महाभारत 12.270 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 270→

[mh-12-270] • 34 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। धन्या धन्या इति जनाः सर्वे ऽस्मान् प्रवदन्त्य् उत। न दुःखिततरः कश् चित् पुमान् अस्माभिर् अस्ति ह।

yudhiṣṭhira uvāca. dhanyā dhanyā iti janāḥ sarve 'smān pravadanty uta. na duḥkhitataraḥ kaś cit pumān asmābhir asti ha.

लोकसंभावितैर् दुःखं यत् प्राप्तं कुरुसत्तम। प्राप्य जातिं मनुष्येषु देवैर् अपि पितामह।

lokasaṃbhāvitair duḥkhaṃ yat prāptaṃ kurusattama. prāpya jātiṃ manuṣyeṣu devair api pitāmaha.

कदा वयं करिष्यामः संन्यासं दुःखसंज्ञकम्। दुःखम् एतच् छरीराणां धारणं कुरुसत्तम।

kadā vayaṃ kariṣyāmaḥ saṃnyāsaṃ duḥkhasaṃjñakam. duḥkham etac charīrāṇāṃ dhāraṇaṃ kurusattama.

विमुक्ताः सप्तदशभिर् हेतुभूतैश् च पञ्चभिः। इन्द्रियार्थैर् गुणैश् चैव अष्टाभिः प्रपितामह।

vimuktāḥ saptadaśabhir hetubhūtaiś ca pañcabhiḥ. indriyārthair guṇaiś caiva aṣṭābhiḥ prapitāmaha.

न गच्छन्ति पुनर्भावं मुनयः संशितव्रताः। कदा वयं भविष्यामो राज्यं हित्वा परंतप।

na gacchanti punarbhāvaṃ munayaḥ saṃśitavratāḥ. kadā vayaṃ bhaviṣyāmo rājyaṃ hitvā paraṃtapa.

भीष्म उवाच। नास्त्य् अनन्तं महाराज सर्वं संख्यानगोचरम्। पुनर्भावो ऽपि संख्यातो नास्ति किं चिद् इहाचलम्।

bhīṣma uvāca. nāsty anantaṃ mahārāja sarvaṃ saṃkhyānagocaram. punarbhāvo 'pi saṃkhyāto nāsti kiṃ cid ihācalam.

न चापि गम्यते राजन् नैष दोषः प्रसङ्गतः। उद्योगाद् एव धर्मज्ञ कालेनैव गमिष्यथ।

na cāpi gamyate rājan naiṣa doṣaḥ prasaṅgataḥ. udyogād eva dharmajña kālenaiva gamiṣyatha.

ईशो ऽयं सततं देही नृपते पुण्यपापयोः। तत एव समुत्थेन तमसा रुध्यते ऽपि च।

īśo 'yaṃ satataṃ dehī nṛpate puṇyapāpayoḥ. tata eva samutthena tamasā rudhyate 'pi ca.

यथाञ्जनमयो वायुः पुनर् मानःशिलं रजः। अनुप्रविश्य तद्वर्णो दृश्यते रञ्जयन् दिशः।

yathāñjanamayo vāyuḥ punar mānaḥśilaṃ rajaḥ. anupraviśya tadvarṇo dṛśyate rañjayan diśaḥ.

तथा कर्मफलैर् देही रञ्जितस् तमसावृतः। विवर्णो वर्णम् आश्रित्य देहेषु परिवर्तते।

tathā karmaphalair dehī rañjitas tamasāvṛtaḥ. vivarṇo varṇam āśritya deheṣu parivartate.

ज्ञानेन हि यदा जन्तुर् अज्ञानप्रभवं तमः। व्यपोहति तदा ब्रह्म प्रकाशेत सनातनम्।

jñānena hi yadā jantur ajñānaprabhavaṃ tamaḥ. vyapohati tadā brahma prakāśeta sanātanam.

अयत्नसाध्यं मुनयो वदन्ति; ये चापि मुक्तास् त उपासितव्याः। त्वया च लोकेन च सामरेण; तस्मान् न शाम्यन्ति महर्षिसंघाः।

ayatnasādhyaṃ munayo vadanti; ye cāpi muktās ta upāsitavyāḥ. tvayā ca lokena ca sāmareṇa; tasmān na śāmyanti maharṣisaṃghāḥ.

अस्मिन्न् अर्थे पुरा गीतं शृणुष्वैकमना नृप। यथा दैत्येन वृत्रेण भ्रष्टैश्वर्येण चेष्टितम्।

asminn arthe purā gītaṃ śṛṇuṣvaikamanā nṛpa. yathā daityena vṛtreṇa bhraṣṭaiśvaryeṇa ceṣṭitam.

निर्जितेनासहायेन हृतराज्येन भारत। अशोचता शत्रुमध्ये बुद्धिम् आस्थाय केवलाम्।

nirjitenāsahāyena hṛtarājyena bhārata. aśocatā śatrumadhye buddhim āsthāya kevalām.

भ्रष्टैश्वर्यं पुरा वृत्रम् उशना वाक्यम् अब्रवीत्। कच्चित् पराजितस्याद्य न व्यथा ते ऽस्ति दानव।

bhraṣṭaiśvaryaṃ purā vṛtram uśanā vākyam abravīt. kaccit parājitasyādya na vyathā te 'sti dānava.

वृत्र उवाच। सत्येन तपसा चैव विदित्वा संक्षयं ह्य् अहम्। न शोचामि न हृष्यामि भूतानाम् आगतिं गतिम्।

vṛtra uvāca. satyena tapasā caiva viditvā saṃkṣayaṃ hy aham. na śocāmi na hṛṣyāmi bhūtānām āgatiṃ gatim.

कालसंचोदिता जीवा मज्जन्ति नरके ऽवशाः। परिदृष्टानि सर्वाणि दिव्यान्य् आहुर् मनीषिणः।

kālasaṃcoditā jīvā majjanti narake 'vaśāḥ. paridṛṣṭāni sarvāṇi divyāny āhur manīṣiṇaḥ.

क्षपयित्वा तु तं कालं गणितं कालचोदिताः। सावशेषेण कालेन संभवन्ति पुनः पुनः।

kṣapayitvā tu taṃ kālaṃ gaṇitaṃ kālacoditāḥ. sāvaśeṣeṇa kālena saṃbhavanti punaḥ punaḥ.

तिर्यग्योनिसहस्राणि गत्वा नरकम् एव च। निर्गच्छन्त्य् अवशा जीवाः कालबन्धनबन्धनाः।

tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca. nirgacchanty avaśā jīvāḥ kālabandhanabandhanāḥ.

एवं संसरमाणानि जीवान्य् अहम् अदृष्टवान्। यथा कर्म तथा लाभ इति शास्त्रनिदर्शनम्।

evaṃ saṃsaramāṇāni jīvāny aham adṛṣṭavān. yathā karma tathā lābha iti śāstranidarśanam.

तिर्यग् गच्छन्ति नरकं मानुष्यं दैवम् एव च। सुखदुःखे प्रियद्वेष्ये चरित्वा पूर्वम् एव च।

tiryag gacchanti narakaṃ mānuṣyaṃ daivam eva ca. sukhaduḥkhe priyadveṣye caritvā pūrvam eva ca.

कृतान्तविधिसंयुक्तं सर्वलोकः प्रपद्यते। गतं गच्छन्ति चाध्वानं सर्वभूतानि सर्वदा।

kṛtāntavidhisaṃyuktaṃ sarvalokaḥ prapadyate. gataṃ gacchanti cādhvānaṃ sarvabhūtāni sarvadā.

भीष्म उवाच। कालसंख्यानसंख्यातं सृष्टिस्थितिपरायणम्। तं भाषमाणं भगवान् उशना प्रत्यभाषत। भीमान् दुष्टप्रलापांस् त्वं तात कस्मात् प्रभाषसे।

bhīṣma uvāca. kālasaṃkhyānasaṃkhyātaṃ sṛṣṭisthitiparāyaṇam. taṃ bhāṣamāṇaṃ bhagavān uśanā pratyabhāṣata. bhīmān duṣṭapralāpāṃs tvaṃ tāta kasmāt prabhāṣase.

वृत्र उवाच। प्रत्यक्षम् एतद् भवतस् तथान्येषां मनीषिणाम्। मया यज् जयलुब्धेन पुरा तप्तं महत् तपः।

vṛtra uvāca. pratyakṣam etad bhavatas tathānyeṣāṃ manīṣiṇām. mayā yaj jayalubdhena purā taptaṃ mahat tapaḥ.

गन्धान् आदाय भूतानां रसांश् च विविधान् अपि। अवर्धं त्रीन् समाक्रम्य लोकान् वै स्वेन तेजसा।

gandhān ādāya bhūtānāṃ rasāṃś ca vividhān api. avardhaṃ trīn samākramya lokān vai svena tejasā.

ज्वालामालापरिक्षिप्तो वैहायसचरस् तथा। अजेयः सर्वभूतानाम् आसं नित्यम् अपेतभीः।

jvālāmālāparikṣipto vaihāyasacaras tathā. ajeyaḥ sarvabhūtānām āsaṃ nityam apetabhīḥ.

ऐश्वर्यं तपसा प्राप्तं भ्रष्टं तच् च स्वकर्मभिः। धृतिम् आस्थाय भगवन् न शोचामि ततस् त्व् अहम्।

aiśvaryaṃ tapasā prāptaṃ bhraṣṭaṃ tac ca svakarmabhiḥ. dhṛtim āsthāya bhagavan na śocāmi tatas tv aham.

युयुत्सता महेन्द्रेण पुरा सार्धं महात्मना। ततो मे भगवान् दृष्टो हरिर् नारायणः प्रभुः।

yuyutsatā mahendreṇa purā sārdhaṃ mahātmanā. tato me bhagavān dṛṣṭo harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ.

वैकुण्ठः पुरुषो विष्णुः शुक्लो ऽनन्तः सनातनः। मुञ्जकेशो हरिश्मश्रुः सर्वभूतपितामहः।

vaikuṇṭhaḥ puruṣo viṣṇuḥ śuklo 'nantaḥ sanātanaḥ. muñjakeśo hariśmaśruḥ sarvabhūtapitāmahaḥ.

नूनं तु तस्य तपसः सावशेषं ममास्ति वै। यद् अहं प्रष्टुम् इच्छामि भवन्तं कर्मणः फलम्।

nūnaṃ tu tasya tapasaḥ sāvaśeṣaṃ mamāsti vai. yad ahaṃ praṣṭum icchāmi bhavantaṃ karmaṇaḥ phalam.

ऐश्वर्यं वै महद् ब्रह्मन् कस्मिन् वर्णे प्रतिष्ठितम्। निवर्तते चापि पुनः कथम् ऐश्वर्यम् उत्तमम्।

aiśvaryaṃ vai mahad brahman kasmin varṇe pratiṣṭhitam. nivartate cāpi punaḥ katham aiśvaryam uttamam.

कस्माद् भूतानि जीवन्ति प्रवर्तन्ते ऽथ वा पुनः। किं वा फलं परं प्राप्य जीवस् तिष्ठति शाश्वतः।

kasmād bhūtāni jīvanti pravartante 'tha vā punaḥ. kiṃ vā phalaṃ paraṃ prāpya jīvas tiṣṭhati śāśvataḥ.

केन वा कर्मणा शक्यम् अथ ज्ञानेन केन वा। ब्रह्मर्षे तत् फलं प्राप्तुं तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि।

kena vā karmaṇā śakyam atha jñānena kena vā. brahmarṣe tat phalaṃ prāptuṃ tan me vyākhyātum arhasi.

इतीदम् उक्तः स मुनिस् तदानीं; प्रत्याह यत् तच् छृणु राजसिंह। मयोच्यमानं पुरुषर्षभ त्वम्; अनन्यचित्तः सह सोदरीयैः।

itīdam uktaḥ sa munis tadānīṃ; pratyāha yat tac chṛṇu rājasiṃha. mayocyamānaṃ puruṣarṣabha tvam; ananyacittaḥ saha sodarīyaiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...