महाभारत 12.286 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 286→

[mh-12-286] • 41 श्लोकाः

पराशर उवाच। पिता सखायो गुरवः स्त्रियश् च; न निर्गुणा नाम भवन्ति लोके। अनन्यभक्ताः प्रियवादिनश् च; हिताश् च वश्याश् च तथैव राजन्।

parāśara uvāca. pitā sakhāyo guravaḥ striyaś ca; na nirguṇā nāma bhavanti loke. ananyabhaktāḥ priyavādinaś ca; hitāś ca vaśyāś ca tathaiva rājan.

पिता परं दैवतं मानवानां; मातुर् विशिष्टं पितरं वदन्ति। ज्ञानस्य लाभं परमं वदन्ति; जितेन्द्रियार्थाः परम् आप्नुवन्ति।

pitā paraṃ daivataṃ mānavānāṃ; mātur viśiṣṭaṃ pitaraṃ vadanti. jñānasya lābhaṃ paramaṃ vadanti; jitendriyārthāḥ param āpnuvanti.

रणाजिरे यत्र शराग्निसंस्तरे; नृपात्मजो घातम् अवाप्य दह्यते। प्रयाति लोकान् अमरैः सुदुर्लभान्; निषेवते स्वर्गफलं यथासुखम्।

raṇājire yatra śarāgnisaṃstare; nṛpātmajo ghātam avāpya dahyate. prayāti lokān amaraiḥ sudurlabhān; niṣevate svargaphalaṃ yathāsukham.

श्रान्तं भीतं भ्रष्टशस्त्रं रुदन्तं; पराङ्मुखं परिबर्हैश् च हीनम्। अनुद्यतं रोगिणं याचमानं; न वै हिंस्याद् बालवृद्धौ च राजन्।

śrāntaṃ bhītaṃ bhraṣṭaśastraṃ rudantaṃ; parāṅmukhaṃ paribarhaiś ca hīnam. anudyataṃ rogiṇaṃ yācamānaṃ; na vai hiṃsyād bālavṛddhau ca rājan.

परिबर्हैः सुसंपन्नम् उद्यतं तुल्यतां गतम्। अतिक्रमेत नृपतिः संग्रामे क्षत्रियात्मजम्।

paribarhaiḥ susaṃpannam udyataṃ tulyatāṃ gatam. atikrameta nṛpatiḥ saṃgrāme kṣatriyātmajam.

तुल्याद् इह वधः श्रेयान् विशिष्टाच् चेति निश्चयः। निहीनात् कातराच् चैव नृपाणां गर्हितो वधः।

tulyād iha vadhaḥ śreyān viśiṣṭāc ceti niścayaḥ. nihīnāt kātarāc caiva nṛpāṇāṃ garhito vadhaḥ.

पापात् पापसमाचारान् निहीनाच् च नराधिप। पाप एव वधः प्रोक्तो नरकायेति निश्चयः।

pāpāt pāpasamācārān nihīnāc ca narādhipa. pāpa eva vadhaḥ prokto narakāyeti niścayaḥ.

न कश् चित् त्राति वै राजन् दिष्टान्तवशम् आगतम्। सावशेषायुषं चापि कश् चिद् एवापकर्षति।

na kaś cit trāti vai rājan diṣṭāntavaśam āgatam. sāvaśeṣāyuṣaṃ cāpi kaś cid evāpakarṣati.

स्निग्धैश् च क्रियमाणानि कर्माणीह निवर्तयेत्। हिंसात्मकानि कर्माणि नायुर् इच्छेत् परायुषा।

snigdhaiś ca kriyamāṇāni karmāṇīha nivartayet. hiṃsātmakāni karmāṇi nāyur icchet parāyuṣā.

गृहस्थानां तु सर्वेषां विनाशम् अभिकाङ्क्षताम्। निधनं शोभनं तात पुलिनेषु क्रियावताम्।

gṛhasthānāṃ tu sarveṣāṃ vināśam abhikāṅkṣatām. nidhanaṃ śobhanaṃ tāta pulineṣu kriyāvatām.

आयुषि क्षयम् आपन्ने पञ्चत्वम् उपगच्छति। नाकारणात् तद् भवति कारणैर् उपपादितम्।

āyuṣi kṣayam āpanne pañcatvam upagacchati. nākāraṇāt tad bhavati kāraṇair upapāditam.

तथा शरीरं भवति देहाद् येनोपपादितम्। अध्वानं गतकश् चायं प्राप्तश् चायं गृहाद् गृहम्।

tathā śarīraṃ bhavati dehād yenopapāditam. adhvānaṃ gatakaś cāyaṃ prāptaś cāyaṃ gṛhād gṛham.

द्वितीयं कारणं तत्र नान्यत् किं चन विद्यते। तद् देहं देहिनां युक्तं मोक्षभूतेषु वर्तते।

dvitīyaṃ kāraṇaṃ tatra nānyat kiṃ cana vidyate. tad dehaṃ dehināṃ yuktaṃ mokṣabhūteṣu vartate.

सिरास्नाय्वस्थिसंघातं बीभत्सामेध्यसंकुलम्। भूतानाम् इन्द्रियाणां च गुणानां च समागमम्।

sirāsnāyvasthisaṃghātaṃ bībhatsāmedhyasaṃkulam. bhūtānām indriyāṇāṃ ca guṇānāṃ ca samāgamam.

त्वगन्तं देहम् इत्य् आहुर् विद्वांसो ऽध्यात्मचिन्तकाः। गुणैर् अपि परिक्षीणं शरीरं मर्त्यतां गतम्।

tvagantaṃ deham ity āhur vidvāṃso 'dhyātmacintakāḥ. guṇair api parikṣīṇaṃ śarīraṃ martyatāṃ gatam.

शरीरिणा परित्यक्तं निश्चेष्टं गतचेतनम्। भूतैः प्रकृतिम् आपन्नैस् ततो भूमौ निमज्जति।

śarīriṇā parityaktaṃ niśceṣṭaṃ gatacetanam. bhūtaiḥ prakṛtim āpannais tato bhūmau nimajjati.

भावितं कर्मयोगेन जायते तत्र तत्र ह। इदं शरीरं वैदेह म्रियते यत्र तत्र ह। तत्स्वभावो ऽपरो दृष्टो विसर्गः कर्मणस् तथा।

bhāvitaṃ karmayogena jāyate tatra tatra ha. idaṃ śarīraṃ vaideha mriyate yatra tatra ha. tatsvabhāvo 'paro dṛṣṭo visargaḥ karmaṇas tathā.

न जायते तु नृपते कं चित् कालम् अयं पुनः। परिभ्रमति भूतात्मा द्याम् इवाम्बुधरो महान्।

na jāyate tu nṛpate kaṃ cit kālam ayaṃ punaḥ. paribhramati bhūtātmā dyām ivāmbudharo mahān.

स पुनर् जायते राजन् प्राप्येहायतनं नृप। मनसः परमो ह्य् आत्मा इन्द्रियेभ्यः परं मनः।

sa punar jāyate rājan prāpyehāyatanaṃ nṛpa. manasaḥ paramo hy ātmā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ.

द्विविधानां च भूतानां जङ्गमाः परमा नृप। जङ्गमानाम् अपि तथा द्विपदाः परमा मताः। द्विपदानाम् अपि तथा द्विजा वै परमाः स्मृताः।

dvividhānāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamāḥ paramā nṛpa. jaṅgamānām api tathā dvipadāḥ paramā matāḥ. dvipadānām api tathā dvijā vai paramāḥ smṛtāḥ.

द्विजानाम् अपि राजेन्द्र प्रज्ञावन्तः परा मताः। प्राज्ञानाम् आत्मसंबुद्धाः संबुद्धानाम् अमानिनः।

dvijānām api rājendra prajñāvantaḥ parā matāḥ. prājñānām ātmasaṃbuddhāḥ saṃbuddhānām amāninaḥ.

जातम् अन्वेति मरणं नृणाम् इति विनिश्चयः। अन्तवन्ति हि कर्माणि सेवन्ते गुणतः प्रजाः।

jātam anveti maraṇaṃ nṛṇām iti viniścayaḥ. antavanti hi karmāṇi sevante guṇataḥ prajāḥ.

आपन्ने तूत्तरां काष्ठां सूर्ये यो निधनं व्रजेत्। नक्षत्रे च मुहूर्ते च पुण्ये राजन् स पुण्यकृत्।

āpanne tūttarāṃ kāṣṭhāṃ sūrye yo nidhanaṃ vrajet. nakṣatre ca muhūrte ca puṇye rājan sa puṇyakṛt.

अयोजयित्वा क्लेशेन जनं प्लाव्य च दुष्कृतम्। मृत्युनाप्राकृतेनेह कर्म कृत्वात्मशक्तितः।

ayojayitvā kleśena janaṃ plāvya ca duṣkṛtam. mṛtyunāprākṛteneha karma kṛtvātmaśaktitaḥ.

विषम् उद्बन्धनं दाहो दस्युहस्तात् तथा वधः। दंष्ट्रिभ्यश् च पशुभ्यश् च प्राकृतो वध उच्यते।

viṣam udbandhanaṃ dāho dasyuhastāt tathā vadhaḥ. daṃṣṭribhyaś ca paśubhyaś ca prākṛto vadha ucyate.

न चैभिः पुण्यकर्माणो युज्यन्ते नाभिसंधिजैः। एवंविधैश् च बहुभिर् अपरैः प्राकृतैर् अपि।

na caibhiḥ puṇyakarmāṇo yujyante nābhisaṃdhijaiḥ. evaṃvidhaiś ca bahubhir aparaiḥ prākṛtair api.

ऊर्ध्वं हित्वा प्रतिष्ठन्ते प्राणाः पुण्यकृतां नृप। मध्यतो मध्यपुण्यानाम् अधो दुष्कृतकर्मणाम्।

ūrdhvaṃ hitvā pratiṣṭhante prāṇāḥ puṇyakṛtāṃ nṛpa. madhyato madhyapuṇyānām adho duṣkṛtakarmaṇām.

एकः शत्रुर् न द्वितीयो ऽस्ति शत्रुर्; अज्ञानतुल्यः पुरुषस्य राजन्। येनावृतः कुरुते संप्रयुक्तो; घोराणि कर्माणि सुदारुणानि।

ekaḥ śatrur na dvitīyo 'sti śatrur; ajñānatulyaḥ puruṣasya rājan. yenāvṛtaḥ kurute saṃprayukto; ghorāṇi karmāṇi sudāruṇāni.

प्रबोधनार्थं श्रुतिधर्मयुक्तं; वृद्धान् उपास्यं च भवेत यस्य। प्रयत्नसाध्यो हि स राजपुत्र; प्रज्ञाशरेणोन्मथितः परैति।

prabodhanārthaṃ śrutidharmayuktaṃ; vṛddhān upāsyaṃ ca bhaveta yasya. prayatnasādhyo hi sa rājaputra; prajñāśareṇonmathitaḥ paraiti.

अधीत्य वेदांस् तपसा ब्रह्मचारी; यज्ञाञ् शक्त्या संनिसृज्येह पञ्च। वनं गच्छेत् पुरुषो धर्मकामः; श्रेयश् चित्वा स्थापयित्वा स्ववंशम्।

adhītya vedāṃs tapasā brahmacārī; yajñāñ śaktyā saṃnisṛjyeha pañca. vanaṃ gacchet puruṣo dharmakāmaḥ; śreyaś citvā sthāpayitvā svavaṃśam.

उपभोगैर् अपि त्यक्तं नात्मानम् अवसादयेत्। चण्डालत्वे ऽपि मानुष्यं सर्वथा तात दुर्लभम्।

upabhogair api tyaktaṃ nātmānam avasādayet. caṇḍālatve 'pi mānuṣyaṃ sarvathā tāta durlabham.

इयं हि योनिः प्रथमा यां प्राप्य जगतीपते। आत्मा वै शक्यते त्रातुं कर्मभिः शुभलक्षणैः।

iyaṃ hi yoniḥ prathamā yāṃ prāpya jagatīpate. ātmā vai śakyate trātuṃ karmabhiḥ śubhalakṣaṇaiḥ.

कथं न विप्रणश्येम योनितो ऽस्या इति प्रभो। कुर्वन्ति धर्मं मनुजाः श्रुतिप्रामाण्यदर्शनात्।

kathaṃ na vipraṇaśyema yonito 'syā iti prabho. kurvanti dharmaṃ manujāḥ śrutiprāmāṇyadarśanāt.

यो दुर्लभतरं प्राप्य मानुष्यम् इह वै नरः। धर्मावमन्ता कामात्मा भवेत् स खलु वञ्च्यते।

yo durlabhataraṃ prāpya mānuṣyam iha vai naraḥ. dharmāvamantā kāmātmā bhavet sa khalu vañcyate.

यस् तु प्रीतिपुरोगेण चक्षुषा तात पश्यति। दीपोपमानि भूतानि यावद् अर्चिर् न नश्यति।

yas tu prītipurogeṇa cakṣuṣā tāta paśyati. dīpopamāni bhūtāni yāvad arcir na naśyati.

सान्त्वेनानुप्रदानेन प्रियवादेन चाप्य् उत। समदुःखसुखो भूत्वा स परत्र महीयते।

sāntvenānupradānena priyavādena cāpy uta. samaduḥkhasukho bhūtvā sa paratra mahīyate.

दानं त्यागः शोभना मूर्तिर् अद्भ्यो; भूयः प्लाव्यं तपसा वै शरीरम्। सरस्वतीनैमिषपुष्करेषु; ये चाप्य् अन्ये पुण्यदेशाः पृथिव्याम्।

dānaṃ tyāgaḥ śobhanā mūrtir adbhyo; bhūyaḥ plāvyaṃ tapasā vai śarīram. sarasvatīnaimiṣapuṣkareṣu; ye cāpy anye puṇyadeśāḥ pṛthivyām.

गृहेषु येषाम् असवः पतन्ति; तेषाम् अथो निर्हरणं प्रशस्तम्। यानेन वै प्रापणं च श्मशाने; शौचेन नूनं विधिना चैव दाहः।

gṛheṣu yeṣām asavaḥ patanti; teṣām atho nirharaṇaṃ praśastam. yānena vai prāpaṇaṃ ca śmaśāne; śaucena nūnaṃ vidhinā caiva dāhaḥ.

इष्टिः पुष्टिर् यजनं याजनं च; दानं पुण्यानां कर्मणां च प्रयोगः। शक्त्या पित्र्यं यच् च किं चित् प्रशस्तं; सर्वाण्य् आत्मार्थे मानवो यः करोति।

iṣṭiḥ puṣṭir yajanaṃ yājanaṃ ca; dānaṃ puṇyānāṃ karmaṇāṃ ca prayogaḥ. śaktyā pitryaṃ yac ca kiṃ cit praśastaṃ; sarvāṇy ātmārthe mānavo yaḥ karoti.

धर्मशास्त्राणि वेदाश् च षडङ्गानि नराधिप। श्रेयसो ऽर्थे विधीयन्ते नरस्याक्लिष्टकर्मणः।

dharmaśāstrāṇi vedāś ca ṣaḍaṅgāni narādhipa. śreyaso 'rthe vidhīyante narasyākliṣṭakarmaṇaḥ.

भीष्म उवाच। एवद् वै सर्वम् आख्यातं मुनिना सुमहात्मना। विदेहराजाय पुरा श्रेयसो ऽर्थे नराधिप।

bhīṣma uvāca. evad vai sarvam ākhyātaṃ muninā sumahātmanā. videharājāya purā śreyaso 'rthe narādhipa.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents