महाभारत 12.288 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 288→

[mh-12-288] • 45 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। सत्यं क्षमां दमं प्रज्ञां प्रशंसन्ति पितामह। विद्वांसो मनुजा लोके कथम् एतन् मतं तव।

yudhiṣṭhira uvāca. satyaṃ kṣamāṃ damaṃ prajñāṃ praśaṃsanti pitāmaha. vidvāṃso manujā loke katham etan mataṃ tava.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्ये ऽहम् इतिहासं पुरातनम्। साध्यानाम् इह संवादं हंसस्य च युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam. sādhyānām iha saṃvādaṃ haṃsasya ca yudhiṣṭhira.

हंसो भूत्वाथ सौवर्णस् त्व् अजो नित्यः प्रजापतिः। स वै पर्येति लोकांस् त्रीन् अथ साध्यान् उपागमत्।

haṃso bhūtvātha sauvarṇas tv ajo nityaḥ prajāpatiḥ. sa vai paryeti lokāṃs trīn atha sādhyān upāgamat.

साध्या ऊचुः। शकुने वयं स्म देवा वै साध्यास् त्वाम् अनुयुज्महे। पृच्छामस् त्वां मोक्षधर्मं भवांश् च किल मोक्षवित्।

sādhyā ūcuḥ. śakune vayaṃ sma devā vai sādhyās tvām anuyujmahe. pṛcchāmas tvāṃ mokṣadharmaṃ bhavāṃś ca kila mokṣavit.

श्रुतो ऽसि नः पण्डितो धीरवादी; साधुशब्दः पतते ते पतत्रिन्। किं मन्यसे श्रेष्ठतमं द्विज त्वं; कस्मिन् मनस् ते रमते महात्मन्।

śruto 'si naḥ paṇḍito dhīravādī; sādhuśabdaḥ patate te patatrin. kiṃ manyase śreṣṭhatamaṃ dvija tvaṃ; kasmin manas te ramate mahātman.

तन् नः कार्यं पक्षिवर प्रशाधि; यत् कार्याणां मन्यसे श्रेष्ठम् एकम्। यत् कृत्वा वै पुरुषः सर्वबन्धैर्; विमुच्यते विहगेन्द्रेह शीघ्रम्।

tan naḥ kāryaṃ pakṣivara praśādhi; yat kāryāṇāṃ manyase śreṣṭham ekam. yat kṛtvā vai puruṣaḥ sarvabandhair; vimucyate vihagendreha śīghram.

हंस उवाच। इदं कार्यम् अमृताशाः शृणोमि; तपो दमः सत्यम् आत्माभिगुप्तिः। ग्रन्थीन् विमुच्य हृदयस्य सर्वान्; प्रियाप्रिये स्वं वशम् आनयीत।

haṃsa uvāca. idaṃ kāryam amṛtāśāḥ śṛṇomi; tapo damaḥ satyam ātmābhiguptiḥ. granthīn vimucya hṛdayasya sarvān; priyāpriye svaṃ vaśam ānayīta.

नारुंतुदः स्यान् न नृशंसवादी; न हीनतः परम् अभ्याददीत। ययास्य वाचा पर उद्विजेत; न तां वदेद् रुशतीं पापलोक्याम्।

nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta. yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām.

वाक्सायका वदनान् निष्पतन्ति; यैर् आहतः शोचति रात्र्यहानि। परस्य नामर्मसु ते पतन्ति; तान् पण्डितो नावसृजेत् परेषु।

vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni. parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu.

परश् चेद् एनम् अतिवादबाणैर्; भृशं विध्येच् छम एवेह कार्यः। संरोष्यमाणः प्रतिमृष्यते यः; स आदत्ते सुकृतं वै परस्य।

paraś ced enam ativādabāṇair; bhṛśaṃ vidhyec chama eveha kāryaḥ. saṃroṣyamāṇaḥ pratimṛṣyate yaḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai parasya.

क्षेपाभिमानाद् अभिषङ्गव्यलीकं; निगृह्णाति ज्वलितं यश् च मन्युम्। अदुष्टचेता मुदितो ऽनसूयुः; स आदत्ते सुकृतं वै परेषाम्।

kṣepābhimānād abhiṣaṅgavyalīkaṃ; nigṛhṇāti jvalitaṃ yaś ca manyum. aduṣṭacetā mudito 'nasūyuḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai pareṣām.

आक्रुश्यमानो न वदामि किं चित्; क्षमाम्य् अहं ताड्यमानश् च नित्यम्। श्रेष्ठं ह्य् एतत् क्षमम् अप्य् आहुर् आर्याः; सत्यं तथैवार्जवम् आनृशंस्यम्।

ākruśyamāno na vadāmi kiṃ cit; kṣamāmy ahaṃ tāḍyamānaś ca nityam. śreṣṭhaṃ hy etat kṣamam apy āhur āryāḥ; satyaṃ tathaivārjavam ānṛśaṃsyam.

वेदस्योपनिषत् सत्यं सत्यस्योपनिषद् दमः। दमस्योपनिषन् मोक्ष एतत् सर्वानुशासनम्।

vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ. damasyopaniṣan mokṣa etat sarvānuśāsanam.

वाचो वेगं मनसः क्रोधवेगं; विवित्सावेगम् उदरोपस्थवेगम्। एतान् वेगान् यो विषहत्य् उदीर्णांस्; तं मन्ये ऽहं ब्राह्मणं वै मुनिं च।

vāco vegaṃ manasaḥ krodhavegaṃ; vivitsāvegam udaropasthavegam. etān vegān yo viṣahaty udīrṇāṃs; taṃ manye 'haṃ brāhmaṇaṃ vai muniṃ ca.

अक्रोधनः क्रुध्यतां वै विशिष्टस्; तथा तितिक्षुर् अतितिक्षोर् विशिष्टः। अमानुषान् मानुषो वै विशिष्टस्; तथाज्ञानाज् ज्ञानवान् वै प्रधानः।

akrodhanaḥ krudhyatāṃ vai viśiṣṭas; tathā titikṣur atitikṣor viśiṣṭaḥ. amānuṣān mānuṣo vai viśiṣṭas; tathājñānāj jñānavān vai pradhānaḥ.

आक्रुश्यमानो नाक्रोशेन् मन्युर् एव तितिक्षतः। आक्रोष्टारं निर्दहति सुकृतं चास्य विन्दति।

ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣataḥ. ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati.

यो नात्युक्तः प्राह रूक्षं प्रियं वा; यो वा हतो न प्रतिहन्ति धैर्यात्। पापं च यो नेच्छति तस्य हन्तुस्; तस्मै देवाः स्पृहयन्ते सदैव।

yo nātyuktaḥ prāha rūkṣaṃ priyaṃ vā; yo vā hato na pratihanti dhairyāt. pāpaṃ ca yo necchati tasya hantus; tasmai devāḥ spṛhayante sadaiva.

पापीयसः क्षमेतैव श्रेयसः सदृशस्य च। विमानितो हतो ऽऽक्रुष्ट एवं सिद्धिं गमिष्यति।

pāpīyasaḥ kṣametaiva śreyasaḥ sadṛśasya ca. vimānito hato ''kruṣṭa evaṃ siddhiṃ gamiṣyati.

सदाहम् आर्यान् निभृतो ऽप्य् उपासे; न मे विवित्सा न च मे ऽस्ति रोषः। न चाप्य् अहं लिप्समानः परैमि; न चैव किं चिद् विषमेण यामि।

sadāham āryān nibhṛto 'py upāse; na me vivitsā na ca me 'sti roṣaḥ. na cāpy ahaṃ lipsamānaḥ paraimi; na caiva kiṃ cid viṣameṇa yāmi.

नाहं शप्तः प्रतिशपामि किं चिद्; दमं द्वारं ह्य् अमृतस्येह वेद्मि। गुह्यं ब्रह्म तद् इदं वो ब्रवीमि; न मानुषाच् छ्रेष्ठतरं हि किं चित्।

nāhaṃ śaptaḥ pratiśapāmi kiṃ cid; damaṃ dvāraṃ hy amṛtasyeha vedmi. guhyaṃ brahma tad idaṃ vo bravīmi; na mānuṣāc chreṣṭhataraṃ hi kiṃ cit.

विमुच्यमानः पापेभ्यो धनेभ्य इव चन्द्रमाः। विरजाः कालम् आकाङ्क्षन् धीरो धैर्येण सिध्यति।

vimucyamānaḥ pāpebhyo dhanebhya iva candramāḥ. virajāḥ kālam ākāṅkṣan dhīro dhairyeṇa sidhyati.

यः सर्वेषां भवति ह्य् अर्चनीय; उत्सेचने स्तम्भ इवाभिजातः। यस्मै वाचं सुप्रशस्तां वदन्ति; स वै देवान् गच्छति संयतात्मा।

yaḥ sarveṣāṃ bhavati hy arcanīya; utsecane stambha ivābhijātaḥ. yasmai vācaṃ supraśastāṃ vadanti; sa vai devān gacchati saṃyatātmā.

न तथा वक्तुम् इच्छन्ति कल्याणान् पुरुषे गुणान्। यथैषां वक्तुम् इच्छन्ति नैर्गुण्यम् अनुयुञ्जकाः।

na tathā vaktum icchanti kalyāṇān puruṣe guṇān. yathaiṣāṃ vaktum icchanti nairguṇyam anuyuñjakāḥ.

यस्य वाङ्मनसी गुप्ते सम्यक् प्रणिहिते सदा। वेदास् तपश् च त्यागश् च स इदं सर्वम् आप्नुयात्।

yasya vāṅmanasī gupte samyak praṇihite sadā. vedās tapaś ca tyāgaś ca sa idaṃ sarvam āpnuyāt.

आक्रोशनावमानाभ्याम् अबुधाद् वर्धते बुधः। तस्मान् न वर्धयेद् अन्यं न चात्मानं विहिंसयेत्।

ākrośanāvamānābhyām abudhād vardhate budhaḥ. tasmān na vardhayed anyaṃ na cātmānaṃ vihiṃsayet.

अमृतस्येव संतृप्येद् अवमानस्य वै द्विजः। सुखं ह्य् अवमतः शेते यो ऽवमन्ता स नश्यति।

amṛtasyeva saṃtṛpyed avamānasya vai dvijaḥ. sukhaṃ hy avamataḥ śete yo 'vamantā sa naśyati.

यत् क्रोधनो यजते यद् ददाति; यद् वा तपस् तप्यति यज् जुहोति। वैवस्वतस् तद् धरते ऽस्य सर्वं; मोघः श्रमो भवति क्रोधनस्य।

yat krodhano yajate yad dadāti; yad vā tapas tapyati yaj juhoti. vaivasvatas tad dharate 'sya sarvaṃ; moghaḥ śramo bhavati krodhanasya.

चत्वारि यस्य द्वाराणि सुगुप्तान्य् अमरोत्तमाः। उपस्थम् उदरं हस्तौ वाक् चतुर्थी स धर्मवित्।

catvāri yasya dvārāṇi suguptāny amarottamāḥ. upastham udaraṃ hastau vāk caturthī sa dharmavit.

सत्यं दमं ह्य् आर्जवम् आनृशंस्यं; धृतिं तितिक्षाम् अभिसेवमानः। स्वाध्यायनित्यो ऽस्पृहयन् परेषाम्; एकान्तशील्य् ऊर्ध्वगतिर् भवेत् सः।

satyaṃ damaṃ hy ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; dhṛtiṃ titikṣām abhisevamānaḥ. svādhyāyanityo 'spṛhayan pareṣām; ekāntaśīly ūrdhvagatir bhavet saḥ.

सर्वान् एतान् अनुचरन् वत्सवच् चतुरः स्तनान्। न पावनतमं किं चित् सत्याद् अध्यगमं क्व चित्।

sarvān etān anucaran vatsavac caturaḥ stanān. na pāvanatamaṃ kiṃ cit satyād adhyagamaṃ kva cit.

आचक्षे ऽहं मनुष्येभ्यो देवेभ्यः प्रतिसंचरन्। सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौर् इव।

ācakṣe 'haṃ manuṣyebhyo devebhyaḥ pratisaṃcaran. satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva.

यादृशैः संनिवसति यादृशांश् चोपसेवते। यादृग् इच्छेच् च भवितुं तादृग् भवति पूरुषः।

yādṛśaiḥ saṃnivasati yādṛśāṃś copasevate. yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ.

यदि सन्तं सेवते यद्य् असन्तं; तपस्विनं यदि वा स्तेनम् एव। वासो यथा रङ्गवशं प्रयाति; तथा स तेषां वशम् अभ्युपैति।

yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva. vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti.

सदा देवाः साधुभिः संवदन्ते; न मानुषं विषयं यान्ति द्रष्टुम्। नेन्दुः समः स्याद् असमो हि वायुर्; उच्चावचं विषयं यः स वेद।

sadā devāḥ sādhubhiḥ saṃvadante; na mānuṣaṃ viṣayaṃ yānti draṣṭum. nenduḥ samaḥ syād asamo hi vāyur; uccāvacaṃ viṣayaṃ yaḥ sa veda.

अदुष्टं वर्तमाने तु हृदयान्तरपूरुषे। तेनैव देवाः प्रीयन्ते सतां मार्गस्थितेन वै।

aduṣṭaṃ vartamāne tu hṛdayāntarapūruṣe. tenaiva devāḥ prīyante satāṃ mārgasthitena vai.

शिश्नोदरे ये ऽभिरताः सदैव; स्तेना नरा वाक्परुषाश् च नित्यम्। अपेतदोषान् इति तान् विदित्वा; दूराद् देवाः संपरिवर्जयन्ति।

śiśnodare ye 'bhiratāḥ sadaiva; stenā narā vākparuṣāś ca nityam. apetadoṣān iti tān viditvā; dūrād devāḥ saṃparivarjayanti.

न वै देवा हीनसत्त्वेन तोष्याः; सर्वाशिना दुष्कृतकर्मणा वा। सत्यव्रता ये तु नराः कृतज्ञा; धर्मे रतास् तैः सह संभजन्ते।

na vai devā hīnasattvena toṣyāḥ; sarvāśinā duṣkṛtakarmaṇā vā. satyavratā ye tu narāḥ kṛtajñā; dharme ratās taiḥ saha saṃbhajante.

अव्याहृतं व्याहृताच् छ्रेय आहुः; सत्यं वदेद् व्याहृतं तद् द्वितीयम्। धर्मं वदेद् व्याहृतं तत् तृतीयं; प्रियं वदेद् व्याहृतं तच् चतुर्थम्।

avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam. dharmaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham.

साध्या ऊचुः। केनायम् आवृतो लोकः केन वा न प्रकाशते। केन त्यजति मित्राणि केन स्वर्गं न गच्छति।

sādhyā ūcuḥ. kenāyam āvṛto lokaḥ kena vā na prakāśate. kena tyajati mitrāṇi kena svargaṃ na gacchati.

हंस उवाच। अज्ञानेनावृतो लोको मात्सर्यान् न प्रकाशते। लोभात् त्यजति मित्राणि सङ्गात् स्वर्गं न गच्छति।

haṃsa uvāca. ajñānenāvṛto loko mātsaryān na prakāśate. lobhāt tyajati mitrāṇi saṅgāt svargaṃ na gacchati.

साध्या ऊचुः। कः स्विद् एको रमते ब्राह्मणानां; कः स्विद् एको बहुभिर् जोषम् आस्ते। कः स्विद् एको बलवान् दुर्बलो ऽपि; कः स्विद् एषां कलहं नान्ववैति।

sādhyā ūcuḥ. kaḥ svid eko ramate brāhmaṇānāṃ; kaḥ svid eko bahubhir joṣam āste. kaḥ svid eko balavān durbalo 'pi; kaḥ svid eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti.

हंस उवाच। प्राज्ञ एको रमते ब्राह्मणानां; प्राज्ञ एको बहुभिर् जोषम् आस्ते। प्राज्ञ एको बलवान् दुर्बलो ऽपि; प्राज्ञ एषां कलहं नान्ववैति।

haṃsa uvāca. prājña eko ramate brāhmaṇānāṃ; prājña eko bahubhir joṣam āste. prājña eko balavān durbalo 'pi; prājña eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti.

साध्या ऊचुः। किं ब्राह्मणानां देवत्वं किं च साधुत्वम् उच्यते। असाधुत्वं च किं तेषां किम् एषां मानुषं मतम्।

sādhyā ūcuḥ. kiṃ brāhmaṇānāṃ devatvaṃ kiṃ ca sādhutvam ucyate. asādhutvaṃ ca kiṃ teṣāṃ kim eṣāṃ mānuṣaṃ matam.

हंस उवाच। स्वाध्याय एषां देवत्वं व्रतं साधुत्वम् उच्यते। असाधुत्वं परीवादो मृत्युर् मानुषम् उच्यते।

haṃsa uvāca. svādhyāya eṣāṃ devatvaṃ vrataṃ sādhutvam ucyate. asādhutvaṃ parīvādo mṛtyur mānuṣam ucyate.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्त्वा वरदो देवो भगवान् नित्य अव्ययः। साध्यैर् देवगणैः सार्धं दिवम् एवारुरोह सः। एतद् यशस्यम् आयुष्यं पुत्र्यं स्वर्गाय तु ध्रुवम्। दर्शितं देवदेवेन परमेणाव्ययेन च। संवाद इत्य् अयं श्रेष्ठः साध्यानां परिकीर्तितः। क्षेत्रं वै कर्मणां योनिः सद्भावः सत्यम् उच्यते।

bhīṣma uvāca. ity uktvā varado devo bhagavān nitya avyayaḥ. sādhyair devagaṇaiḥ sārdhaṃ divam evāruroha saḥ. etad yaśasyam āyuṣyaṃ putryaṃ svargāya tu dhruvam. darśitaṃ devadevena parameṇāvyayena ca. saṃvāda ity ayaṃ śreṣṭhaḥ sādhyānāṃ parikīrtitaḥ. kṣetraṃ vai karmaṇāṃ yoniḥ sadbhāvaḥ satyam ucyate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...