

उभे चैते मते ज्ञाने नृपते शिष्टसंमते। अनुष्ठिते यथाशास्त्रं नयेतां परमां गतिम्।

ubhe caite mate jñāne nṛpate śiṣṭasaṃmate. anuṣṭhite yathāśāstraṃ nayetāṃ paramāṃ gatim.

तुल्यं शौचं तयोर् युक्तं दया भूतेषु चानघ। व्रतानां धारणं तुल्यं दर्शनं न समं तयोः। तयोस् तु दर्शनं सम्यक् सूक्ष्मे भावे प्रसज्यते।

tulyaṃ śaucaṃ tayor yuktaṃ dayā bhūteṣu cānagha. vratānāṃ dhāraṇaṃ tulyaṃ darśanaṃ na samaṃ tayoḥ. tayos tu darśanaṃ samyak sūkṣme bhāve prasajyate.

युधिष्ठिर उवाच। यदि तुल्यं व्रतं शौचं दया चात्र पितामह। तुल्यं न दर्शनं कस्मात् तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. yadi tulyaṃ vrataṃ śaucaṃ dayā cātra pitāmaha. tulyaṃ na darśanaṃ kasmāt tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। रागं मोहं तथा स्नेहं कामं क्रोधं च केवलम्। योगाच् छित्त्वादितो दोषान् पञ्चैतान् प्राप्नुवन्ति तत्।

bhīṣma uvāca. rāgaṃ mohaṃ tathā snehaṃ kāmaṃ krodhaṃ ca kevalam. yogāc chittvādito doṣān pañcaitān prāpnuvanti tat.

यथा चानिमिषाः स्थूला जालं छित्त्वा पुनर् जलम्। प्राप्नुवन्ति तथा योगास् तत् पदं वीतकल्मषाः।

yathā cānimiṣāḥ sthūlā jālaṃ chittvā punar jalam. prāpnuvanti tathā yogās tat padaṃ vītakalmaṣāḥ.

तथैव वागुरां छित्त्वा बलवन्तो यथा मृगाः। प्राप्नुयुर् विमलं मार्गं विमुक्ताः सर्वबन्धनैः।

tathaiva vāgurāṃ chittvā balavanto yathā mṛgāḥ. prāpnuyur vimalaṃ mārgaṃ vimuktāḥ sarvabandhanaiḥ.

लोभजानि तथा राजन् बन्धनानि बलान्विताः। छित्त्वा योगाः परं मार्गं गच्छन्ति विमलाः शिवम्।

lobhajāni tathā rājan bandhanāni balānvitāḥ. chittvā yogāḥ paraṃ mārgaṃ gacchanti vimalāḥ śivam.

अबलाश् च मृगा राजन् वागुरासु तथापरे। विनश्यन्ति न संदेहस् तद्वद् योगबलाद् ऋते।

abalāś ca mṛgā rājan vāgurāsu tathāpare. vinaśyanti na saṃdehas tadvad yogabalād ṛte.

बलहीनाश् च कौन्तेय यथा जालगता झषाः। अन्तं गच्छन्ति राजेन्द्र तथा योगाः सुदुर्बलाः।

balahīnāś ca kaunteya yathā jālagatā jhaṣāḥ. antaṃ gacchanti rājendra tathā yogāḥ sudurbalāḥ.

यथा च शकुनाः सूक्ष्माः प्राप्य जालम् अरिंदम। तत्र सक्ता विपद्यन्ते मुच्यन्ते च बलान्विताः।

yathā ca śakunāḥ sūkṣmāḥ prāpya jālam ariṃdama. tatra saktā vipadyante mucyante ca balānvitāḥ.

कर्मजैर् बन्धनैर् बद्धास् तद्वद् योगाः परंतप। अबला वै विनश्यन्ति मुच्यन्ते च बलान्विताः।

karmajair bandhanair baddhās tadvad yogāḥ paraṃtapa. abalā vai vinaśyanti mucyante ca balānvitāḥ.

अल्पकश् च यथा राजन् वह्निः शाम्यति दुर्बलः। आक्रान्त इन्धनैः स्थूलैस् तद्वद् योगो ऽबलः प्रभो।

alpakaś ca yathā rājan vahniḥ śāmyati durbalaḥ. ākrānta indhanaiḥ sthūlais tadvad yogo 'balaḥ prabho.

स एव च यदा राजन् वह्निर् जातबलः पुनः। समीरणयुतः कृत्स्नां दहेत् क्षिप्रं महीम् अपि।

sa eva ca yadā rājan vahnir jātabalaḥ punaḥ. samīraṇayutaḥ kṛtsnāṃ dahet kṣipraṃ mahīm api.

तद्वज् जातबलो योगी दीप्ततेजा महाबलः। अन्तकाल इवादित्यः कृत्स्नं संशोषयेज् जगत्।

tadvaj jātabalo yogī dīptatejā mahābalaḥ. antakāla ivādityaḥ kṛtsnaṃ saṃśoṣayej jagat.

दुर्बलश् च यथा राजन् स्रोतसा ह्रियते नरः। बलहीनस् तथा योगो विषयैर् ह्रियते ऽवशः।

durbalaś ca yathā rājan srotasā hriyate naraḥ. balahīnas tathā yogo viṣayair hriyate 'vaśaḥ.

तद् एव च यथा स्रोतो विष्टम्भयति वारणः। तद्वद् योगबलं लब्ध्वा व्यूहते विषयान् बहून्।

tad eva ca yathā sroto viṣṭambhayati vāraṇaḥ. tadvad yogabalaṃ labdhvā vyūhate viṣayān bahūn.

विशन्ति चावशाः पार्थ योगा योगबलान्विताः। प्रजापतीन् ऋषीन् देवान् महाभूतानि चेश्वराः।

viśanti cāvaśāḥ pārtha yogā yogabalānvitāḥ. prajāpatīn ṛṣīn devān mahābhūtāni ceśvarāḥ.

न यमो नान्तकः क्रुद्धो न मृत्युर् भीमविक्रमः। ईशते नृपते सर्वे योगस्यामिततेजसः।

na yamo nāntakaḥ kruddho na mṛtyur bhīmavikramaḥ. īśate nṛpate sarve yogasyāmitatejasaḥ.

आत्मनां च सहस्राणि बहूनि भरतर्षभ। योगः कुर्याद् बलं प्राप्य तैश् च सर्वैर् महीं चरेत्।

ātmanāṃ ca sahasrāṇi bahūni bharatarṣabha. yogaḥ kuryād balaṃ prāpya taiś ca sarvair mahīṃ caret.

प्राप्नुयाद् विषयांश् चैव पुनश् चोग्रं तपश् चरेत्। संक्षिपेच् च पुनः पार्थ सूर्यस् तेजोगुणान् इव।

prāpnuyād viṣayāṃś caiva punaś cograṃ tapaś caret. saṃkṣipec ca punaḥ pārtha sūryas tejoguṇān iva.

बलस्थस्य हि योगस्य बन्धनेशस्य पार्थिव। विमोक्षप्रभविष्णुत्वम् उपपन्नम् असंशयम्।

balasthasya hi yogasya bandhaneśasya pārthiva. vimokṣaprabhaviṣṇutvam upapannam asaṃśayam.

बलानि योगे प्रोक्तानि मयैतानि विशां पते। निदर्शनार्थं सूक्ष्माणि वक्ष्यामि च पुनस् तव।

balāni yoge proktāni mayaitāni viśāṃ pate. nidarśanārthaṃ sūkṣmāṇi vakṣyāmi ca punas tava.

आत्मनश् च समाधाने धारणां प्रति चाभिभो। निदर्शनानि सूक्ष्माणि शृणु मे भरतर्षभ।

ātmanaś ca samādhāne dhāraṇāṃ prati cābhibho. nidarśanāni sūkṣmāṇi śṛṇu me bharatarṣabha.

अप्रमत्तो यथा धन्वी लक्ष्यं हन्ति समाहितः। युक्तः सम्यक् तथा योगी मोक्षं प्राप्नोत्य् असंशयम्।

apramatto yathā dhanvī lakṣyaṃ hanti samāhitaḥ. yuktaḥ samyak tathā yogī mokṣaṃ prāpnoty asaṃśayam.

स्नेहपूर्णे यथा पात्रे मन आधाय निश्चलम्। पुरुषो यत्त आरोहेत् सोपानं युक्तमानसः।

snehapūrṇe yathā pātre mana ādhāya niścalam. puruṣo yatta ārohet sopānaṃ yuktamānasaḥ.

युक्त्वा तथायम् आत्मानं योगः पार्थिव निश्चलम्। करोत्य् अमलम् आत्मानं भास्करोपमदर्शनम्।

yuktvā tathāyam ātmānaṃ yogaḥ pārthiva niścalam. karoty amalam ātmānaṃ bhāskaropamadarśanam.

यथा च नावं कौन्तेय कर्णधारः समाहितः। महार्णवगतां शीघ्रं नयेत् पार्थिव पत्तनम्।

yathā ca nāvaṃ kaunteya karṇadhāraḥ samāhitaḥ. mahārṇavagatāṃ śīghraṃ nayet pārthiva pattanam.

तद्वद् आत्मसमाधानं युक्त्वा योगेन तत्त्ववित्। दुर्गमं स्थानम् आप्नोति हित्वा देहम् इमं नृप।

tadvad ātmasamādhānaṃ yuktvā yogena tattvavit. durgamaṃ sthānam āpnoti hitvā deham imaṃ nṛpa.

सारथिश् च यथा युक्त्वा सदश्वान् सुसमाहितः। देशम् इष्टं नयत्य् आशु धन्विनं पुरुषर्षभ।

sārathiś ca yathā yuktvā sadaśvān susamāhitaḥ. deśam iṣṭaṃ nayaty āśu dhanvinaṃ puruṣarṣabha.

तथैव नृपते योगी धारणासु समाहितः। प्राप्नोत्य् आशु परं स्थानं लक्षं मुक्त इवाशुगः।

tathaiva nṛpate yogī dhāraṇāsu samāhitaḥ. prāpnoty āśu paraṃ sthānaṃ lakṣaṃ mukta ivāśugaḥ.

आवेश्यात्मनि चात्मानं योगी तिष्ठति यो ऽचलः। पापं हन्तेव मीनानां पदम् आप्नोति सो ऽजरम्।

āveśyātmani cātmānaṃ yogī tiṣṭhati yo 'calaḥ. pāpaṃ hanteva mīnānāṃ padam āpnoti so 'jaram.

नाभ्यां कण्ठे च शीर्षे च हृदि वक्षसि पार्श्वयोः। दर्शने स्पर्शने चापि घ्राणे चामितविक्रम।

nābhyāṃ kaṇṭhe ca śīrṣe ca hṛdi vakṣasi pārśvayoḥ. darśane sparśane cāpi ghrāṇe cāmitavikrama.

स्थानेष्व् एतेषु यो योगी महाव्रतसमाहितः। आत्मना सूक्ष्मम् आत्मानं युङ्क्ते सम्यग् विशां पते।

sthāneṣv eteṣu yo yogī mahāvratasamāhitaḥ. ātmanā sūkṣmam ātmānaṃ yuṅkte samyag viśāṃ pate.

स शीघ्रम् अमलप्रज्ञः कर्म दग्ध्वा शुभाशुभम्। उत्तमं योगम् आस्थाय यदीच्छति विमुच्यते।

sa śīghram amalaprajñaḥ karma dagdhvā śubhāśubham. uttamaṃ yogam āsthāya yadīcchati vimucyate.

युधिष्ठिर उवाच। आहारान् कीदृशान् कृत्वा कानि जित्वा च भारत। योगी बलम् अवाप्नोति तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

yudhiṣṭhira uvāca. āhārān kīdṛśān kṛtvā kāni jitvā ca bhārata. yogī balam avāpnoti tad bhavān vaktum arhati.

भीष्म उवाच। कणानां भक्षणे युक्तः पिण्याकस्य च भक्षणे। स्नेहानां वर्जने युक्तो योगी बलम् अवाप्नुयात्।

bhīṣma uvāca. kaṇānāṃ bhakṣaṇe yuktaḥ piṇyākasya ca bhakṣaṇe. snehānāṃ varjane yukto yogī balam avāpnuyāt.

भुञ्जानो यावकं रूक्षं दीर्घकालम् अरिंदम। एकारामो विशुद्धात्मा योगी बलम् अवाप्नुयात्।

bhuñjāno yāvakaṃ rūkṣaṃ dīrghakālam ariṃdama. ekārāmo viśuddhātmā yogī balam avāpnuyāt.

पक्षान् मासान् ऋतूंश् चित्रान् संचरंश् च गुहास् तथा। अपः पीत्वा पयोमिश्रा योगी बलम् अवाप्नुयात्।

pakṣān māsān ṛtūṃś citrān saṃcaraṃś ca guhās tathā. apaḥ pītvā payomiśrā yogī balam avāpnuyāt.

अखण्डम् अपि वा मासं सततं मनुजेश्वर। उपोष्य सम्यक् शुद्धात्मा योगी बलम् अवाप्नुयात्।

akhaṇḍam api vā māsaṃ satataṃ manujeśvara. upoṣya samyak śuddhātmā yogī balam avāpnuyāt.

कामं जित्वा तथा क्रोधं शीतोष्णे वर्षम् एव च। भयं निद्रां तथा श्वासं पौरुषं विषयांस् तथा।

kāmaṃ jitvā tathā krodhaṃ śītoṣṇe varṣam eva ca. bhayaṃ nidrāṃ tathā śvāsaṃ pauruṣaṃ viṣayāṃs tathā.

अरतिं दुर्जयां चैव घोरां तृष्णां च पार्थिव। स्पर्शान् सर्वांस् तथा तन्द्रीं दुर्जयां नृपसत्तम।

aratiṃ durjayāṃ caiva ghorāṃ tṛṣṇāṃ ca pārthiva. sparśān sarvāṃs tathā tandrīṃ durjayāṃ nṛpasattama.

दीपयन्ति महात्मानः सूक्ष्मम् आत्मानम् आत्मना। वीतरागा महाप्राज्ञा ध्यानाध्ययनसंपदा।

dīpayanti mahātmānaḥ sūkṣmam ātmānam ātmanā. vītarāgā mahāprājñā dhyānādhyayanasaṃpadā.

दुर्गस् त्व् एष मतः पन्था ब्राह्मणानां विपश्चिताम्। न कश् चिद् व्रजति ह्य् अस्मिन् क्षेमेण भरतर्षभ।

durgas tv eṣa mataḥ panthā brāhmaṇānāṃ vipaścitām. na kaś cid vrajati hy asmin kṣemeṇa bharatarṣabha.

यथा कश् चिद् वनं घोरं बहुसर्पसरीसृपम्। श्वभ्रवत् तोयहीनं च दुर्गमं बहुकण्टकम्।

yathā kaś cid vanaṃ ghoraṃ bahusarpasarīsṛpam. śvabhravat toyahīnaṃ ca durgamaṃ bahukaṇṭakam.

अभक्तम् अटवीप्रायं दावदग्धमहीरुहम्। पन्थानं तस्कराकीर्णं क्षेमेणाभिपतेद् युवा।

abhaktam aṭavīprāyaṃ dāvadagdhamahīruham. panthānaṃ taskarākīrṇaṃ kṣemeṇābhipated yuvā.

योगमार्गं तथासाद्य यः कश् चिद् भजते द्विजः। क्षेमेणोपरमेन् मार्गाद् बहुदोषो हि स स्मृतः।

yogamārgaṃ tathāsādya yaḥ kaś cid bhajate dvijaḥ. kṣemeṇoparamen mārgād bahudoṣo hi sa smṛtaḥ.

सुस्थेयं क्षुरधारासु निशितासु महीपते। धारणासु तु योगस्य दुःस्थेयम् अकृतात्मभिः।

sustheyaṃ kṣuradhārāsu niśitāsu mahīpate. dhāraṇāsu tu yogasya duḥstheyam akṛtātmabhiḥ.

विपन्ना धारणास् तात नयन्ति नशुभां गतिम्। नेतृहीना यथा नावः पुरुषान् अर्णवे नृप।

vipannā dhāraṇās tāta nayanti naśubhāṃ gatim. netṛhīnā yathā nāvaḥ puruṣān arṇave nṛpa.

यस् तु तिष्ठति कौन्तेय धारणासु यथाविधि। मरणं जन्म दुःखं च सुखं च स विमुञ्चति।

yas tu tiṣṭhati kaunteya dhāraṇāsu yathāvidhi. maraṇaṃ janma duḥkhaṃ ca sukhaṃ ca sa vimuñcati.

नानाशास्त्रेषु निष्पन्नं योगेष्व् इदम् उदाहृतम्। परं योगं तु यत् कृत्स्नं निश्चितं तद् द्विजातिषु।

nānāśāstreṣu niṣpannaṃ yogeṣv idam udāhṛtam. paraṃ yogaṃ tu yat kṛtsnaṃ niścitaṃ tad dvijātiṣu.

परं हि तद् ब्रह्म महन् महात्मन्; ब्रह्माणम् ईशं वरदं च विष्णुम्। भवं च धर्मं च षडाननं च; षड् ब्रह्मपुत्रांश् च महानुभावान्।

paraṃ hi tad brahma mahan mahātman; brahmāṇam īśaṃ varadaṃ ca viṣṇum. bhavaṃ ca dharmaṃ ca ṣaḍānanaṃ ca; ṣaḍ brahmaputrāṃś ca mahānubhāvān.

तमश् च कष्टं सुमहद् रजश् च; सत्त्वं च शुद्धं प्रकृतिं परां च। सिद्धिं च देवीं वरुणस्य पत्नीं; तेजश् च कृत्स्नं सुमहच् च धैर्यम्।

tamaś ca kaṣṭaṃ sumahad rajaś ca; sattvaṃ ca śuddhaṃ prakṛtiṃ parāṃ ca. siddhiṃ ca devīṃ varuṇasya patnīṃ; tejaś ca kṛtsnaṃ sumahac ca dhairyam.

ताराधिपं वै विमलं सतारं; विश्वांश् च देवान् उरगान् पितॄंश् च। शैलांश् च कृत्स्नान् उदधींश् च घोरान्; नदीश् च सर्वाः सवनान् घनांश् च।

tārādhipaṃ vai vimalaṃ satāraṃ; viśvāṃś ca devān uragān pitṝṃś ca. śailāṃś ca kṛtsnān udadhīṃś ca ghorān; nadīś ca sarvāḥ savanān ghanāṃś ca.

नागान् नगान् यक्षगणान् दिशश् च; गन्धर्वसंघान् पुरुषान् स्त्रियश् च। परस्परं प्राप्य महान् महात्मा; विशेत योगी नचिराद् विमुक्तः।

nāgān nagān yakṣagaṇān diśaś ca; gandharvasaṃghān puruṣān striyaś ca. parasparaṃ prāpya mahān mahātmā; viśeta yogī nacirād vimuktaḥ.

कथा च येयं नृपते प्रसक्ता; देवे महावीर्यमतौ शुभेयम्। योगान् स सर्वान् अभिभूय मर्त्यान्; नारायणात्मा कुरुते महात्मा।

kathā ca yeyaṃ nṛpate prasaktā; deve mahāvīryamatau śubheyam. yogān sa sarvān abhibhūya martyān; nārāyaṇātmā kurute mahātmā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...