महाभारत 12.28 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 28→

[mh-12-28] • 58 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ज्ञातिशोकाभितप्तस्य प्राणान् अभ्युत्सिसृक्षतः। ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य व्यासः शोकम् अपानुदत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. jñātiśokābhitaptasya prāṇān abhyutsisṛkṣataḥ. jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya vyāsaḥ śokam apānudat.

व्यास उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। अश्मगीतं नरव्याघ्र तन् निबोध युधिष्ठिर।

vyāsa uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. aśmagītaṃ naravyāghra tan nibodha yudhiṣṭhira.

अश्मानं ब्राह्मणं प्राज्ञं वैदेहो जनको नृपः। संशयं परिपप्रच्छ दुःखशोकपरिप्लुतः।

aśmānaṃ brāhmaṇaṃ prājñaṃ vaideho janako nṛpaḥ. saṃśayaṃ paripapraccha duḥkhaśokapariplutaḥ.

जनक उवाच। आगमे यदि वापाये ज्ञातीनां द्रविणस्य च। नरेण प्रतिपत्तव्यं कल्याणं कथम् इच्छता।

janaka uvāca. āgame yadi vāpāye jñātīnāṃ draviṇasya ca. nareṇa pratipattavyaṃ kalyāṇaṃ katham icchatā.

अश्मोवाच। उत्पन्नम् इमम् आत्मानं नरस्यानन्तरं ततः। तानि तान्य् अभिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च।

aśmovāca. utpannam imam ātmānaṃ narasyānantaraṃ tataḥ. tāni tāny abhivartante duḥkhāni ca sukhāni ca.

तेषाम् अन्यतरापत्तौ यद् यद् एवोपसेवते। तत् तद् धि चेतनाम् अस्य हरत्य् अभ्रम् इवानिलः।

teṣām anyatarāpattau yad yad evopasevate. tat tad dhi cetanām asya haraty abhram ivānilaḥ.

अभिजातो ऽस्मि सिद्धो ऽस्मि नास्मि केवलमानुषः। इत्य् एवं हेतुभिस् तस्य त्रिभिश् चित्तं प्रसिच्यति।

abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ. ity evaṃ hetubhis tasya tribhiś cittaṃ prasicyati.

स प्रसिक्तमना भोगान् विसृज्य पितृसंचितान्। परिक्षीणः परस्वानाम् आदानं साधु मन्यते।

sa prasiktamanā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān. parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate.

तम् अतिक्रान्तमर्यादम् आददानम् असांप्रतम्। प्रतिषेधन्ति राजानो लुब्धा मृगम् इवेषुभिः।

tam atikrāntamaryādam ādadānam asāṃpratam. pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ.

ये च विंशतिवर्षा वा त्रिंशद्वर्षाश् च मानवाः। परेण ते वर्षशतान् न भविष्यन्ति पार्थिव।

ye ca viṃśativarṣā vā triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ. pareṇa te varṣaśatān na bhaviṣyanti pārthiva.

तेषां परमदुःखानां बुद्ध्या भेषजम् आदिशेत्। सर्वप्राणभृतां वृत्तं प्रेक्षमाणस् ततस् ततः।

teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bheṣajam ādiśet. sarvaprāṇabhṛtāṃ vṛttaṃ prekṣamāṇas tatas tataḥ.

मानसानां पुनर् योनिर् दुःखानां चित्तविभ्रमः। अनिष्टोपनिपातो वा तृतीयं नोपपद्यते।

mānasānāṃ punar yonir duḥkhānāṃ cittavibhramaḥ. aniṣṭopanipāto vā tṛtīyaṃ nopapadyate.

एवम् एतानि दुःखानि तानि तानीह मानवम्। विविधान्य् उपवर्तन्ते तथा सांस्पर्शकानि च।

evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam. vividhāny upavartante tathā sāṃsparśakāni ca.

जरामृत्यू ह भूतानि खादितारौ वृकाव् इव। बलिनां दुर्बलानां च ह्रस्वानां महताम् अपि।

jarāmṛtyū ha bhūtāni khāditārau vṛkāv iva. balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api.

न कश् चिज् जात्व् अतिक्रामेज् जरामृत्यू ह मानवः। अपि सागरपर्यन्तां विजित्येमां वसुंधराम्।

na kaś cij jātv atikrāmej jarāmṛtyū ha mānavaḥ. api sāgaraparyantāṃ vijityemāṃ vasuṃdharām.

सुखं वा यदि वा दुःखं भूतानां पर्युपस्थितम्। प्राप्तव्यम् अवशैः सर्वं परिहारो न विद्यते।

sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ bhūtānāṃ paryupasthitam. prāptavyam avaśaiḥ sarvaṃ parihāro na vidyate.

पूर्वे वयसि मध्ये वाप्य् उत्तमे वा नराधिप। अवर्जनीयास् ते ऽर्था वै काङ्क्षिताश् च ततो ऽन्यथा।

pūrve vayasi madhye vāpy uttame vā narādhipa. avarjanīyās te 'rthā vai kāṅkṣitāś ca tato 'nyathā.

सुप्रियैर् विप्रयोगश् च संप्रयोगस् तथाप्रियैः। अर्थानर्थौ सुखं दुःखं विधानम् अनुवर्तते।

supriyair viprayogaś ca saṃprayogas tathāpriyaiḥ. arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ vidhānam anuvartate.

प्रादुर्भावश् च भूतानां देहन्यासस् तथैव च। प्राप्तिव्यायामयोगश् च सर्वम् एतत् प्रतिष्ठितम्।

prādurbhāvaś ca bhūtānāṃ dehanyāsas tathaiva ca. prāptivyāyāmayogaś ca sarvam etat pratiṣṭhitam.

गन्धवर्णरसस्पर्शा निवर्तन्ते स्वभावतः। तथैव सुखदुःखानि विधानम् अनुवर्तते।

gandhavarṇarasasparśā nivartante svabhāvataḥ. tathaiva sukhaduḥkhāni vidhānam anuvartate.

आसनं शयनं यानम् उत्थानं पानभोजनम्। नियतं सर्वभूतानां कालेनैव भवन्त्य् उत।

āsanaṃ śayanaṃ yānam utthānaṃ pānabhojanam. niyataṃ sarvabhūtānāṃ kālenaiva bhavanty uta.

वैद्याश् चाप्य् आतुराः सन्ति बलवन्तः सुदुर्बलाः। स्त्रीमन्तश् च तथा षण्ढा विचित्रः कालपर्ययः।

vaidyāś cāpy āturāḥ santi balavantaḥ sudurbalāḥ. strīmantaś ca tathā ṣaṇḍhā vicitraḥ kālaparyayaḥ.

कुले जन्म तथा वीर्यम् आरोग्यं धैर्यम् एव च। सौभाग्यम् उपभोगश् च भवितव्येन लभ्यते।

kule janma tathā vīryam ārogyaṃ dhairyam eva ca. saubhāgyam upabhogaś ca bhavitavyena labhyate.

सन्ति पुत्राः सुबहवो दरिद्राणाम् अनिच्छताम्। बहूनाम् इच्छतां नास्ति समृद्धानां विचेष्टताम्।

santi putrāḥ subahavo daridrāṇām anicchatām. bahūnām icchatāṃ nāsti samṛddhānāṃ viceṣṭatām.

व्याधिर् अग्निर् जलं शस्त्रं बुभुक्षा श्वापदं विषम्। रज्ज्वा च मरणं जन्तोर् उच्चाच्च पतनं तथा।

vyādhir agnir jalaṃ śastraṃ bubhukṣā śvāpadaṃ viṣam. rajjvā ca maraṇaṃ jantor uccācca patanaṃ tathā.

निर्याणं यस्य यद् दिष्टं तेन गच्छति हेतुना। दृश्यते नाभ्यतिक्रामन्न् अतिक्रान्तो न वा पुनः।

niryāṇaṃ yasya yad diṣṭaṃ tena gacchati hetunā. dṛśyate nābhyatikrāmann atikrānto na vā punaḥ.

दृश्यते हि युवैवेह विनश्यन् वसुमान् नरः। दरिद्रश् च परिक्लिष्टः शतवर्षो जनाधिप।

dṛśyate hi yuvaiveha vinaśyan vasumān naraḥ. daridraś ca parikliṣṭaḥ śatavarṣo janādhipa.

अकिंचनाश् च दृश्यन्ते पुरुषाश् चिरजीविनः। समृद्धे च कुले जाता विनश्यन्ति पतंगवत्।

akiṃcanāś ca dṛśyante puruṣāś cirajīvinaḥ. samṛddhe ca kule jātā vinaśyanti pataṃgavat.

प्रायेण श्रीमतां लोके भोक्तुं शक्तिर् न विद्यते। काष्ठान्य् अपि हि जीर्यन्ते दरिद्राणां नराधिप।

prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate. kāṣṭhāny api hi jīryante daridrāṇāṃ narādhipa.

अहम् एतत् करोमीति मन्यते कालचोदितः। यद् यद् इष्टम् असंतोषाद् दुरात्मा पापम् आचरन्।

aham etat karomīti manyate kālacoditaḥ. yad yad iṣṭam asaṃtoṣād durātmā pāpam ācaran.

स्त्रियो ऽक्षा मृगया पानं प्रसङ्गान् निन्दिता बुधैः। दृश्यन्ते चापि बहवः संप्रसक्ता बहुश्रुताः।

striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ prasaṅgān ninditā budhaiḥ. dṛśyante cāpi bahavaḥ saṃprasaktā bahuśrutāḥ.

इति कालेन सर्वार्थानीप्सितानीप्सितानि च। स्पृशन्ति सर्वभूतानि निमित्तं नोपलभ्यते।

iti kālena sarvārthānīpsitānīpsitāni ca. spṛśanti sarvabhūtāni nimittaṃ nopalabhyate.

वायुम् आकाशम् अग्निं च चन्द्रादित्याव् अहःक्षपे। ज्योतींषि सरितः शैलान् कः करोति बिभर्ति वा।

vāyum ākāśam agniṃ ca candrādityāv ahaḥkṣape. jyotīṃṣi saritaḥ śailān kaḥ karoti bibharti vā.

शीतम् उष्णं तथा वर्षं कालेन परिवर्तते। एवम् एव मनुष्याणां सुखदुःखे नरर्षभ।

śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kālena parivartate. evam eva manuṣyāṇāṃ sukhaduḥkhe nararṣabha.

नौषधानि न शास्त्राणि न होमा न पुनर् जपाः। त्रायन्ते मृत्युनोपेतं जरया वापि मानवम्।

nauṣadhāni na śāstrāṇi na homā na punar japāḥ. trāyante mṛtyunopetaṃ jarayā vāpi mānavam.

यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ। समेत्य च व्यतीयातां तद्वद् भूतसमागमः।

yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau. sametya ca vyatīyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ.

ये चापि पुरुषैः स्त्रीभिर् गीतवाद्यैर् उपस्थिताः। ये चानाथाः परान्नादाः कालस् तेषु समक्रियः।

ye cāpi puruṣaiḥ strībhir gītavādyair upasthitāḥ. ye cānāthāḥ parānnādāḥ kālas teṣu samakriyaḥ.

मातृपितृसहस्राणि पुत्रदारशतानि च। संसारेष्व् अनुभूतानि कस्य ते कस्य वा वयम्।

mātṛpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca. saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam.

नैवास्य कश् चिद् भविता नायं भवति कस्य चित्। पथि संगतम् एवेदं दारबन्धुसुहृद्गणैः।

naivāsya kaś cid bhavitā nāyaṃ bhavati kasya cit. pathi saṃgatam evedaṃ dārabandhusuhṛdgaṇaiḥ.

क्वासं क्वास्मि गमिष्यामि को न्व् अहं किम् इहास्थितः। कस्मात् कम् अनुशोचेयम् इत्य् एवं स्थापयेन् मनः। अनित्ये प्रियसंवासे संसारे चक्रवद् गतौ। पथि संगतम् एवैतद् भ्राता माता पिता सखा।

kvāsaṃ kvāsmi gamiṣyāmi ko nv ahaṃ kim ihāsthitaḥ. kasmāt kam anuśoceyam ity evaṃ sthāpayen manaḥ. anitye priyasaṃvāse saṃsāre cakravad gatau. pathi saṃgatam evaitad bhrātā mātā pitā sakhā.

न दृष्टपूर्वं प्रत्यक्षं परलोकं विदुर् बुधाः। आगमांस् त्व् अनतिक्रम्य श्रद्धातव्यं बुभूषता।

na dṛṣṭapūrvaṃ pratyakṣaṃ paralokaṃ vidur budhāḥ. āgamāṃs tv anatikramya śraddhātavyaṃ bubhūṣatā.

कुर्वीत पितृदैवत्यं धर्माणि च समाचरेत्। यजेच् च विद्वान् विधिवत् त्रिवर्गं चाप्य् अनुव्रजेत्।

kurvīta pitṛdaivatyaṃ dharmāṇi ca samācaret. yajec ca vidvān vidhivat trivargaṃ cāpy anuvrajet.

संनिमज्जज् जगद् इदं गम्भीरे कालसागरे। जरामृत्युमहाग्राहे न कश् चिद् अवबुध्यते।

saṃnimajjaj jagad idaṃ gambhīre kālasāgare. jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid avabudhyate.

आयुर्वेदम् अधीयानाः केवलं सपरिग्रहम्। दृश्यन्ते बहवो वैद्या व्याधिभिः समभिप्लुताः।

āyurvedam adhīyānāḥ kevalaṃ saparigraham. dṛśyante bahavo vaidyā vyādhibhiḥ samabhiplutāḥ.

ते पिबन्तः कषायांश् च सर्पींषि विविधानि च। न मृत्युम् अतिवर्तन्ते वेलाम् इव महोदधिः।

te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca. na mṛtyum ativartante velām iva mahodadhiḥ.

रसायनविदश् चैव सुप्रयुक्तरसायनाः। दृश्यन्ते जरया भग्ना नगा नागैर् इवोत्तमैः।

rasāyanavidaś caiva suprayuktarasāyanāḥ. dṛśyante jarayā bhagnā nagā nāgair ivottamaiḥ.

तथैव तपसोपेताः स्वाध्यायाभ्यसने रताः। दातारो यज्ञशीलाश् च न तरन्ति जरान्तकौ।

tathaiva tapasopetāḥ svādhyāyābhyasane ratāḥ. dātāro yajñaśīlāś ca na taranti jarāntakau.

न ह्य् अहानि निवर्तन्ते न मासा न पुनः समाः। जातानां सर्वभूतानां न पक्षा न पुनः क्षपाः।

na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ samāḥ. jātānāṃ sarvabhūtānāṃ na pakṣā na punaḥ kṣapāḥ.

सो ऽयं विपुलम् अध्वानं कालेन ध्रुवम् अध्रुवः। नरो ऽवशः समभ्येति सर्वभूतनिषेवितम्।

so 'yaṃ vipulam adhvānaṃ kālena dhruvam adhruvaḥ. naro 'vaśaḥ samabhyeti sarvabhūtaniṣevitam.

देहो वा जीवतो ऽभ्येति जीवो वाभ्येति देहतः। पथि संगतम् एवेदं दारैर् अन्यैश् च बन्धुभिः।

deho vā jīvato 'bhyeti jīvo vābhyeti dehataḥ. pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ.

नायम् अत्यन्तसंवासो लभ्यते जातु केन चित्। अपि स्वेन शरीरेण किम् उतान्येन केन चित्।

nāyam atyantasaṃvāso labhyate jātu kena cit. api svena śarīreṇa kim utānyena kena cit.

क्व नु ते ऽद्य पिता राजन् क्व नु ते ऽद्य पितामहः। न त्वं पश्यसि तान् अद्य न त्वां पश्यन्ति ते ऽपि च।

kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ. na tvaṃ paśyasi tān adya na tvāṃ paśyanti te 'pi ca.

न ह्य् एव पुरुषो द्रष्टा स्वर्गस्य नरकस्य वा। आगमस् तु सतां चक्षुर् नृपते तम् इहाचर।

na hy eva puruṣo draṣṭā svargasya narakasya vā. āgamas tu satāṃ cakṣur nṛpate tam ihācara.

चरितब्रह्मचर्यो हि प्रजायेत यजेत च। पितृदेवमहर्षीणाम् आनृण्यायानसूयकः।

caritabrahmacaryo hi prajāyeta yajeta ca. pitṛdevamaharṣīṇām ānṛṇyāyānasūyakaḥ.

स यज्ञशीलः प्रजने निविष्टः; प्राग् ब्रह्मचारी प्रविभक्तपक्षः। आराधयन् स्वर्गम् इमं च लोकं; परं च मुक्त्वा हृदयव्यलीकम्।

sa yajñaśīlaḥ prajane niviṣṭaḥ; prāg brahmacārī pravibhaktapakṣaḥ. ārādhayan svargam imaṃ ca lokaṃ; paraṃ ca muktvā hṛdayavyalīkam.

सम्यग् घि धर्मं चरतो नृपस्य; द्रव्याणि चाप्य् आहरतो यथावत्। प्रवृत्तचक्रस्य यशो ऽभिवर्धते; सर्वेषु लोकेषु चराचरेषु।

samyag ghi dharmaṃ carato nṛpasya; dravyāṇi cāpy āharato yathāvat. pravṛttacakrasya yaśo 'bhivardhate; sarveṣu lokeṣu carācareṣu.

व्यास उवाच। इत्य् एवम् आज्ञाय विदेहराजो; वाक्यं समग्रं परिपूर्णहेतुः। अश्मानम् आमन्त्र्य विशुद्धबुद्धिर्; ययौ गृहं स्वं प्रति शान्तशोकः।

vyāsa uvāca. ity evam ājñāya videharājo; vākyaṃ samagraṃ paripūrṇahetuḥ. aśmānam āmantrya viśuddhabuddhir; yayau gṛhaṃ svaṃ prati śāntaśokaḥ.

तथा त्वम् अप्य् अच्युत मुञ्च शोकम्; उत्तिष्ठ शक्रोपम हर्षम् एहि। क्षात्रेण धर्मेण मही जिता ते; तां भुङ्क्ष्व कुन्तीसुत मा विषादीः।

tathā tvam apy acyuta muñca śokam; uttiṣṭha śakropama harṣam ehi. kṣātreṇa dharmeṇa mahī jitā te; tāṃ bhuṅkṣva kuntīsuta mā viṣādīḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...