महाभारत 12.287 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 287→

[mh-12-287] • 45 श्लोकाः

भीष्म उवाच। पुनर् एव तु पप्रच्छ जनको मिथिलाधिपः। पराशरं महात्मानं धर्मे परमनिश्चयम्।

bhīṣma uvāca. punar eva tu papraccha janako mithilādhipaḥ. parāśaraṃ mahātmānaṃ dharme paramaniścayam.

किं श्रेयः का गतिर् ब्रह्मन् किं कृतं न विनश्यति। क्व गतो न निवर्तेत तन् मे ब्रूहि महामुने।

kiṃ śreyaḥ kā gatir brahman kiṃ kṛtaṃ na vinaśyati. kva gato na nivarteta tan me brūhi mahāmune.

पराशर उवाच। असङ्गः श्रेयसो मूलं ज्ञानं ज्ञानगतिः परा। चीर्णं तपो न प्रणश्येद् वापः क्षेत्रे न नश्यति।

parāśara uvāca. asaṅgaḥ śreyaso mūlaṃ jñānaṃ jñānagatiḥ parā. cīrṇaṃ tapo na praṇaśyed vāpaḥ kṣetre na naśyati.

छित्त्वाधर्ममयं पाशं यदा धर्मे ऽभिरज्यते। दत्त्वाभयकृतं दानं तदा सिद्धिम् अवाप्नुयात्।

chittvādharmamayaṃ pāśaṃ yadā dharme 'bhirajyate. dattvābhayakṛtaṃ dānaṃ tadā siddhim avāpnuyāt.

यो ददाति सहस्राणि गवाम् अश्वशतानि च। अभयं सर्वभूतेभ्यस् तद् दानम् अतिवर्तते।

yo dadāti sahasrāṇi gavām aśvaśatāni ca. abhayaṃ sarvabhūtebhyas tad dānam ativartate.

वसन् विषयमध्ये ऽपि न वसत्य् एव बुद्धिमान्। संवसत्य् एव दुर्बुद्धिर् असत्सु विषयेष्व् अपि।

vasan viṣayamadhye 'pi na vasaty eva buddhimān. saṃvasaty eva durbuddhir asatsu viṣayeṣv api.

नाधर्मः श्लिष्यते प्राज्ञम् आपः पुष्करपर्णवत्। अप्राज्ञम् अधिकं पापं श्लिष्यते जतु काष्ठवत्।

nādharmaḥ śliṣyate prājñam āpaḥ puṣkaraparṇavat. aprājñam adhikaṃ pāpaṃ śliṣyate jatu kāṣṭhavat.

नाधर्मः कारणापेक्षी कर्तारम् अभिमुञ्चति। कर्ता खलु यथाकालं तत् सर्वम् अभिपद्यते। न भिद्यन्ते कृतात्मान आत्मप्रत्ययदर्शिनः।

nādharmaḥ kāraṇāpekṣī kartāram abhimuñcati. kartā khalu yathākālaṃ tat sarvam abhipadyate. na bhidyante kṛtātmāna ātmapratyayadarśinaḥ.

बुद्धिकर्मेन्द्रियाणां हि प्रमत्तो यो न बुध्यते। शुभाशुभेषु सक्तात्मा प्राप्नोति सुमहद् भयम्।

buddhikarmendriyāṇāṃ hi pramatto yo na budhyate. śubhāśubheṣu saktātmā prāpnoti sumahad bhayam.

वीतरागो जितक्रोधः सम्यग् भवति यः सदा। विषये वर्तमानो ऽपि न स पापेन युज्यते।

vītarāgo jitakrodhaḥ samyag bhavati yaḥ sadā. viṣaye vartamāno 'pi na sa pāpena yujyate.

मर्यादायां धर्मसेतुर् निबद्धो नैव सीदति। पुष्टस्रोत इवायत्तः स्फीतो भवति संचयः।

maryādāyāṃ dharmasetur nibaddho naiva sīdati. puṣṭasrota ivāyattaḥ sphīto bhavati saṃcayaḥ.

यथा भानुगतं तेजो मणिः शुद्धः समाधिना। आदत्ते राजशार्दूल तथा योगः प्रवर्तते।

yathā bhānugataṃ tejo maṇiḥ śuddhaḥ samādhinā. ādatte rājaśārdūla tathā yogaḥ pravartate.

यथा तिलानाम् इह पुष्पसंश्रयात्; पृथक् पृथग् याति गुणो ऽतिसौम्यताम्। तथा नराणां भुवि भावितात्मनां; यथाश्रयं सत्त्वगुणः प्रवर्तते।

yathā tilānām iha puṣpasaṃśrayāt; pṛthak pṛthag yāti guṇo 'tisaumyatām. tathā narāṇāṃ bhuvi bhāvitātmanāṃ; yathāśrayaṃ sattvaguṇaḥ pravartate.

जहाति दारान् इहते न संपदः; सदश्वयानं विविधाश् च याः क्रियाः। त्रिविष्टपे जातमतिर् यदा नरस्; तदास्य बुद्धिर् विषयेषु भिद्यते।

jahāti dārān ihate na saṃpadaḥ; sadaśvayānaṃ vividhāś ca yāḥ kriyāḥ. triviṣṭape jātamatir yadā naras; tadāsya buddhir viṣayeṣu bhidyate.

प्रसक्तबुद्धिर् विषयेषु यो नरो; यो बुध्यते ह्य् आत्महितं कदा च न। स सर्वभावानुगतेन चेतसा; नृपामिषेणेव झषो विकृष्यते।

prasaktabuddhir viṣayeṣu yo naro; yo budhyate hy ātmahitaṃ kadā ca na. sa sarvabhāvānugatena cetasā; nṛpāmiṣeṇeva jhaṣo vikṛṣyate.

संघातवान् मर्त्यलोकः परस्परम् अपाश्रितः। कदलीगर्भनिःसारो नौर् इवाप्सु निमज्जति।

saṃghātavān martyalokaḥ parasparam apāśritaḥ. kadalīgarbhaniḥsāro naur ivāpsu nimajjati.

न धर्मकालः पुरुषस्य निश्चितो; न चापि मृत्युः पुरुषं प्रतीक्षते। क्रिया हि धर्मस्य सदैव शोभना; यदा नरो मृत्युमुखे ऽभिवर्तते।

na dharmakālaḥ puruṣasya niścito; na cāpi mṛtyuḥ puruṣaṃ pratīkṣate. kriyā hi dharmasya sadaiva śobhanā; yadā naro mṛtyumukhe 'bhivartate.

यथान्धः स्वगृहे युक्तो ह्य् अभ्यासाद् एव गच्छति। तथा युक्तेन मनसा प्राज्ञो गच्छति तां गतिम्।

yathāndhaḥ svagṛhe yukto hy abhyāsād eva gacchati. tathā yuktena manasā prājño gacchati tāṃ gatim.

मरणं जन्मनि प्रोक्तं जन्म वै मरणाश्रितम्। अविद्वान् मोक्षधर्मेषु बद्धो भ्रमति चक्रवत्।

maraṇaṃ janmani proktaṃ janma vai maraṇāśritam. avidvān mokṣadharmeṣu baddho bhramati cakravat.

यथा मृणालो ऽनुगतम् आशु मुञ्चति कर्दमम्। तथात्मा पुरुषस्येह मनसा परिमुच्यते। मनः प्रणयते ऽऽत्मानं स एनम् अभियुञ्जति। युक्तो यदा स भवति तदा तत् पश्यते परम्।

yathā mṛṇālo 'nugatam āśu muñcati kardamam. tathātmā puruṣasyeha manasā parimucyate. manaḥ praṇayate ''tmānaṃ sa enam abhiyuñjati. yukto yadā sa bhavati tadā tat paśyate param.

परार्थे वर्तमानस् तु स्वकार्यं यो ऽभिमन्यते। इन्द्रियार्थेषु सक्तः सन् स्वकार्यात् परिहीयते।

parārthe vartamānas tu svakāryaṃ yo 'bhimanyate. indriyārtheṣu saktaḥ san svakāryāt parihīyate.

अधस् तिर्यग्गतिं चैव स्वर्गे चैव परां गतिम्। प्राप्नोति स्वकृतैर् आत्मा प्राज्ञस्येहेतरस्य च।

adhas tiryaggatiṃ caiva svarge caiva parāṃ gatim. prāpnoti svakṛtair ātmā prājñasyehetarasya ca.

मृन्मये भाजने पक्वे यथा वै न्यस्यते द्रवः। तथा शरीरं तपसा तप्तं विषयम् अश्नुते।

mṛnmaye bhājane pakve yathā vai nyasyate dravaḥ. tathā śarīraṃ tapasā taptaṃ viṣayam aśnute.

विषयान् अश्नुते यस् तु न स भोक्ष्यत्य् असंशयम्। यस् तु भोगांस् त्यजेद् आत्मा स वै भोक्तुं व्यवस्यति।

viṣayān aśnute yas tu na sa bhokṣyaty asaṃśayam. yas tu bhogāṃs tyajed ātmā sa vai bhoktuṃ vyavasyati.

नीहारेण हि संवीतः शिश्नोदरपरायणः। जात्यन्ध इव पन्थानम् आवृतात्मा न बुध्यते।

nīhāreṇa hi saṃvītaḥ śiśnodaraparāyaṇaḥ. jātyandha iva panthānam āvṛtātmā na budhyate.

वणिग् यथा समुद्राद् वै यथार्थं लभते धनम्। तथा मर्त्यार्णवे जन्तोः कर्मविज्ञानतो गतिः।

vaṇig yathā samudrād vai yathārthaṃ labhate dhanam. tathā martyārṇave jantoḥ karmavijñānato gatiḥ.

अहोरात्रमये लोके जरारूपेण संचरन्। मृत्युर् ग्रसति भूतानि पवनं पन्नगो यथा।

ahorātramaye loke jarārūpeṇa saṃcaran. mṛtyur grasati bhūtāni pavanaṃ pannago yathā.

स्वयं कृतानि कर्माणि जातो जन्तुः प्रपद्यते। नाकृतं लभते कश् चित् किं चिद् अत्र प्रियाप्रियम्।

svayaṃ kṛtāni karmāṇi jāto jantuḥ prapadyate. nākṛtaṃ labhate kaś cit kiṃ cid atra priyāpriyam.

शयानं यान्तम् आसीनं प्रवृत्तं विषयेषु च। शुभाशुभानि कर्माणि प्रपद्यन्ते नरं सदा।

śayānaṃ yāntam āsīnaṃ pravṛttaṃ viṣayeṣu ca. śubhāśubhāni karmāṇi prapadyante naraṃ sadā.

न ह्य् अन्यत् तीरम् आसाद्य पुनस् तर्तुं व्यवस्यति। दुर्लभो दृश्यते ह्य् अस्य विनिपातो महार्णवे।

na hy anyat tīram āsādya punas tartuṃ vyavasyati. durlabho dṛśyate hy asya vinipāto mahārṇave.

यथा भारावसक्ता हि नौर् महाम्भसि तन्तुना। तथा मनो ऽभियोगाद् वै शरीरं प्रतिकर्षति।

yathā bhārāvasaktā hi naur mahāmbhasi tantunā. tathā mano 'bhiyogād vai śarīraṃ pratikarṣati.

यथा समुद्रम् अभितः संस्यूताः सरितो ऽपराः। तथाद्या प्रकृतिर् योगाद् अभिसंस्यूयते सदा।

yathā samudram abhitaḥ saṃsyūtāḥ sarito 'parāḥ. tathādyā prakṛtir yogād abhisaṃsyūyate sadā.

स्नेहपाशैर् बहुविधैर् आसक्तमनसो नराः। प्रकृतिस्था विषीदन्ति जले सैकतवेश्मवत्।

snehapāśair bahuvidhair āsaktamanaso narāḥ. prakṛtisthā viṣīdanti jale saikataveśmavat.

शरीरगृहसंस्थस्य शौचतीर्थस्य देहिनः। बुद्धिमार्गप्रयातस्य सुखं त्व् इह परत्र च।

śarīragṛhasaṃsthasya śaucatīrthasya dehinaḥ. buddhimārgaprayātasya sukhaṃ tv iha paratra ca.

विस्तराः क्लेशसंयुक्ताः संक्षेपास् तु सुखावहाः। परार्थं विस्तराः सर्वे त्यागम् आत्महितं विदुः।

vistarāḥ kleśasaṃyuktāḥ saṃkṣepās tu sukhāvahāḥ. parārthaṃ vistarāḥ sarve tyāgam ātmahitaṃ viduḥ.

संकल्पजो मित्रवर्गो ज्ञातयः कारणात्मकाः। भार्या दासाश् च पुत्राश् च स्वम् अर्थम् अनुयुञ्जते।

saṃkalpajo mitravargo jñātayaḥ kāraṇātmakāḥ. bhāryā dāsāś ca putrāś ca svam artham anuyuñjate.

न माता न पिता किं चित् कस्य चित् प्रतिपद्यते। दानपथ्योदनो जन्तुः स्वकर्मफलम् अश्नुते।

na mātā na pitā kiṃ cit kasya cit pratipadyate. dānapathyodano jantuḥ svakarmaphalam aśnute.

माता पुत्रः पिता भ्राता भार्या मित्रजनस् तथा। अष्टापदपदस्थाने त्व् अक्षमुद्रेव न्यस्यते।

mātā putraḥ pitā bhrātā bhāryā mitrajanas tathā. aṣṭāpadapadasthāne tv akṣamudreva nyasyate.

सर्वाणि कर्माणि पुरा कृतानि; शुभाशुभान्य् आत्मनो यान्ति जन्तोः। उपस्थितं कर्मफलं विदित्वा; बुद्धिं तथा चोदयते ऽन्तरात्मा।

sarvāṇi karmāṇi purā kṛtāni; śubhāśubhāny ātmano yānti jantoḥ. upasthitaṃ karmaphalaṃ viditvā; buddhiṃ tathā codayate 'ntarātmā.

व्यवसायं समाश्रित्य सहायान् यो ऽधिगच्छति। न तस्य कश् चिद् आरम्भः कदा चिद् अवसीदति।

vyavasāyaṃ samāśritya sahāyān yo 'dhigacchati. na tasya kaś cid ārambhaḥ kadā cid avasīdati.

अद्वैधमनसं युक्तं शूरं धीरं विपश्चितम्। न श्रीः संत्यजते नित्यम् आदित्यम् इव रश्मयः।

advaidhamanasaṃ yuktaṃ śūraṃ dhīraṃ vipaścitam. na śrīḥ saṃtyajate nityam ādityam iva raśmayaḥ.

आस्तिक्यव्यवसायाभ्याम् उपायाद् विस्मयाद् धिया। यम् आरभत्य् अनिन्द्यात्मा न सो ऽर्थः परिसीदति।

āstikyavyavasāyābhyām upāyād vismayād dhiyā. yam ārabhaty anindyātmā na so 'rthaḥ parisīdati.

सर्वः स्वानि शुभाशुभानि नियतं कर्माणि जन्तुः स्वयं; गर्भात् संप्रतिपद्यते तद् उभयं यत् तेन पूर्वं कृतम्। मृत्युश् चापरिहारवान् समगतिः कालेन विच्छेदिता; दारोश् चूर्णम् इवाश्मसारविहितं कर्मान्तिकं प्रापयेत्।

sarvaḥ svāni śubhāśubhāni niyataṃ karmāṇi jantuḥ svayaṃ; garbhāt saṃpratipadyate tad ubhayaṃ yat tena pūrvaṃ kṛtam. mṛtyuś cāparihāravān samagatiḥ kālena viccheditā; dāroś cūrṇam ivāśmasāravihitaṃ karmāntikaṃ prāpayet.

स्वरूपताम् आत्मकृतं च विस्तरं; कुलान्वयं द्रव्यसमृद्धिसंचयम्। नरो हि सर्वो लभते यथाकृतं; शुभाशुभेनात्मकृतेन कर्मणा।

svarūpatām ātmakṛtaṃ ca vistaraṃ; kulānvayaṃ dravyasamṛddhisaṃcayam. naro hi sarvo labhate yathākṛtaṃ; śubhāśubhenātmakṛtena karmaṇā.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्तो जनको राजन् यथातथ्यं मनीषिणा। श्रुत्वा धर्मविदां श्रेष्ठः परां मुदम् अवाप ह।

bhīṣma uvāca. ity ukto janako rājan yathātathyaṃ manīṣiṇā. śrutvā dharmavidāṃ śreṣṭhaḥ parāṃ mudam avāpa ha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...