महाभारत 12.277 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 277→

[mh-12-277] • 47 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं नु मुक्तः पृथिवीं चरेद् अस्मद्विधो नृपः। नित्यं कैश् च गुणैर् युक्तः सङ्गपाशाद् विमुच्यते।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ nu muktaḥ pṛthivīṃ cared asmadvidho nṛpaḥ. nityaṃ kaiś ca guṇair yuktaḥ saṅgapāśād vimucyate.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्। अरिष्टनेमिना प्रोक्तं सगरायानुपृच्छते।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam. ariṣṭaneminā proktaṃ sagarāyānupṛcchate.

सगर उवाच। किं श्रेयः परमं ब्रह्मन् कृत्वेह सुखम् अश्नुते। कथं न शोचेन् न क्षुभ्येद् एतद् इच्छामि वेदितुम्।

sagara uvāca. kiṃ śreyaḥ paramaṃ brahman kṛtveha sukham aśnute. kathaṃ na śocen na kṣubhyed etad icchāmi veditum.

भीष्म उवाच। एवम् उक्तस् तदा तार्क्ष्यः सर्वशास्त्रविशारदः। विबुध्य संपदं चाग्र्यां सद् वाक्यम् इदम् अब्रवीत्।

bhīṣma uvāca. evam uktas tadā tārkṣyaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ. vibudhya saṃpadaṃ cāgryāṃ sad vākyam idam abravīt.

सुखं मोक्षसुखं लोके न च लोको ऽवगच्छति। प्रसक्तः पुत्रपशुषु धनधान्यसमाकुलः।

sukhaṃ mokṣasukhaṃ loke na ca loko 'vagacchati. prasaktaḥ putrapaśuṣu dhanadhānyasamākulaḥ.

सक्तबुद्धिर् अशान्तात्मा न स शक्यश् चिकित्सितुम्। स्नेहपाशसितो मूढो न स मोक्षाय कल्पते।

saktabuddhir aśāntātmā na sa śakyaś cikitsitum. snehapāśasito mūḍho na sa mokṣāya kalpate.

स्नेहजान् इह ते पाशान् वक्ष्यामि शृणु तान् मम। सकर्णकेन शिरसा शक्याश् छेत्तुं विजानता।

snehajān iha te pāśān vakṣyāmi śṛṇu tān mama. sakarṇakena śirasā śakyāś chettuṃ vijānatā.

संभाव्य पुत्रान् कालेन यौवनस्थान् निवेश्य च। समर्थाञ् जीवने ज्ञात्वा मुक्तश् चर यथासुखम्।

saṃbhāvya putrān kālena yauvanasthān niveśya ca. samarthāñ jīvane jñātvā muktaś cara yathāsukham.

भार्यां पुत्रवतीं वृद्धां लालितां पुत्रवत्सलाम्। ज्ञात्वा प्रजहि काले त्वं परार्थम् अनुदृश्य च।

bhāryāṃ putravatīṃ vṛddhāṃ lālitāṃ putravatsalām. jñātvā prajahi kāle tvaṃ parārtham anudṛśya ca.

सापत्यो निरपत्यो वा मुक्तश् चर यथासुखम्। इन्द्रियैर् इन्द्रियार्थांस् त्वम् अनुभूय यथाविधि।

sāpatyo nirapatyo vā muktaś cara yathāsukham. indriyair indriyārthāṃs tvam anubhūya yathāvidhi.

कृतकौतूहलस् तेषु मुक्तश् चर यथासुखम्। उपपत्त्योपलब्धेषु लाभेषु च समो भव।

kṛtakautūhalas teṣu muktaś cara yathāsukham. upapattyopalabdheṣu lābheṣu ca samo bhava.

एष तावत् समासेन तव संकीर्तितो मया। मोक्षार्थो विस्तरेणापि भूयो वक्ष्यामि तच् छृणु।

eṣa tāvat samāsena tava saṃkīrtito mayā. mokṣārtho vistareṇāpi bhūyo vakṣyāmi tac chṛṇu.

मुक्ता वीतभया लोके चरन्ति सुखिनो नराः। सक्तभावा विनश्यन्ति नरास् तत्र न संशयः।

muktā vītabhayā loke caranti sukhino narāḥ. saktabhāvā vinaśyanti narās tatra na saṃśayaḥ.

आहारसंचयाश् चैव तथा कीटपिपीलिकाः। असक्ताः सुखिनो लोके सक्ताश् चैव विनाशिनः।

āhārasaṃcayāś caiva tathā kīṭapipīlikāḥ. asaktāḥ sukhino loke saktāś caiva vināśinaḥ.

स्वजने न च ते चिन्ता कर्तव्या मोक्षबुद्धिना। इमे मया विनाभूता भविष्यन्ति कथं त्व् इति।

svajane na ca te cintā kartavyā mokṣabuddhinā. ime mayā vinābhūtā bhaviṣyanti kathaṃ tv iti.

स्वयम् उत्पद्यते जन्तुः स्वयम् एव विवर्धते। सुखदुःखे तथा मृत्युं स्वयम् एवाधिगच्छति।

svayam utpadyate jantuḥ svayam eva vivardhate. sukhaduḥkhe tathā mṛtyuṃ svayam evādhigacchati.

भोजनाच्छादने चैव मात्रा पित्रा च संग्रहम्। स्वकृतेनाधिगच्छन्ति लोके नास्त्य् अकृतं पुरा।

bhojanācchādane caiva mātrā pitrā ca saṃgraham. svakṛtenādhigacchanti loke nāsty akṛtaṃ purā.

धात्रा विहितभक्ष्याणि सर्वभूतानि मेदिनीम्। लोके विपरिधावन्ति रक्षितानि स्वकर्मभिः।

dhātrā vihitabhakṣyāṇi sarvabhūtāni medinīm. loke viparidhāvanti rakṣitāni svakarmabhiḥ.

स्वयं मृत्पिण्डभूतस्य परतन्त्रस्य सर्वदा। को हेतुः स्वजनं पोष्टुं रक्षितुं वादृढात्मनः।

svayaṃ mṛtpiṇḍabhūtasya paratantrasya sarvadā. ko hetuḥ svajanaṃ poṣṭuṃ rakṣituṃ vādṛḍhātmanaḥ.

स्वजनं हि यदा मृत्युर् हन्त्य् एव तव पश्यतः। कृते ऽपि यत्ने महति तत्र बोद्धव्यम् आत्मना।

svajanaṃ hi yadā mṛtyur hanty eva tava paśyataḥ. kṛte 'pi yatne mahati tatra boddhavyam ātmanā.

जीवन्तम् अपि चैवैनं भरणे रक्षणे तथा। असमाप्ते परित्यज्य पश्चाद् अपि मरिष्यसि।

jīvantam api caivainaṃ bharaṇe rakṣaṇe tathā. asamāpte parityajya paścād api mariṣyasi.

यदा मृतश् च स्वजनं न ज्ञास्यसि कथं चन। सुखितं दुःखितं वापि ननु बोद्धव्यम् आत्मना।

yadā mṛtaś ca svajanaṃ na jñāsyasi kathaṃ cana. sukhitaṃ duḥkhitaṃ vāpi nanu boddhavyam ātmanā.

मृते वा त्वयि जीवे वा यदि भोक्ष्यति वै जनः। स्वकृतं ननु बुद्ध्वैवं कर्तव्यं हितम् आत्मनः।

mṛte vā tvayi jīve vā yadi bhokṣyati vai janaḥ. svakṛtaṃ nanu buddhvaivaṃ kartavyaṃ hitam ātmanaḥ.

एवं विजानंल् लोके ऽस्मिन् कः कस्येत्य् अभिनिश्चितः। मोक्षे निवेशय मनो भूयश् चाप्य् उपधारय।

evaṃ vijānaṃl loke 'smin kaḥ kasyety abhiniścitaḥ. mokṣe niveśaya mano bhūyaś cāpy upadhāraya.

क्षुत्पिपासादयो भावा जिता यस्येह देहिनः। क्रोधो लोभस् तथा मोहः सत्त्ववान् मुक्त एव सः।

kṣutpipāsādayo bhāvā jitā yasyeha dehinaḥ. krodho lobhas tathā mohaḥ sattvavān mukta eva saḥ.

द्यूते पाने तथा स्त्रीषु मृगयायां च यो नरः। न प्रमाद्यति संमोहात् सततं मुक्त एव सः।

dyūte pāne tathā strīṣu mṛgayāyāṃ ca yo naraḥ. na pramādyati saṃmohāt satataṃ mukta eva saḥ.

दिवसे दिवसे नाम रात्रौ रात्रौ सदा सदा। भोक्तव्यम् इति यः खिन्नो दोषबुद्धिः स उच्यते।

divase divase nāma rātrau rātrau sadā sadā. bhoktavyam iti yaḥ khinno doṣabuddhiḥ sa ucyate.

आत्मभावं तथा स्त्रीषु मुक्तम् एव पुनः पुनः। यः पश्यति सदा युक्तो यथावन् मुक्त एव सः।

ātmabhāvaṃ tathā strīṣu muktam eva punaḥ punaḥ. yaḥ paśyati sadā yukto yathāvan mukta eva saḥ.

संभवं च विनाशं च भूतानां चेष्टितं तथा। यस् तत्त्वतो विजानाति लोके ऽस्मिन् मुक्त एव सः।

saṃbhavaṃ ca vināśaṃ ca bhūtānāṃ ceṣṭitaṃ tathā. yas tattvato vijānāti loke 'smin mukta eva saḥ.

प्रस्थं वाहसहस्रेषु यात्रार्थं चैव कोटिषु। प्रासादे मञ्चकस्थानं यः पश्यति स मुच्यते।

prasthaṃ vāhasahasreṣu yātrārthaṃ caiva koṭiṣu. prāsāde mañcakasthānaṃ yaḥ paśyati sa mucyate.

मृत्युनाभ्याहतं लोकं व्याधिभिश् चोपपीडितम्। अवृत्तिकर्शितं चैव यः पश्यति स मुच्यते।

mṛtyunābhyāhataṃ lokaṃ vyādhibhiś copapīḍitam. avṛttikarśitaṃ caiva yaḥ paśyati sa mucyate.

यः पश्यति सुखी तुष्टो नपश्यंश् च विहन्यते। यश् चाप्य् अल्पेन संतुष्टो लोके ऽस्मिन् मुक्त एव सः।

yaḥ paśyati sukhī tuṣṭo napaśyaṃś ca vihanyate. yaś cāpy alpena saṃtuṣṭo loke 'smin mukta eva saḥ.

अग्नीषोमाव् इदं सर्वम् इति यश् चानुपश्यति। न च संस्पृश्यते भावैर् अद्भुतैर् मुक्त एव सः।

agnīṣomāv idaṃ sarvam iti yaś cānupaśyati. na ca saṃspṛśyate bhāvair adbhutair mukta eva saḥ.

पर्यङ्कशय्या भूमिश् च समाने यस्य देहिनः। शालयश् च कदन्नं च यस्य स्यान् मुक्त एव सः।

paryaṅkaśayyā bhūmiś ca samāne yasya dehinaḥ. śālayaś ca kadannaṃ ca yasya syān mukta eva saḥ.

क्षौमं च कुशचीरं च कौशेयं वल्कलानि च। आविकं चर्म च समं यस्य स्यान् मुक्त एव सः।

kṣaumaṃ ca kuśacīraṃ ca kauśeyaṃ valkalāni ca. āvikaṃ carma ca samaṃ yasya syān mukta eva saḥ.

पञ्चभूतसमुद्भूतं लोकं यश् चानुपश्यति। तथा च वर्तते दृष्ट्वा लोके ऽस्मिन् मुक्त एव सः।

pañcabhūtasamudbhūtaṃ lokaṃ yaś cānupaśyati. tathā ca vartate dṛṣṭvā loke 'smin mukta eva saḥ.

सुखदुःखे समे यस्य लाभालाभौ जयाजयौ। इच्छाद्वेषौ भयोद्वेगौ सर्वथा मुक्त एव सः।

sukhaduḥkhe same yasya lābhālābhau jayājayau. icchādveṣau bhayodvegau sarvathā mukta eva saḥ.

रक्तमूत्रपुरीषाणां दोषाणां संचयं तथा। शरीरं दोषबहुलं दृष्ट्वा चेदं विमुच्यते।

raktamūtrapurīṣāṇāṃ doṣāṇāṃ saṃcayaṃ tathā. śarīraṃ doṣabahulaṃ dṛṣṭvā cedaṃ vimucyate.

वलीपलितसंयोगं कार्श्यं वैवर्ण्यम् एव च। कुब्जभावं च जरया यः पश्यति स मुच्यते।

valīpalitasaṃyogaṃ kārśyaṃ vaivarṇyam eva ca. kubjabhāvaṃ ca jarayā yaḥ paśyati sa mucyate.

पुंस्त्वोपघातं कालेन दर्शनोपरमं तथा। बाधिर्यं प्राणमन्दत्वं यः पश्यति स मुच्यते।

puṃstvopaghātaṃ kālena darśanoparamaṃ tathā. bādhiryaṃ prāṇamandatvaṃ yaḥ paśyati sa mucyate.

गतान् ऋषींस् तथा देवान् असुरांश् च तथा गतान्। लोकाद् अस्मात् परं लोकं यः पश्यति स मुच्यते।

gatān ṛṣīṃs tathā devān asurāṃś ca tathā gatān. lokād asmāt paraṃ lokaṃ yaḥ paśyati sa mucyate.

प्रभावैर् अन्वितास् तैस् तैः पार्थिवेन्द्राः सहस्रशः। ये गताः पृथिवीं त्यक्त्वा इति ज्ञात्वा विमुच्यते।

prabhāvair anvitās tais taiḥ pārthivendrāḥ sahasraśaḥ. ye gatāḥ pṛthivīṃ tyaktvā iti jñātvā vimucyate.

अर्थांश् च दुर्लभांल् लोके क्लेशांश् च सुलभांस् तथा। दुःखं चैव कुटुम्बार्थे यः पश्यति स मुच्यते।

arthāṃś ca durlabhāṃl loke kleśāṃś ca sulabhāṃs tathā. duḥkhaṃ caiva kuṭumbārthe yaḥ paśyati sa mucyate.

अपत्यानां च वैगुण्यं जनं विगुणम् एव च। पश्यन् भूयिष्ठशो लोके को मोक्षं नाभिपूजयेत्।

apatyānāṃ ca vaiguṇyaṃ janaṃ viguṇam eva ca. paśyan bhūyiṣṭhaśo loke ko mokṣaṃ nābhipūjayet.

शास्त्राल् लोकाच् च यो बुद्धः सर्वं पश्यति मानवः। असारम् इव मानुष्यं सर्वथा मुक्त एव सः।

śāstrāl lokāc ca yo buddhaḥ sarvaṃ paśyati mānavaḥ. asāram iva mānuṣyaṃ sarvathā mukta eva saḥ.

एतच् छ्रुत्वा मम वचो भवांश् चरतु मुक्तवत्। गार्हस्थ्ये यदि ते मोक्षे कृता बुद्धिर् अविक्लवा।

etac chrutvā mama vaco bhavāṃś caratu muktavat. gārhasthye yadi te mokṣe kṛtā buddhir aviklavā.

तत् तस्य वचनं श्रुत्वा सम्यक् स पृथिवीपतिः। मोक्षजैश् च गुणैर् युक्तः पालयाम् आस च प्रजाः।

tat tasya vacanaṃ śrutvā samyak sa pṛthivīpatiḥ. mokṣajaiś ca guṇair yuktaḥ pālayām āsa ca prajāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...