महाभारत 12.276 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 276→

[mh-12-276] • 58 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। अतत्त्वज्ञस्य शास्त्राणां सततं संशयात्मनः। अकृतव्यवसायस्य श्रेयो ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. atattvajñasya śāstrāṇāṃ satataṃ saṃśayātmanaḥ. akṛtavyavasāyasya śreyo brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। गुरुपूजा च सततं वृद्धानां पर्युपासनम्। श्रवणं चैव विद्यानां कूटस्थं श्रेय उच्यते।

bhīṣma uvāca. gurupūjā ca satataṃ vṛddhānāṃ paryupāsanam. śravaṇaṃ caiva vidyānāṃ kūṭasthaṃ śreya ucyate.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। गालवस्य च संवादं देवर्षेर् नारदस्य च। स्वाश्रमं समनुप्राप्तं नारदं देववर्चसम्।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. gālavasya ca saṃvādaṃ devarṣer nāradasya ca. svāśramaṃ samanuprāptaṃ nāradaṃ devavarcasam.

वीतमोहक्लमं विप्रं ज्ञानतृप्तं जितेन्द्रियम्। श्रेयस्कामं जितात्मानं नारदं गालवो ऽब्रवीत्।

vītamohaklamaṃ vipraṃ jñānatṛptaṃ jitendriyam. śreyaskāmaṃ jitātmānaṃ nāradaṃ gālavo 'bravīt.

यैः कैश् चित् संमतो लोके गुणैस् तु पुरुषो नृषु। भवत्य् अनपगान् सर्वांस् तान् गुणांल् लक्षयाम्य् अहम्।

yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇais tu puruṣo nṛṣu. bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmy aham.

भवान् एवंविधो ऽस्माकं संशयं छेत्तुम् अर्हति। अमूढश् चिरमूढानां लोकतत्त्वम् अजानताम्।

bhavān evaṃvidho 'smākaṃ saṃśayaṃ chettum arhati. amūḍhaś ciramūḍhānāṃ lokatattvam ajānatām.

ज्ञाने ह्य् एवं प्रवृत्तिः स्यात् कार्याकार्ये विजानतः। यत् कार्यं न व्यवस्यामस् तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

jñāne hy evaṃ pravṛttiḥ syāt kāryākārye vijānataḥ. yat kāryaṃ na vyavasyāmas tad bhavān vaktum arhati.

भगवन्न् आश्रमाः सर्वे पृथगाचारदर्शिनः। इदं श्रेय इदं श्रेय इति नानाप्रधाविताः।

bhagavann āśramāḥ sarve pṛthagācāradarśinaḥ. idaṃ śreya idaṃ śreya iti nānāpradhāvitāḥ.

तांस् तु विप्रस्थितान् दृष्ट्वा शास्त्रैः शास्त्राभिनन्दिनः। स्वशास्त्रैः परितुष्टांश् च श्रेयो नोपलभामहे।

tāṃs tu viprasthitān dṛṣṭvā śāstraiḥ śāstrābhinandinaḥ. svaśāstraiḥ parituṣṭāṃś ca śreyo nopalabhāmahe.

शास्त्रं यदि भवेद् एकं व्यक्तं श्रेयो भवेत् तदा। शास्त्रैश् च बहुभिर् भूयः श्रेयो गुह्यं प्रवेशितम्।

śāstraṃ yadi bhaved ekaṃ vyaktaṃ śreyo bhavet tadā. śāstraiś ca bahubhir bhūyaḥ śreyo guhyaṃ praveśitam.

एतस्मात् कारणाच् छ्रेयः कलिलं प्रतिभाति माम्। ब्रवीतु भगवांस् तन् मे उपसन्नो ऽस्म्य् अधीहि भोः।

etasmāt kāraṇāc chreyaḥ kalilaṃ pratibhāti mām. bravītu bhagavāṃs tan me upasanno 'smy adhīhi bhoḥ.

नारद उवाच। आश्रमास् तात चत्वारो यथासंकल्पिताः पृथक्। तान् सर्वान् अनुपश्य त्वं समाश्रित्यैव गालव।

nārada uvāca. āśramās tāta catvāro yathāsaṃkalpitāḥ pṛthak. tān sarvān anupaśya tvaṃ samāśrityaiva gālava.

तेषां तेषां तथा हि त्वम् आश्रमाणां ततस् ततः। नानारूपगुणोद्देशं पश्य विप्रस्थितं पृथक्। नयन्ति चैव ते सम्यग् अभिप्रेतम् असंशयम्।

teṣāṃ teṣāṃ tathā hi tvam āśramāṇāṃ tatas tataḥ. nānārūpaguṇoddeśaṃ paśya viprasthitaṃ pṛthak. nayanti caiva te samyag abhipretam asaṃśayam.

ऋजु पश्यंस् तथा सम्यग् आश्रमाणां परां गतिम्। यत् तु निःश्रेयसं सम्यक् तच् चैवासंशयात्मकम्।

ṛju paśyaṃs tathā samyag āśramāṇāṃ parāṃ gatim. yat tu niḥśreyasaṃ samyak tac caivāsaṃśayātmakam.

अनुग्रहं च मित्राणाम् अमित्राणां च निग्रहम्। संग्रहं च त्रिवर्गस्य श्रेय आहुर् मनीषिणः।

anugrahaṃ ca mitrāṇām amitrāṇāṃ ca nigraham. saṃgrahaṃ ca trivargasya śreya āhur manīṣiṇaḥ.

निवृत्तिः कर्मणः पापात् सततं पुण्यशीलता। सद्भिश् च समुदाचारः श्रेय एतद् असंशयम्।

nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā. sadbhiś ca samudācāraḥ śreya etad asaṃśayam.

मार्दवं सर्वभूतेषु व्यवहारेषु चार्जवम्। वाक् चैव मधुरा प्रोक्ता श्रेय एतद् असंशयम्।

mārdavaṃ sarvabhūteṣu vyavahāreṣu cārjavam. vāk caiva madhurā proktā śreya etad asaṃśayam.

देवताभ्यः पितृभ्यश् च संविभागो ऽतिथिष्व् अपि। असंत्यागश् च भृत्यानां श्रेय एतद् असंशयम्।

devatābhyaḥ pitṛbhyaś ca saṃvibhāgo 'tithiṣv api. asaṃtyāgaś ca bhṛtyānāṃ śreya etad asaṃśayam.

सत्यस्य वचनं श्रेयः सत्यज्ञानं तु दुष्करम्। यद् भूतहितम् अत्यन्तम् एतत् सत्यं ब्रवीम्य् अहम्।

satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyajñānaṃ tu duṣkaram. yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ bravīmy aham.

अहंकारस्य च त्यागः प्रणयस्य च निग्रहः। संतोषश् चैकचर्या च कूटस्थं श्रेय उच्यते।

ahaṃkārasya ca tyāgaḥ praṇayasya ca nigrahaḥ. saṃtoṣaś caikacaryā ca kūṭasthaṃ śreya ucyate.

धर्मेण वेदाध्ययनं वेदाङ्गानां तथैव च। विद्यार्थानां च जिज्ञासा श्रेय एतद् असंशयम्।

dharmeṇa vedādhyayanaṃ vedāṅgānāṃ tathaiva ca. vidyārthānāṃ ca jijñāsā śreya etad asaṃśayam.

शब्दरूपरसस्पर्शान् सह गन्धेन केवलान्। नात्यर्थम् उपसेवेत श्रेयसो ऽर्थी परंतप।

śabdarūparasasparśān saha gandhena kevalān. nātyartham upaseveta śreyaso 'rthī paraṃtapa.

नक्तंचर्या दिवास्वप्नम् आलस्यं पैशुनं मदम्। अतियोगम् अयोगं च श्रेयसो ऽर्थी परित्यजेत्।

naktaṃcaryā divāsvapnam ālasyaṃ paiśunaṃ madam. atiyogam ayogaṃ ca śreyaso 'rthī parityajet.

कर्मोत्कर्षं न मार्गेत परेषां परिनिन्दया। स्वगुणैर् एव मार्गेत विप्रकर्षं पृथग्जनात्।

karmotkarṣaṃ na mārgeta pareṣāṃ parinindayā. svaguṇair eva mārgeta viprakarṣaṃ pṛthagjanāt.

निर्गुणास् त्व् एव भूयिष्ठम् आत्मसंभाविनो नराः। दोषैर् अन्यान् गुणवतः क्षिपन्त्य् आत्मगुणक्षयात्।

nirguṇās tv eva bhūyiṣṭham ātmasaṃbhāvino narāḥ. doṣair anyān guṇavataḥ kṣipanty ātmaguṇakṣayāt.

अनुच्यमानाश् च पुनस् ते मन्यन्ते महाजनात्। गुणवत्तरम् आत्मानं स्वेन मानेन दर्पिताः।

anucyamānāś ca punas te manyante mahājanāt. guṇavattaram ātmānaṃ svena mānena darpitāḥ.

अब्रुवन् कस्य चिन् निन्दाम् आत्मपूजाम् अवर्णयन्। विपश्चिद् गुणसंपन्नः प्राप्नोत्य् एव महद् यशः।

abruvan kasya cin nindām ātmapūjām avarṇayan. vipaścid guṇasaṃpannaḥ prāpnoty eva mahad yaśaḥ.

अब्रुवन् वाति सुरभिर् गन्धः सुमनसां शुचिः। तथैवाव्याहरन् भाति विमलो भानुर् अम्बरे।

abruvan vāti surabhir gandhaḥ sumanasāṃ śuciḥ. tathaivāvyāharan bhāti vimalo bhānur ambare.

एवमादीनि चान्यानि परित्यक्तानि मेधया। ज्वलन्ति यशसा लोके यानि न व्याहरन्ति च।

evamādīni cānyāni parityaktāni medhayā. jvalanti yaśasā loke yāni na vyāharanti ca.

न लोके दीप्यते मूर्खः केवलात्मप्रशंसया। अपि चापिहितः श्वभ्रे कृतविद्यः प्रकाशते।

na loke dīpyate mūrkhaḥ kevalātmapraśaṃsayā. api cāpihitaḥ śvabhre kṛtavidyaḥ prakāśate.

असन्न् उच्चैर् अपि प्रोक्तः शब्दः समुपशाम्यति। दीप्यते त्व् एव लोकेषु शनैर् अपि सुभाषितम्।

asann uccair api proktaḥ śabdaḥ samupaśāmyati. dīpyate tv eva lokeṣu śanair api subhāṣitam.

मूढानाम् अवलिप्तानाम् असारं भाषितं बहु। दर्शयत्य् अन्तरात्मानं दिवा रूपम् इवांशुमान्।

mūḍhānām avaliptānām asāraṃ bhāṣitaṃ bahu. darśayaty antarātmānaṃ divā rūpam ivāṃśumān.

एतस्मात् कारणात् प्रज्ञां मृगयन्ते पृथग्विधाम्। प्रज्ञालाभो हि भूतानाम् उत्तमः प्रतिभाति माम्।

etasmāt kāraṇāt prajñāṃ mṛgayante pṛthagvidhām. prajñālābho hi bhūtānām uttamaḥ pratibhāti mām.

नापृष्टः कस्य चिद् ब्रूयान् न चान्यायेन पृच्छतः। ज्ञानवान् अपि मेधावी जडवल् लोकम् आचरेत्।

nāpṛṣṭaḥ kasya cid brūyān na cānyāyena pṛcchataḥ. jñānavān api medhāvī jaḍaval lokam ācaret.

ततो वासं परीक्षेत धर्मनित्येषु साधुषु। मनुष्येषु वदान्येषु स्वधर्मनिरतेषु च।

tato vāsaṃ parīkṣeta dharmanityeṣu sādhuṣu. manuṣyeṣu vadānyeṣu svadharmanirateṣu ca.

चतुर्णां यत्र वर्णानां धर्मव्यतिकरो भवेत्। न तत्र वासं कुर्वीत श्रेयोर्थी वै कथं चन।

caturṇāṃ yatra varṇānāṃ dharmavyatikaro bhavet. na tatra vāsaṃ kurvīta śreyorthī vai kathaṃ cana.

निरारम्भो ऽप्य् अयम् इह यथालब्धोपजीवनः। पुण्यं पुण्येषु विमलं पापं पापेषु चाप्नुयात्।

nirārambho 'py ayam iha yathālabdhopajīvanaḥ. puṇyaṃ puṇyeṣu vimalaṃ pāpaṃ pāpeṣu cāpnuyāt.

अपाम् अग्नेस् तथेन्दोश् च स्पर्शं वेदयते यथा। तथा पश्यामहे स्पर्शम् उभयोः पापपुण्ययोः।

apām agnes tathendoś ca sparśaṃ vedayate yathā. tathā paśyāmahe sparśam ubhayoḥ pāpapuṇyayoḥ.

अपश्यन्तो ऽन्नविषयं भुञ्जते विघसाशिनः। भुञ्जानं चान्नविषयान् विषयं विद्धि कर्मणाम्।

apaśyanto 'nnaviṣayaṃ bhuñjate vighasāśinaḥ. bhuñjānaṃ cānnaviṣayān viṣayaṃ viddhi karmaṇām.

यत्रागमयमानानाम् असत्कारेण पृच्छताम्। प्रब्रूयाद् ब्रह्मणो धर्मं त्यजेत् तं देशम् आत्मवान्। दुर्वृत्तो ऽपि वरो विप्रो न च शूद्रो जितेन्द्रियः। कः परित्यज्य गां दुष्टां दुह्येच् छीलवतीं खरीम्। पण्डितस्यापि शूद्रस्य सर्वशास्त्ररतस्य च। वचनं तस्य न ग्राह्यं शुनोच्छिष्टं हविर् यथा।

yatrāgamayamānānām asatkāreṇa pṛcchatām. prabrūyād brahmaṇo dharmaṃ tyajet taṃ deśam ātmavān. durvṛtto 'pi varo vipro na ca śūdro jitendriyaḥ. kaḥ parityajya gāṃ duṣṭāṃ duhyec chīlavatīṃ kharīm. paṇḍitasyāpi śūdrasya sarvaśāstraratasya ca. vacanaṃ tasya na grāhyaṃ śunocchiṣṭaṃ havir yathā.

शिष्योपाध्यायिका वृत्तिर् यत्र स्यात् सुसमाहिता। यथावच् छास्त्रसंपन्ना कस् तं देशं परित्यजेत्।

śiṣyopādhyāyikā vṛttir yatra syāt susamāhitā. yathāvac chāstrasaṃpannā kas taṃ deśaṃ parityajet.

आकाशस्था ध्रुवं यत्र दोषं ब्रूयुर् विपश्चिताम्। आत्मपूजाभिकामा वै को वसेत् तत्र पण्डितः।

ākāśasthā dhruvaṃ yatra doṣaṃ brūyur vipaścitām. ātmapūjābhikāmā vai ko vaset tatra paṇḍitaḥ.

यत्र संलोडिता लुब्धैः प्रायशो धर्मसेतवः। प्रदीप्तम् इव शैलान्तं कस् तं देशं न संत्यजेत्।

yatra saṃloḍitā lubdhaiḥ prāyaśo dharmasetavaḥ. pradīptam iva śailāntaṃ kas taṃ deśaṃ na saṃtyajet.

यत्र धर्मम् अनाशङ्काश् चरेयुर् वीतमत्सराः। चरेत् तत्र वसेच् चैव पुण्यशीलेषु साधुषु।

yatra dharmam anāśaṅkāś careyur vītamatsarāḥ. caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu.

धर्मम् अर्थनिमित्तं तु चरेयुर् यत्र मानवाः। न तान् अनुवसेज् जातु ते हि पापकृतो जनाः।

dharmam arthanimittaṃ tu careyur yatra mānavāḥ. na tān anuvasej jātu te hi pāpakṛto janāḥ.

कर्मणा यत्र पापेन वर्तन्ते जीवितेस्पवः। व्यवधावेत् ततस् तूर्णं ससर्पाच् छरणाद् इव।

karmaṇā yatra pāpena vartante jīvitespavaḥ. vyavadhāvet tatas tūrṇaṃ sasarpāc charaṇād iva.

येन खट्वां समारूढः कर्मणानुशयी भवेत्। आदितस् तन् न कर्तव्यम् इच्छता भवम् आत्मनः।

yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ karmaṇānuśayī bhavet. āditas tan na kartavyam icchatā bhavam ātmanaḥ.

यत्र राजा च राज्ञश् च पुरुषाः प्रत्यनन्तराः। कुटुम्बिनाम् अग्रभुजस् त्यजेत् तद् राष्ट्रम् आत्मवान्।

yatra rājā ca rājñaś ca puruṣāḥ pratyanantarāḥ. kuṭumbinām agrabhujas tyajet tad rāṣṭram ātmavān.

श्रोत्रियास् त्व् अग्रभोक्तारो धर्मनित्याः सनातनाः। याजनाध्यापने युक्ता यत्र तद् राष्ट्रम् आवसेत्।

śrotriyās tv agrabhoktāro dharmanityāḥ sanātanāḥ. yājanādhyāpane yuktā yatra tad rāṣṭram āvaset.

स्वाहास्वधावषट्कारा यत्र सम्यग् अनुष्ठिताः। अजस्रं चैव वर्तन्ते वसेत् तत्राविचारयन्।

svāhāsvadhāvaṣaṭkārā yatra samyag anuṣṭhitāḥ. ajasraṃ caiva vartante vaset tatrāvicārayan.

अशुचीन्य् अत्र पश्येत ब्राह्मणान् वृत्तिकर्शितान्। त्यजेत् तद् राष्ट्रम् आसन्नम् उपसृष्टम् इवामिषम्।

aśucīny atra paśyeta brāhmaṇān vṛttikarśitān. tyajet tad rāṣṭram āsannam upasṛṣṭam ivāmiṣam.

प्रीयमाणा नरा यत्र प्रयच्छेयुर् अयाचिताः। स्वस्थचित्तो वसेत् तत्र कृतकृत्य इवात्मवान्।

prīyamāṇā narā yatra prayaccheyur ayācitāḥ. svasthacitto vaset tatra kṛtakṛtya ivātmavān.

दण्डो यत्राविनीतेषु सत्कारश् च कृतात्मसु। चरेत् तत्र वसेच् चैव पुण्यशीलेषु साधुषु।

daṇḍo yatrāvinīteṣu satkāraś ca kṛtātmasu. caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu.

उपसृष्टेष्व् अदान्तेषु दुराचारेष्व् असाधुषु। अविनीतेषु लुब्धेषु सुमहद् दण्डधारणम्।

upasṛṣṭeṣv adānteṣu durācāreṣv asādhuṣu. avinīteṣu lubdheṣu sumahad daṇḍadhāraṇam.

यत्र राजा धर्मनित्यो राज्यं वै पर्युपासिता। अपास्य कामान् कामेशो वसेत् तत्राविचारयन्।

yatra rājā dharmanityo rājyaṃ vai paryupāsitā. apāsya kāmān kāmeśo vaset tatrāvicārayan.

तथाशीला हि राजानः सर्वान् विषयवासिनः। श्रेयसा योजयन्त्य् आशु श्रेयसि प्रत्युपस्थिते।

tathāśīlā hi rājānaḥ sarvān viṣayavāsinaḥ. śreyasā yojayanty āśu śreyasi pratyupasthite.

पृच्छतस् ते मया तात श्रेय एतद् उदाहृतम्। न हि शक्यं प्रधानेन श्रेयः संख्यातुम् आत्मनः।

pṛcchatas te mayā tāta śreya etad udāhṛtam. na hi śakyaṃ pradhānena śreyaḥ saṃkhyātum ātmanaḥ.

एवं प्रवर्तमानस्य वृत्तिं प्रणिहितात्मनः। तपसैवेह बहुलं श्रेयो व्यक्तं भविष्यति।

evaṃ pravartamānasya vṛttiṃ praṇihitātmanaḥ. tapasaiveha bahulaṃ śreyo vyaktaṃ bhaviṣyati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...