महाभारत 12.267 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 267→

[mh-12-267] • 38 श्लोकाः

भीष्म उवाच। अत्रैवोदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। नारदस्य च संवादं देवलस्यासितस्य च।

bhīṣma uvāca. atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam. nāradasya ca saṃvādaṃ devalasyāsitasya ca.

आसीनं देवलं वृद्धं बुद्ध्वा बुद्धिमतां वरः। नारदः परिपप्रच्छ भूतानां प्रभवाप्ययम्।

āsīnaṃ devalaṃ vṛddhaṃ buddhvā buddhimatāṃ varaḥ. nāradaḥ paripapraccha bhūtānāṃ prabhavāpyayam.

कुतः सृष्टम् इदं विश्वं ब्रह्मन् स्थावरजङ्गमम्। प्रलये च कम् अभ्येति तद् भवान् प्रब्रवीतु मे।

kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ brahman sthāvarajaṅgamam. pralaye ca kam abhyeti tad bhavān prabravītu me.

असित उवाच। येभ्यः सृजति भूतानि कालो भावप्रचोदितः। महाभूतानि पञ्चेति तान्य् आहुर् भूतचिन्तकाः।

asita uvāca. yebhyaḥ sṛjati bhūtāni kālo bhāvapracoditaḥ. mahābhūtāni pañceti tāny āhur bhūtacintakāḥ.

तेभ्यः सृजति भूतानि काल आत्मप्रचोदितः। एतेभ्यो यः परं ब्रूयाद् असद् ब्रूयाद् असंशयम्।

tebhyaḥ sṛjati bhūtāni kāla ātmapracoditaḥ. etebhyo yaḥ paraṃ brūyād asad brūyād asaṃśayam.

विद्धि नारद पञ्चैताञ् शाश्वतान् अचलान् ध्रुवान्। महतस् तेजसो राशीन् कालषष्ठान् स्वभावतः।

viddhi nārada pañcaitāñ śāśvatān acalān dhruvān. mahatas tejaso rāśīn kālaṣaṣṭhān svabhāvataḥ.

आपश् चैवान्तरिक्षं च पृथिवी वायुपावकौ। असिद्धिः परम् एतेभ्यो भूतेभ्यो मुक्तसंशयम्।

āpaś caivāntarikṣaṃ ca pṛthivī vāyupāvakau. asiddhiḥ param etebhyo bhūtebhyo muktasaṃśayam.

नोपपत्त्या न वा युक्त्या त्व् असद् ब्रूयाद् असंशयम्। वेत्थ तान् अभिनिर्वृत्तान् षड् एते यस्य राशयः।

nopapattyā na vā yuktyā tv asad brūyād asaṃśayam. vettha tān abhinirvṛttān ṣaḍ ete yasya rāśayaḥ.

पञ्चैव तानि कालश् च भावाभावौ च केवलौ। अष्टौ भूतानि भूतानां शाश्वतानि भवाप्ययौ।

pañcaiva tāni kālaś ca bhāvābhāvau ca kevalau. aṣṭau bhūtāni bhūtānāṃ śāśvatāni bhavāpyayau.

अभावाद् भावितेष्व् एव तेभ्यश् च प्रभवन्त्य् अपि। विनष्टो ऽपि च तान्य् एव जन्तुर् भवति पञ्चधा।

abhāvād bhāviteṣv eva tebhyaś ca prabhavanty api. vinaṣṭo 'pi ca tāny eva jantur bhavati pañcadhā.

तस्य भूमिमयो देहः श्रोत्रम् आकाशसंभवम्। सूर्यश् चक्षुर् असुर् वायुर् अद्भ्यस् तु खलु शोणितम्।

tasya bhūmimayo dehaḥ śrotram ākāśasaṃbhavam. sūryaś cakṣur asur vāyur adbhyas tu khalu śoṇitam.

चक्षुषी नासिकाकर्णौ त्वग् जिह्वेति च पञ्चमी। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थानां ज्ञानानि कवयो विदुः।

cakṣuṣī nāsikākarṇau tvag jihveti ca pañcamī. indriyāṇīndriyārthānāṃ jñānāni kavayo viduḥ.

दर्शनं श्रवणं घ्राणं स्पर्शनं रसनं तथा। उपपत्त्या गुणान् विद्धि पञ्च पञ्चसु पञ्चधा।

darśanaṃ śravaṇaṃ ghrāṇaṃ sparśanaṃ rasanaṃ tathā. upapattyā guṇān viddhi pañca pañcasu pañcadhā.

रूपं गन्धो रसः स्पर्शः शब्दश् चैवाथ तद्गुणाः। इन्द्रियैर् उपलभ्यन्ते पञ्चधा पञ्च पञ्चभिः।

rūpaṃ gandho rasaḥ sparśaḥ śabdaś caivātha tadguṇāḥ. indriyair upalabhyante pañcadhā pañca pañcabhiḥ.

रूपं गन्धं रसं स्पर्शं शब्दं चैतांस् तु तद्गुणान्। इन्द्रियाणि न बुध्यन्ते क्षेत्रज्ञस् तैस् तु बुध्यते।

rūpaṃ gandhaṃ rasaṃ sparśaṃ śabdaṃ caitāṃs tu tadguṇān. indriyāṇi na budhyante kṣetrajñas tais tu budhyate.

चित्तम् इन्द्रियसंघातात् परं तस्मात् परं मनः। मनसस् तु परा बुद्धिः क्षेत्रज्ञो बुद्धितः परः।

cittam indriyasaṃghātāt paraṃ tasmāt paraṃ manaḥ. manasas tu parā buddhiḥ kṣetrajño buddhitaḥ paraḥ.

पूर्वं चेतयते जन्तुर् इन्द्रियैर् विषयान् पृथक्। विचार्य मनसा पश्चाद् अथ बुद्ध्या व्यवस्यति। इन्द्रियैर् उपलब्धार्थान् सर्वान् यस् त्व् अध्यवस्यति।

pūrvaṃ cetayate jantur indriyair viṣayān pṛthak. vicārya manasā paścād atha buddhyā vyavasyati. indriyair upalabdhārthān sarvān yas tv adhyavasyati.

चित्तम् इन्द्रियसंघातं मनो बुद्धिं तथाष्टमीम्। अष्टौ ज्ञानेन्द्रियाण्य् आहुर् एतान्य् अध्यात्मचिन्तकाः।

cittam indriyasaṃghātaṃ mano buddhiṃ tathāṣṭamīm. aṣṭau jñānendriyāṇy āhur etāny adhyātmacintakāḥ.

पाणिपादं च पायुश् च मेहनं पञ्चमं मुखम्। इति संशब्द्यमानानि शृणु कर्मेन्द्रियाण्य् अपि।

pāṇipādaṃ ca pāyuś ca mehanaṃ pañcamaṃ mukham. iti saṃśabdyamānāni śṛṇu karmendriyāṇy api.

जल्पनाभ्यवहारार्थं मुखम् इन्द्रियम् उच्यते। गमनेन्द्रियं तथा पादौ कर्मणः करणे करौ।

jalpanābhyavahārārthaṃ mukham indriyam ucyate. gamanendriyaṃ tathā pādau karmaṇaḥ karaṇe karau.

पायूपस्थौ विसर्गार्थम् इन्द्रिये तुल्यकर्मणी। विसर्गे च पुरीषस्य विसर्गे चाभिकामिके।

pāyūpasthau visargārtham indriye tulyakarmaṇī. visarge ca purīṣasya visarge cābhikāmike.

बलं षष्ठं षड् एतानि वाचा सम्यग् यथागमम्। ज्ञानचेष्टेन्द्रियगुणाः सर्वे संशब्दिता मया।

balaṃ ṣaṣṭhaṃ ṣaḍ etāni vācā samyag yathāgamam. jñānaceṣṭendriyaguṇāḥ sarve saṃśabditā mayā.

इन्द्रियाणां स्वकर्मभ्यः श्रमाद् उपरमो यदा। भवतीन्द्रियसंन्यासाद् अथ स्वपिति वै नरः।

indriyāṇāṃ svakarmabhyaḥ śramād uparamo yadā. bhavatīndriyasaṃnyāsād atha svapiti vai naraḥ.

इन्द्रियाणां व्युपरमे मनो ऽनुपरतं यदि। सेवते विषयान् एव तद् विद्यात् स्वप्नदर्शनम्।

indriyāṇāṃ vyuparame mano 'nuparataṃ yadi. sevate viṣayān eva tad vidyāt svapnadarśanam.

सात्त्विकाश् चैव ये भावास् तथा राजसतामसाः। कर्मयुक्तान् प्रशंसन्ति सात्त्विकान् इतरांस् तथा।

sāttvikāś caiva ye bhāvās tathā rājasatāmasāḥ. karmayuktān praśaṃsanti sāttvikān itarāṃs tathā.

आनन्दः कर्मणां सिद्धिः प्रतिपत्तिः परा गतिः। सात्त्विकस्य निमित्तानि भावान् संश्रयते स्मृतिः।

ānandaḥ karmaṇāṃ siddhiḥ pratipattiḥ parā gatiḥ. sāttvikasya nimittāni bhāvān saṃśrayate smṛtiḥ.

जन्तुष्व् एकतमेष्व् एवं भावा ये विधिम् आस्थिताः। भावयोर् ईप्सितं नित्यं प्रत्यक्षगमनं द्वयोः।

jantuṣv ekatameṣv evaṃ bhāvā ye vidhim āsthitāḥ. bhāvayor īpsitaṃ nityaṃ pratyakṣagamanaṃ dvayoḥ.

इन्द्रियाणि च भावाश् च गुणाः सप्तदश स्मृताः। तेषाम् अष्टादशो देही यः शरीरे स शाश्वतः।

indriyāṇi ca bhāvāś ca guṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ. teṣām aṣṭādaśo dehī yaḥ śarīre sa śāśvataḥ.

अथ वा सशरीरास् ते गुणाः सर्वे शरीरिणाम्। संश्रितास् तद्वियोगे हि सशरीरा न सन्ति ते।

atha vā saśarīrās te guṇāḥ sarve śarīriṇām. saṃśritās tadviyoge hi saśarīrā na santi te.

अथ वा संनिपातो ऽयं शरीरं पाञ्चभौतिकम्। एकश् च दश चाष्टौ च गुणाः सह शरीरिणाम्। ऊष्मणा सह विंशो वा संघातः पाञ्चभौतिकः।

atha vā saṃnipāto 'yaṃ śarīraṃ pāñcabhautikam. ekaś ca daśa cāṣṭau ca guṇāḥ saha śarīriṇām. ūṣmaṇā saha viṃśo vā saṃghātaḥ pāñcabhautikaḥ.

महान् संधारयत्य् एतच् छरीरं वायुना सह। तस्यास्य भावयुक्तस्य निमित्तं देहभेदने।

mahān saṃdhārayaty etac charīraṃ vāyunā saha. tasyāsya bhāvayuktasya nimittaṃ dehabhedane.

यथैवोत्पद्यते किं चित् पञ्चत्वं गच्छते तथा। पुण्यपापविनाशान्ते पुण्यपापसमीरितम्। देहं विशति कालेन ततो ऽयं कर्मसंभवम्।

yathaivotpadyate kiṃ cit pañcatvaṃ gacchate tathā. puṇyapāpavināśānte puṇyapāpasamīritam. dehaṃ viśati kālena tato 'yaṃ karmasaṃbhavam.

हित्वा हित्वा ह्य् अयं प्रैति देहाद् देहं कृताश्रयः। कालसंचोदितः क्षेत्री विशीर्णाद् वा गृहाद् गृहम्।

hitvā hitvā hy ayaṃ praiti dehād dehaṃ kṛtāśrayaḥ. kālasaṃcoditaḥ kṣetrī viśīrṇād vā gṛhād gṛham.

तत्र नैवानुतप्यन्ते प्राज्ञा निश्चितनिश्चयाः। कृपणास् त्व् अनुतप्यन्ते जनाः संबन्धिमानिनः।

tatra naivānutapyante prājñā niścitaniścayāḥ. kṛpaṇās tv anutapyante janāḥ saṃbandhimāninaḥ.

न ह्य् अयं कस्य चित् कश् चिन् नास्य कश् चन विद्यते। भवत्य् एको ह्य् अयं नित्यं शरीरे सुखदुःखभाक्।

na hy ayaṃ kasya cit kaś cin nāsya kaś cana vidyate. bhavaty eko hy ayaṃ nityaṃ śarīre sukhaduḥkhabhāk.

नैव संजायते जन्तुर् न च जातु विपद्यते। याति देहम् अयं भुक्त्वा कदा चित् परमां गतिम्।

naiva saṃjāyate jantur na ca jātu vipadyate. yāti deham ayaṃ bhuktvā kadā cit paramāṃ gatim.

पुण्यपापमयं देहं क्षपयन् कर्मसंचयात्। क्षीणदेहः पुनर् देही ब्रह्मत्वम् उपगच्छति।

puṇyapāpamayaṃ dehaṃ kṣapayan karmasaṃcayāt. kṣīṇadehaḥ punar dehī brahmatvam upagacchati.

पुण्यपापक्षयार्थं च सांख्यं ज्ञानं विधीयते। तत्क्षये ह्य् अस्य पश्यन्ति ब्रह्मभावे परां गतिम्।

puṇyapāpakṣayārthaṃ ca sāṃkhyaṃ jñānaṃ vidhīyate. tatkṣaye hy asya paśyanti brahmabhāve parāṃ gatim.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...