महाभारत 12.29 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 29→

[mh-12-29] • 141 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। अव्याहरति कौन्तेये धर्मपुत्रे युधिष्ठिरे। गुडाकेशो हृषीकेशम् अभ्यभाषत पाण्डवः।

vaiśaṃpāyana uvāca. avyāharati kaunteye dharmaputre yudhiṣṭhire. guḍākeśo hṛṣīkeśam abhyabhāṣata pāṇḍavaḥ.

शोकदावानलजल शोककूपप्रपूरक। शोकवल्लीकुठाराद्य शोकनाशनकीर्तन। ज्ञातिशोकाभिसंतप्तो धर्मराजः परंतपः। एष शोकार्णवे मग्नस् तम् आश्वासय माधव।

śokadāvānalajala śokakūpaprapūraka. śokavallīkuṭhārādya śokanāśanakīrtana. jñātiśokābhisaṃtapto dharmarājaḥ paraṃtapaḥ. eṣa śokārṇave magnas tam āśvāsaya mādhava.

सर्वे स्म ते संशयिताः पुनर् एव जनार्दन। अस्य शोकं महाबाहो प्रणाशयितुम् अर्हसि।

sarve sma te saṃśayitāḥ punar eva janārdana. asya śokaṃ mahābāho praṇāśayitum arhasi.

एवम् उक्तस् तु गोविन्दो विजयेन महात्मना। पर्यवर्तत राजानं पुण्डरीकेक्षणो ऽच्युतः।

evam uktas tu govindo vijayena mahātmanā. paryavartata rājānaṃ puṇḍarīkekṣaṇo 'cyutaḥ.

अनतिक्रमणीयो हि धर्मराजस्य केशवः। बाल्यात् प्रभृति गोविन्दः प्रीत्या चाभ्यधिको ऽर्जुनात्।

anatikramaṇīyo hi dharmarājasya keśavaḥ. bālyāt prabhṛti govindaḥ prītyā cābhyadhiko 'rjunāt.

संप्रगृह्य महाबाहुर् भुजं चन्दनभूषितम्। शैलस्तम्भोपमं शौरिर् उवाचाभिविनोदयन्।

saṃpragṛhya mahābāhur bhujaṃ candanabhūṣitam. śailastambhopamaṃ śaurir uvācābhivinodayan.

शुशुभे वदनं तस्य सुदंष्ट्रं चारुलोचनम्। व्याकोशम् इव विस्पष्टं पद्मं सूर्यविबोधितम्।

śuśubhe vadanaṃ tasya sudaṃṣṭraṃ cārulocanam. vyākośam iva vispaṣṭaṃ padmaṃ sūryavibodhitam.

मा कृथाः पुरुषव्याघ्र शोकं त्वं गात्रशोषणम्। न हि ते सुलभा भूयो ये हतास्मिन् रणाजिरे।

mā kṛthāḥ puruṣavyāghra śokaṃ tvaṃ gātraśoṣaṇam. na hi te sulabhā bhūyo ye hatāsmin raṇājire.

स्वप्नलब्धा यथा लाभा वितथाः प्रतिबोधने। एवं ते क्षत्रिया राजन् ये व्यतीता महारणे।

svapnalabdhā yathā lābhā vitathāḥ pratibodhane. evaṃ te kṣatriyā rājan ye vyatītā mahāraṇe.

सर्वे ह्य् अभिमुखाः शूरा विगता रणशोभिनः। नैषां कश् चित् पृष्ठतो वा पलायन् वापि पातितः।

sarve hy abhimukhāḥ śūrā vigatā raṇaśobhinaḥ. naiṣāṃ kaś cit pṛṣṭhato vā palāyan vāpi pātitaḥ.

सर्वे त्यक्त्वात्मनः प्राणान् युद्ध्वा वीरा महाहवे। शस्त्रपूता दिवं प्राप्ता न ताञ् शोचितुम् अर्हसि। क्षत्रधर्मरताः शूरा वेदवेदाङ्गपारगाः। प्राप्ता वीरगतिं पुण्यां न ताञ् शोचितुम् अर्हसि।

sarve tyaktvātmanaḥ prāṇān yuddhvā vīrā mahāhave. śastrapūtā divaṃ prāptā na tāñ śocitum arhasi. kṣatradharmaratāḥ śūrā vedavedāṅgapāragāḥ. prāptā vīragatiṃ puṇyāṃ na tāñ śocitum arhasi.

अत्रैवोदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। सृञ्जयं पुत्रशोकार्तं यथायं प्राह नारदः।

atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam. sṛñjayaṃ putraśokārtaṃ yathāyaṃ prāha nāradaḥ.

सुखदुःखैर् अहं त्वं च प्रजाः सर्वाश् च सृञ्जय। अविमुक्तं चरिष्यामस् तत्र का परिदेवना।

sukhaduḥkhair ahaṃ tvaṃ ca prajāḥ sarvāś ca sṛñjaya. avimuktaṃ cariṣyāmas tatra kā paridevanā.

महाभाग्यं परं राज्ञां कीर्त्यमानं मया शृणु। गच्छावधानं नृपते ततो दुःखं प्रहास्यसि।

mahābhāgyaṃ paraṃ rājñāṃ kīrtyamānaṃ mayā śṛṇu. gacchāvadhānaṃ nṛpate tato duḥkhaṃ prahāsyasi.

मृतान् महानुभावांस् त्वं श्रुत्वैव तु महीपतीन्। श्रुत्वापनय संतापं शृणु विस्तरशश् च मे। क्रूरग्रहाभिशमनम् आयुर्वर्धनम् उत्तमम्। अग्रिमाणां क्षितिभुजाम् उपादानं मनोहरम्।

mṛtān mahānubhāvāṃs tvaṃ śrutvaiva tu mahīpatīn. śrutvāpanaya saṃtāpaṃ śṛṇu vistaraśaś ca me. krūragrahābhiśamanam āyurvardhanam uttamam. agrimāṇāṃ kṣitibhujām upādānaṃ manoharam.

आविक्षितं मरुत्तं मे मृतं सृञ्जय शुश्रुहि। यस्य सेन्द्राः सवरुणा बृहस्पतिपुरोगमाः। देवा विश्वसृजो राज्ञो यज्ञम् ईयुर् महात्मनः।

āvikṣitaṃ maruttaṃ me mṛtaṃ sṛñjaya śuśruhi. yasya sendrāḥ savaruṇā bṛhaspatipurogamāḥ. devā viśvasṛjo rājño yajñam īyur mahātmanaḥ.

यः स्पर्धाम् अनयच् छक्रं देवराजं शतक्रतुम्। शक्रप्रियैषी यं विद्वान् प्रत्याचष्ट बृहस्पतिः। संवर्तो याजयाम् आस यं पीडार्थं बृहस्पतेः।

yaḥ spardhām anayac chakraṃ devarājaṃ śatakratum. śakrapriyaiṣī yaṃ vidvān pratyācaṣṭa bṛhaspatiḥ. saṃvarto yājayām āsa yaṃ pīḍārthaṃ bṛhaspateḥ.

यस्मिन् प्रशासति सतां नृपतौ नृपसत्तम। अकृष्टपच्या पृथिवी विबभौ चैत्यमालिनी।

yasmin praśāsati satāṃ nṛpatau nṛpasattama. akṛṣṭapacyā pṛthivī vibabhau caityamālinī.

आविक्षितस्य वै सत्रे विश्वे देवाः सभासदः। मरुतः परिवेष्टारः साध्याश् चासन् महात्मनः।

āvikṣitasya vai satre viśve devāḥ sabhāsadaḥ. marutaḥ pariveṣṭāraḥ sādhyāś cāsan mahātmanaḥ.

मरुद्गणा मरुत्तस्य यत् सोमम् अपिबन्त ते। देवान् मनुष्यान् गन्धर्वान् अत्यरिच्यन्त दक्षिणाः।

marudgaṇā maruttasya yat somam apibanta te. devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ.

स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरश् चैव मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। अयज्वानम् अदक्षिण्यम् अधिश्वैत्येत्य् उपाहरत्।

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ. ayajvānam adakṣiṇyam adhiśvaityety upāharat.

सुहोत्रं चेद् वैतिथिनं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यस्मै हिरण्यं ववृषे मगह्वान् परिवत्सरम्।

suhotraṃ ced vaitithinaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yasmai hiraṇyaṃ vavṛṣe magahvān parivatsaram.

सत्यनामा वसुमती यं प्राप्यासीज् जनाधिप। हिरण्यम् अवहन् नद्यस् तस्मिञ् जनपदेश्वरे।

satyanāmā vasumatī yaṃ prāpyāsīj janādhipa. hiraṇyam avahan nadyas tasmiñ janapadeśvare.

कूर्मान् कर्कटकान् नक्रान् मकराञ् शिंशुकान् अपि। नदीष्व् अपातयद् राजन् मघवा लोकपूजितः।

kūrmān karkaṭakān nakrān makarāñ śiṃśukān api. nadīṣv apātayad rājan maghavā lokapūjitaḥ.

हैरण्यान् पतितान् दृष्ट्वा मत्स्यान् मकरकच्छपान्। सहस्रशो ऽथ शतशस् ततो ऽस्मयत वैतिथिः।

hairaṇyān patitān dṛṣṭvā matsyān makarakacchapān. sahasraśo 'tha śataśas tato 'smayata vaitithiḥ.

तद् धिरण्यम् अपर्यन्तम् आवृत्तं कुरुजाङ्गले। ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः।

tad dhiraṇyam aparyantam āvṛttaṃ kurujāṅgale. ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ.

स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरश् चैव मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। अदक्षिणम् अयज्वानं श्वैत्य संशाम्य मा शुचः।

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ. adakṣiṇam ayajvānaṃ śvaitya saṃśāmya mā śucaḥ.

अङ्गं बृहद्रथं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यः सहस्रं सहस्राणां श्वेतान् अश्वान् अवासृजत्।

aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ śvetān aśvān avāsṛjat.

सहस्रं च सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणाम् अत्यकालयत्। य सहस्रं सहस्राणां गजानाम् अतिपद्मिनाम्। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणाम् अत्यकालयत्।

sahasraṃ ca sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ. ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat. ya sahasraṃ sahasrāṇāṃ gajānām atipadminām. ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat.

शतं शतसहस्राणां वृषाणां हेममालिनाम्। गवां सहस्रानुचरं दक्षिणाम् अत्यकालयत्।

śataṃ śatasahasrāṇāṃ vṛṣāṇāṃ hemamālinām. gavāṃ sahasrānucaraṃ dakṣiṇām atyakālayat.

अङ्गस्य यजमानस्य तदा विष्णुपदे गिरौ। अमाद्यद् इन्द्रः सोमेन दक्षिणाभिर् द्विजातयः।

aṅgasya yajamānasya tadā viṣṇupade girau. amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ.

यस्य यज्ञेषु राजेन्द्र शतसंख्येषु वै पुनः। देवान् मनुष्यान् गन्धर्वान् अत्यरिच्यन्त दक्षिणाः।

yasya yajñeṣu rājendra śatasaṃkhyeṣu vai punaḥ. devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ.

न जातो जनिता चान्यः पुमान् यस् तत् प्रदास्यति। यद् अङ्गः प्रददौ वित्तं सोमसंस्थासु सप्तसु।

na jāto janitā cānyaḥ pumān yas tat pradāsyati. yad aṅgaḥ pradadau vittaṃ somasaṃsthāsu saptasu.

स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरश् चैव मा पुत्रम् अनुतप्यथाः।

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

शिबिम् औशीनरं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय। य इमां पृथिवीं कृत्स्नां चर्मवत् समवेष्टयत्।

śibim auśīnaraṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat.

महता रथघोषेण पृथिवीम् अनुनादयन्। एकच्छत्रां महीं चक्रे जैत्रेणैकरथेन यः।

mahatā rathaghoṣeṇa pṛthivīm anunādayan. ekacchatrāṃ mahīṃ cakre jaitreṇaikarathena yaḥ.

यावद् अद्य गवाश्वं स्याद् आरण्यैः पशुभिः सह। तावतीः प्रददौ गाः स शिबिर् औशीनरो ऽध्वरे।

yāvad adya gavāśvaṃ syād āraṇyaiḥ paśubhiḥ saha. tāvatīḥ pradadau gāḥ sa śibir auśīnaro 'dhvare.

नोद्यन्तारं धुरं तस्य कं चिन् मेने प्रजापतिः। न भूतं न भविष्यन्तं सर्वराजसु भारत। अन्यत्रौशीनराच् छैब्याद् राजर्षेर् इन्द्रविक्रमात्।

nodyantāraṃ dhuraṃ tasya kaṃ cin mene prajāpatiḥ. na bhūtaṃ na bhaviṣyantaṃ sarvarājasu bhārata. anyatrauśīnarāc chaibyād rājarṣer indravikramāt.

स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरश् चैव मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। अदक्षिणम् अयज्वानं तं वै संशाम्य मा शुचः।

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ. adakṣiṇam ayajvānaṃ taṃ vai saṃśāmya mā śucaḥ.

भरतं चैव दौःषन्तिं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। शाकुन्तलिं महेष्वासं भूरिद्रविणतेजसम्।

bharataṃ caiva dauḥṣantiṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. śākuntaliṃ maheṣvāsaṃ bhūridraviṇatejasam.

यो बद्ध्वा त्रिंशतो ह्य् अश्वान् देवेभ्यो यमुनाम् अनु। सरस्वतीं विंशतिं च गङ्गाम् अनु चतुर्दश।

yo baddhvā triṃśato hy aśvān devebhyo yamunām anu. sarasvatīṃ viṃśatiṃ ca gaṅgām anu caturdaśa.

अश्वमेधसहस्रेण राजसूयशतेन च। इष्टवान् स महातेजा दौःषन्तिर् भरतः पुरा।

aśvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca. iṣṭavān sa mahātejā dauḥṣantir bharataḥ purā.

भरतस्य महत् कर्म सर्वराजसु पार्थिवाः। खं मर्त्या इव बाहुभ्यां नानुगन्तुम् अशक्नुवन्।

bharatasya mahat karma sarvarājasu pārthivāḥ. khaṃ martyā iva bāhubhyāṃ nānugantum aśaknuvan.

परं सहस्राद् यो बद्ध्वा हयान् वेदीं विचित्य च। सहस्रं यत्र पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ।

paraṃ sahasrād yo baddhvā hayān vedīṃ vicitya ca. sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

रामं दाशरथिं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यो ऽन्वकम्पत वै नित्यं प्रजाः पुत्रान् इवौरसान्।

rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yo 'nvakampata vai nityaṃ prajāḥ putrān ivaurasān.

विधवा यस्य विषये नानाथाः काश् चनाभवन्। सर्वस्यासीत् पितृसमो रामो राज्यं यदान्वशात्।

vidhavā yasya viṣaye nānāthāḥ kāś canābhavan. sarvasyāsīt pitṛsamo rāmo rājyaṃ yadānvaśāt.

कालवर्षाश् च पर्जन्याः सस्यानि रसवन्ति च। नित्यं सुभिक्षम् एवासीद् रामे राज्यं प्रशासति।

kālavarṣāś ca parjanyāḥ sasyāni rasavanti ca. nityaṃ subhikṣam evāsīd rāme rājyaṃ praśāsati.

प्राणिनो नाप्सु मज्जन्ति नानर्थे पावको ऽदहत्। न व्यालजं भयं चासीद् रामे राज्यं प्रशासति।

prāṇino nāpsu majjanti nānarthe pāvako 'dahat. na vyālajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati.

आसन् वर्षसहस्राणि तथा पुत्रसहस्रिकाः। अरोगाः सर्वसिद्धार्थाः प्रजा रामे प्रशासति।

āsan varṣasahasrāṇi tathā putrasahasrikāḥ. arogāḥ sarvasiddhārthāḥ prajā rāme praśāsati.

नान्योन्येन विवादो ऽभूत् स्त्रीणाम् अपि कुतो नृणाम्। धर्मनित्याः प्रजाश् चासन् रामे राज्यं प्रशासति। संतुष्टाः सर्वसिद्धार्था निर्भयाः स्वैरचारिणः। नराः सत्यव्रताश् चासन् रामे राज्यं प्रशासति।

nānyonyena vivādo 'bhūt strīṇām api kuto nṛṇām. dharmanityāḥ prajāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati. saṃtuṣṭāḥ sarvasiddhārthā nirbhayāḥ svairacāriṇaḥ. narāḥ satyavratāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati.

नित्यपुष्पफलाश् चैव पादपा निरुपद्रवाः। सर्वा द्रोणदुघा गावो रामे राज्यं प्रशासति।

nityapuṣpaphalāś caiva pādapā nirupadravāḥ. sarvā droṇadughā gāvo rāme rājyaṃ praśāsati.

स चतुर्दश वर्षाणि वने प्रोष्य महातपाः। जघान राक्षसं रामः पौलस्त्यं लोककण्टकम्। दशाश्वमेधाञ् जारूथ्यान् आजहार निरर्गलान्।

sa caturdaśa varṣāṇi vane proṣya mahātapāḥ. jaghāna rākṣasaṃ rāmaḥ paulastyaṃ lokakaṇṭakam. daśāśvamedhāñ jārūthyān ājahāra nirargalān.

श्यामो युवा लोहिताक्षो मत्तवारणविक्रमः। आजानुबाहुः सुमुखो हरिस्कन्धो महाभुजः। दश वर्षसहस्राणि रामो राज्यम् अकारयत्। दशवर्षशतानि च। अयोध्याधिपतिर् भूत्वा।

śyāmo yuvā lohitākṣo mattavāraṇavikramaḥ. ājānubāhuḥ sumukho hariskandho mahābhujaḥ. daśa varṣasahasrāṇi rāmo rājyam akārayat. daśavarṣaśatāni ca. ayodhyādhipatir bhūtvā.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

भगीरथं च राजानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यस्येन्द्रो वितते यज्ञे सोमं पीत्वा मदोत्कटः।

bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yasyendro vitate yajñe somaṃ pītvā madotkaṭaḥ.

असुराणां सहस्राणि बहूनि सुरसत्तमः। अजयद् बाहुवीर्येण भगवान् पाकशासनः।

asurāṇāṃ sahasrāṇi bahūni surasattamaḥ. ajayad bāhuvīryeṇa bhagavān pākaśāsanaḥ.

यः सहस्रं सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणाम् अत्यकालयत्।

yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ. ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat.

सर्वा रथगताः कन्या रथाः सर्वे चतुर्युजः। रथे रथे शतं नागाः पद्मिनो हेममालिनः।

sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ. rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ.

सहस्रम् अश्वा एकैकं हस्तिनं पृष्ठतो ऽन्वयुः। गवां सहस्रम् अश्वे ऽश्वे सहस्रं गव्य् अजाविकम्।

sahasram aśvā ekaikaṃ hastinaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ. gavāṃ sahasram aśve 'śve sahasraṃ gavy ajāvikam.

उपह्वरे निवसतो यस्याङ्के निषसाद ह। गङ्गा भागीरथी तस्माद् उर्वशी ह्य् अभवत् पुरा।

upahvare nivasato yasyāṅke niṣasāda ha. gaṅgā bhāgīrathī tasmād urvaśī hy abhavat purā.

भूरिदक्षिणम् इक्ष्वाकुं यजमानं भगीरथम्। त्रिलोकपथगा गङ्गा दुहितृत्वम् उपेयुषी।

bhūridakṣiṇam ikṣvākuṃ yajamānaṃ bhagīratham. trilokapathagā gaṅgā duhitṛtvam upeyuṣī.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

दिलीपं चैवैलविलं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यस्य कर्माणि भूरीणि कथयन्ति द्विजातयः।

dilīpaṃ caivailavilaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yasya karmāṇi bhūrīṇi kathayanti dvijātayaḥ.

इमां वै वसुसंपन्नां वसुधां वसुधाधिपः। ददौ तस्मिन् महायज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः।

imāṃ vai vasusaṃpannāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ. dadau tasmin mahāyajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ.

तस्येह यजमानस्य यज्ञे यज्ञे पुरोहितः। सहस्रं वारणान् हैमान् दक्षिणाम् अत्यकालयत्।

tasyeha yajamānasya yajñe yajñe purohitaḥ. sahasraṃ vāraṇān haimān dakṣiṇām atyakālayat.

यस्य यज्ञे महान् आसीद् यूपः श्रीमान् हिरण्मयः। तं देवाः कर्म कुर्वाणाः शक्रज्येष्ठा उपाश्रयन्।

yasya yajñe mahān āsīd yūpaḥ śrīmān hiraṇmayaḥ. taṃ devāḥ karma kurvāṇāḥ śakrajyeṣṭhā upāśrayan.

चषालो यस्य सौवर्णस् तस्मिन् यूपे हिरण्मये। ननृतुर् देवगन्धर्वाः षट्सहस्राणि सप्तधा।

caṣālo yasya sauvarṇas tasmin yūpe hiraṇmaye. nanṛtur devagandharvāḥ ṣaṭsahasrāṇi saptadhā.

अवादयत् तत्र वीणां मध्ये विश्वावसुः स्वयम्। सर्वभूतान्य् अमन्यन्त मम वादयतीत्य् अयम्।

avādayat tatra vīṇāṃ madhye viśvāvasuḥ svayam. sarvabhūtāny amanyanta mama vādayatīty ayam.

एतद् राज्ञो दिलीपस्य राजानो नानुचक्रिरे। यत् स्त्रियो हेमसंपन्नाः पथि मत्ताः स्म शेरते।

etad rājño dilīpasya rājāno nānucakrire. yat striyo hemasaṃpannāḥ pathi mattāḥ sma śerate.

राजानम् उग्रधन्वानं दिलीपं सत्यवादिनम्। ये ऽपश्यन् सुमहात्मानं ते ऽपि स्वर्गजितो नराः।

rājānam ugradhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam. ye 'paśyan sumahātmānaṃ te 'pi svargajito narāḥ.

त्रयः शब्दा न जीर्यन्ते दिलीपस्य निवेशने। स्वाध्यायघोषो ज्याघोषो दीयताम् इति चैव हि।

trayaḥ śabdā na jīryante dilīpasya niveśane. svādhyāyaghoṣo jyāghoṣo dīyatām iti caiva hi.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

मान्धातारं यौवनाश्वं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यं देवा मरुतो गर्भं पितुः पार्श्वाद् अपाहरन्।

māndhātāraṃ yauvanāśvaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yaṃ devā maruto garbhaṃ pituḥ pārśvād apāharan.

संवृद्धो युवनाश्वस्य जठरे यो महात्मनः। पृषद् आज्योद्भवः श्रीमांस् त्रिलोकविजयी नृपः।

saṃvṛddho yuvanāśvasya jaṭhare yo mahātmanaḥ. pṛṣad ājyodbhavaḥ śrīmāṃs trilokavijayī nṛpaḥ.

यं दृष्ट्वा पितुर् उत्सङ्गे शयानं देवरूपिणम्। अन्योन्यम् अब्रुवन् देवाः कम् अयं धास्यतीति वै।

yaṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devarūpiṇam. anyonyam abruvan devāḥ kam ayaṃ dhāsyatīti vai.

माम् एव धास्यतीत्य् एवम् इन्द्रो अभ्यवपद्यत। मान्धातेति ततस् तस्य नाम चक्रे शतक्रतुः।

mām eva dhāsyatīty evam indro abhyavapadyata. māndhāteti tatas tasya nāma cakre śatakratuḥ.

ततस् तु पयसो धारां पुष्टिहेतोर् महात्मनः। तस्यास्ये यौवनाश्वस्य पाणिर् इन्द्रस्य चास्रवत्।

tatas tu payaso dhārāṃ puṣṭihetor mahātmanaḥ. tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat.

तं पिबन् पाणिम् इन्द्रस्य समाम् अह्ना व्यवर्धत। स आसीद् द्वादशसमो द्वादशाहेन पार्थिव।

taṃ piban pāṇim indrasya samām ahnā vyavardhata. sa āsīd dvādaśasamo dvādaśāhena pārthiva.

तम् इयं पृथिवी सर्वा एकाह्ना समपद्यत। धर्मात्मानं महात्मानं शूरम् इन्द्रसमं युधि।

tam iyaṃ pṛthivī sarvā ekāhnā samapadyata. dharmātmānaṃ mahātmānaṃ śūram indrasamaṃ yudhi.

य आङ्गारं हि नृपतिं मरुत्तम् असितं गयम्। अङ्गं बृहद्रथं चैव मान्धाता समरे ऽजयत्।

ya āṅgāraṃ hi nṛpatiṃ maruttam asitaṃ gayam. aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva māndhātā samare 'jayat.

यौवनाश्वो यदाङ्गारं समरे समयोधयत्। विस्फारैर् धनुषो देवा द्यौर् अभेदीति मेनिरे।

yauvanāśvo yadāṅgāraṃ samare samayodhayat. visphārair dhanuṣo devā dyaur abhedīti menire.

यतः सूर्य उदेति स्म यत्र च प्रतितिष्ठति। सर्वं तद् यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रम् उच्यते।

yataḥ sūrya udeti sma yatra ca pratitiṣṭhati. sarvaṃ tad yauvanāśvasya māndhātuḥ kṣetram ucyate.

अश्वमेधशतेनेष्ट्वा राजसूयशतेन च। अददाद् रोहितान् मत्स्यान् ब्राह्मणेभ्यो महीपतिः।

aśvamedhaśateneṣṭvā rājasūyaśatena ca. adadād rohitān matsyān brāhmaṇebhyo mahīpatiḥ.

हैरण्यान् योजनोत्सेधान् आयतान् दशयोजनम्। अतिरिक्तान् द्विजातिभ्यो व्यभजन्न् इतरे जनाः।

hairaṇyān yojanotsedhān āyatān daśayojanam. atiriktān dvijātibhyo vyabhajann itare janāḥ.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

ययातिं नाहुषं चैव मृतं शुश्रुम सृञ्जय। य इमां पृथिवीं सर्वां विजित्य सहसागराम्।

yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ vijitya sahasāgarām.

शम्यापातेनाभ्यतीयाद् वेदीभिश् चित्रयन् नृप। ईजानः क्रतुभिः पुण्यैः पर्यगच्छद् वसुंधराम्।

śamyāpātenābhyatīyād vedībhiś citrayan nṛpa. ījānaḥ kratubhiḥ puṇyaiḥ paryagacchad vasuṃdharām.

इष्ट्वा क्रतुसहस्रेण वाजिमेधशतेन च। तर्पयाम् आस देवेन्द्रं त्रिभिः काञ्चनपर्वतैः।

iṣṭvā kratusahasreṇa vājimedhaśatena ca. tarpayām āsa devendraṃ tribhiḥ kāñcanaparvataiḥ.

व्यूढे देवासुरे युद्धे हत्वा दैतेयदानवान्। व्यभजत् पृथिवीं कृत्स्नां ययातिर् नहुषात्मजः।

vyūḍhe devāsure yuddhe hatvā daiteyadānavān. vyabhajat pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yayātir nahuṣātmajaḥ.

अन्तेषु पुत्रान् निक्षिप्य यदुद्रुह्युपुरोगमान्। पूरुं राज्ये ऽभिषिच्य स्वे सदारः प्रस्थितो वनम्।

anteṣu putrān nikṣipya yadudruhyupurogamān. pūruṃ rājye 'bhiṣicya sve sadāraḥ prasthito vanam.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

अम्बरीषं च नाभागं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यं प्रजा वव्रिरे पुण्यं गोप्तारं नृपसत्तम।

ambarīṣaṃ ca nābhāgaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yaṃ prajā vavrire puṇyaṃ goptāraṃ nṛpasattama.

यः सहस्रं सहस्राणां राज्ञाम् अयुत याजिनाम्। ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः।

yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñām ayuta yājinām. ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ.

नैतत् पूर्वे जनाश् चक्रुर् न करिष्यन्ति चापरे। इत्य् अम्बरीषं नाभागम् अन्वमोदन्त दक्षिणाः।

naitat pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare. ity ambarīṣaṃ nābhāgam anvamodanta dakṣiṇāḥ.

शतं राजसहस्राणि शतं राजशतानि च। सर्वे ऽश्वमेधैर् ईजानास् ते ऽभ्ययुर् दक्षिणायनम्।

śataṃ rājasahasrāṇi śataṃ rājaśatāni ca. sarve 'śvamedhair ījānās te 'bhyayur dakṣiṇāyanam.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

शशबिन्दुं चैत्ररथं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यस्य भार्यासहस्राणां शतम् आसीन् महात्मनः।

śaśabinduṃ caitrarathaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yasya bhāryāsahasrāṇāṃ śatam āsīn mahātmanaḥ.

सहस्रं तु सहस्राणां यस्यासञ् शाशबिन्दवः। हिरण्यकवचाः सर्वे सर्वे चोत्तमधन्विनः।

sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ yasyāsañ śāśabindavaḥ. hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ.

शतं कन्या राजपुत्रम् एकैकं पृष्ठतो ऽन्वयुः। कन्यां कन्यां शतं नागा नागं नागं शतं रथाः।

śataṃ kanyā rājaputram ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ. kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāgaṃ nāgaṃ śataṃ rathāḥ.

रथं रथं शतं चाश्वा देशजा हेममालिनः। अश्वम् अश्वं शतं गावो गां गां तद्वद् अजाविकम्।

rathaṃ rathaṃ śataṃ cāśvā deśajā hemamālinaḥ. aśvam aśvaṃ śataṃ gāvo gāṃ gāṃ tadvad ajāvikam.

एतद् धनम् अपर्यन्तम् अश्वमेधे महामखे। शशबिन्दुर् महाराज ब्राह्मणेभ्यः समादिशत्।

etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe. śaśabindur mahārāja brāhmaṇebhyaḥ samādiśat.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

गयम् आमूर्तरयसं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यः स वर्षशतं राजा हुतशिष्टाशनो ऽभवत्।

gayam āmūrtarayasaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yaḥ sa varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat.

यस्मै वह्निर् वरान् प्रादात् ततो वव्रे वरान् गयः। ददतो मे ऽक्षया चास्तु धर्मे श्रद्धा च वर्धताम्।

yasmai vahnir varān prādāt tato vavre varān gayaḥ. dadato me 'kṣayā cāstu dharme śraddhā ca vardhatām.

मनो मे रमतां सत्ये त्वत्प्रसादाद् धुताशन। लेभे च कामांस् तान् सर्वान् पावकाद् इति नः श्रुतम्।

mano me ramatāṃ satye tvatprasādād dhutāśana. lebhe ca kāmāṃs tān sarvān pāvakād iti naḥ śrutam.

दर्शेन पौर्णमासेन चातुर्मास्यैः पुनः पुनः। अयजत् स महातेजाः सहस्रं परिवत्सरान्।

darśena paurṇamāsena cāturmāsyaiḥ punaḥ punaḥ. ayajat sa mahātejāḥ sahasraṃ parivatsarān.

शतं गवां सहस्राणि शतम् अश्वशतानि च। उत्थायोत्थाय वै प्रादात् सहस्रं परिवत्सरान्।

śataṃ gavāṃ sahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca. utthāyotthāya vai prādāt sahasraṃ parivatsarān.

तर्पयाम् आस सोमेन देवान् वित्तैर् द्विजान् अपि। पितॄन् स्वधाभिः कामैश् च स्त्रियः स्वाः पुरुषर्षभ।

tarpayām āsa somena devān vittair dvijān api. pitṝn svadhābhiḥ kāmaiś ca striyaḥ svāḥ puruṣarṣabha.

सौवर्णां पृथिवीं कृत्वा दशव्यामां द्विरायताम्। दक्षिणाम् अददद् राजा वाजिमेधमहामखे।

sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā daśavyāmāṃ dvirāyatām. dakṣiṇām adadad rājā vājimedhamahāmakhe.

यावत्यः सिकता राजन् गङ्गायाः पुरुषर्षभ। तावतीर् एव गाः प्रादाद् आमूर्तरयसो गयः।

yāvatyaḥ sikatā rājan gaṅgāyāḥ puruṣarṣabha. tāvatīr eva gāḥ prādād āmūrtarayaso gayaḥ.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

रन्तिदेवं च साङ्कृत्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। सम्यग् आराध्य यः शक्रं वरं लेभे महायशाः।

rantidevaṃ ca sāṅkṛtyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. samyag ārādhya yaḥ śakraṃ varaṃ lebhe mahāyaśāḥ.

अन्नं च नो बहु भवेद् अतिथींश् च लभेमहि। श्रद्धा च नो मा व्यगमन् मा च याचिष्म कं चन।

annaṃ ca no bahu bhaved atithīṃś ca labhemahi. śraddhā ca no mā vyagaman mā ca yāciṣma kaṃ cana.

उपातिष्ठन्त पशवः स्वयं तं संशितव्रतम्। ग्राम्यारण्या महात्मानं रन्तिदेवं यशस्विनम्।

upātiṣṭhanta paśavaḥ svayaṃ taṃ saṃśitavratam. grāmyāraṇyā mahātmānaṃ rantidevaṃ yaśasvinam.

महानदी चर्मराशेर् उत्क्लेदात् सुस्रुवे यतः। ततश् चर्मण्वतीत्य् एवं विख्याता सा महानदी।

mahānadī carmarāśer utkledāt susruve yataḥ. tataś carmaṇvatīty evaṃ vikhyātā sā mahānadī.

ब्राह्मणेभ्यो ददौ निष्कान् सदसि प्रतते नृपः। तुभ्यं तुभ्यं निष्कम् इति यत्राक्रोशन्ति वै द्विजाः। सहस्रं तुभ्यम् इत्य् उक्त्वा ब्राह्मणान् स्म प्रपद्यते।

brāhmaṇebhyo dadau niṣkān sadasi pratate nṛpaḥ. tubhyaṃ tubhyaṃ niṣkam iti yatrākrośanti vai dvijāḥ. sahasraṃ tubhyam ity uktvā brāhmaṇān sma prapadyate.

अन्वाहार्योपकरणं द्रव्योपकरणं च यत्। घटाः स्थाल्यः कटाहाश् च पात्र्यश् च पिठरा अपि। न तत् किं चिद् असौवर्णं रन्तिदेवस्य धीमतः।

anvāhāryopakaraṇaṃ dravyopakaraṇaṃ ca yat. ghaṭāḥ sthālyaḥ kaṭāhāś ca pātryaś ca piṭharā api. na tat kiṃ cid asauvarṇaṃ rantidevasya dhīmataḥ.

साङ्कृते रन्तिदेवस्य यां रात्रिम् अवसद् गृहे। आलभ्यन्त शतं गावः सहस्राणि च विंशतिः।

sāṅkṛte rantidevasya yāṃ rātrim avasad gṛhe. ālabhyanta śataṃ gāvaḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ.

तत्र स्म सूदाः क्रोशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः। सूपभूयिष्ठम् अश्नीध्वं नाद्य मांसं यथा पुरा।

tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ. sūpabhūyiṣṭham aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathā purā.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

सगरं च महात्मानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। ऐक्ष्वाकं पुरुषव्याघ्रम् अतिमानुषविक्रमम्।

sagaraṃ ca mahātmānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. aikṣvākaṃ puruṣavyāghram atimānuṣavikramam.

षष्टिः पुत्रसहस्राणि यं यान्तं पृष्ठतो ऽन्वयुः। नक्षत्रराजं वर्षान्ते व्यभ्रे ज्योतिर्गणा इव।

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ. nakṣatrarājaṃ varṣānte vyabhre jyotirgaṇā iva.

एकच्छत्रा मही यस्य प्रणता ह्य् अभवत् पुरा। यो ऽश्वमेधसहस्रेण तर्पयाम् आस देवताः।

ekacchatrā mahī yasya praṇatā hy abhavat purā. yo 'śvamedhasahasreṇa tarpayām āsa devatāḥ.

यः प्रादात् काञ्चनस्तम्भं प्रासादं सर्वकाञ्चनम्। पूर्णं पद्मदलाक्षीणां स्त्रीणां शयनसंकुलम्।

yaḥ prādāt kāñcanastambhaṃ prāsādaṃ sarvakāñcanam. pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ śayanasaṃkulam.

द्विजातिभ्यो ऽनुरूपेभ्यः कामान् उच्चावचांस् तथा। यस्यादेशेन तद् वित्तं व्यभजन्त द्विजातयः।

dvijātibhyo 'nurūpebhyaḥ kāmān uccāvacāṃs tathā. yasyādeśena tad vittaṃ vyabhajanta dvijātayaḥ.

खानयाम् आस यः कोपात् पृथिवीं सागराङ्किताम्। यस्य नाम्ना समुद्रश् च सागरत्वम् उपागतः।

khānayām āsa yaḥ kopāt pṛthivīṃ sāgarāṅkitām. yasya nāmnā samudraś ca sāgaratvam upāgataḥ.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

राजानं च पृथुं वैन्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यम् अभ्यषिञ्चन् संभूय महारण्ये महर्षयः।

rājānaṃ ca pṛthuṃ vainyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya. yam abhyaṣiñcan saṃbhūya mahāraṇye maharṣayaḥ.

प्रथयिष्यति वै लोकान् पृथुर् इत्य् एव शब्दितः। क्षताच् च नस् त्रायतीति स तस्मात् क्षत्रियः स्मृतः।

prathayiṣyati vai lokān pṛthur ity eva śabditaḥ. kṣatāc ca nas trāyatīti sa tasmāt kṣatriyaḥ smṛtaḥ.

पृथुं वैन्यं प्रजा दृष्ट्वा रक्ताः स्मेति यद् अब्रुवन्। ततो राजेति नामास्य अनुरागाद् अजायत।

pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan. tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata.

अकृष्टपच्या पृथिवी पुटके पुटके मधु। सर्वा द्रोणदुघा गावो वैन्यस्यासन् प्रशासतः।

akṛṣṭapacyā pṛthivī puṭake puṭake madhu. sarvā droṇadughā gāvo vainyasyāsan praśāsataḥ.

अरोगाः सर्वसिद्धार्था मनुष्या अकुतोभयाः। यथाभिकामम् अवसन् क्षेत्रेषु च गृहेषु च।

arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ. yathābhikāmam avasan kṣetreṣu ca gṛheṣu ca.

आपः संस्तम्भिरे यस्य समुद्रस्य यियासतः। सरितश् चानुदीर्यन्त ध्वजसङ्गश् च नाभवत्।

āpaḥ saṃstambhire yasya samudrasya yiyāsataḥ. saritaś cānudīryanta dhvajasaṅgaś ca nābhavat.

हैरण्यांस् त्रिनलोत्सेधान् पर्वतान् एकविंशतिम्। ब्राह्मणेभ्यो ददौ राजा यो ऽश्वमेधे महामखे।

hairaṇyāṃs trinalotsedhān parvatān ekaviṃśatim. brāhmaṇebhyo dadau rājā yo 'śvamedhe mahāmakhe.

sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ.

किं वै तूष्णीं ध्यायसि सृञ्जय त्वं; न मे राजन् वाचम् इमां शृणोषि। न चेन् मोघं विप्रलप्तं मयेदं; पथ्यं मुमूर्षोर् इव सम्यग् उक्तम्।

kiṃ vai tūṣṇīṃ dhyāyasi sṛñjaya tvaṃ; na me rājan vācam imāṃ śṛṇoṣi. na cen moghaṃ vipralaptaṃ mayedaṃ; pathyaṃ mumūrṣor iva samyag uktam.

सृञ्जय उवाच। शृणोमि ते नारद वाचम् एतां; विचित्रार्थां स्रजम् इव पुण्यगन्धाम्। राजर्षीणां पुण्यकृतां महात्मनां; कीर्त्या युक्तां शोकनिर्णाशनार्थम्।

sṛñjaya uvāca. śṛṇomi te nārada vācam etāṃ; vicitrārthāṃ srajam iva puṇyagandhām. rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ mahātmanāṃ; kīrtyā yuktāṃ śokanirṇāśanārtham.

न ते मोघं विप्रलप्तं महर्षे; दृष्ट्वैव त्वां नारदाहं विशोकः। शुश्रूषे ते वचनं ब्रह्मवादिन्; न ते तृप्याम्य् अमृतस्येव पानात्।

na te moghaṃ vipralaptaṃ maharṣe; dṛṣṭvaiva tvāṃ nāradāhaṃ viśokaḥ. śuśrūṣe te vacanaṃ brahmavādin; na te tṛpyāmy amṛtasyeva pānāt.

अमोघदर्शिन् मम चेत् प्रसादं; सुताघदग्धस्य विभो प्रकुर्याः। मृतस्य संजीवनम् अद्य मे स्यात्; तव प्रसादात् सुतसंगमश् च।

amoghadarśin mama cet prasādaṃ; sutāghadagdhasya vibho prakuryāḥ. mṛtasya saṃjīvanam adya me syāt; tava prasādāt sutasaṃgamaś ca.

नारद उवाच। यस् ते पुत्रो दयितो ऽयं वियातः; स्वर्णष्ठीवी यम् अदात् पर्वतस् ते। पुनस् ते तं पुत्रम् अहं ददामि; हिरण्यनाभं वर्षसहस्रिणं च।

nārada uvāca. yas te putro dayito 'yaṃ viyātaḥ; svarṇaṣṭhīvī yam adāt parvatas te. punas te taṃ putram ahaṃ dadāmi; hiraṇyanābhaṃ varṣasahasriṇaṃ ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents