महाभारत 12.263 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 263→

[mh-12-263] • 55 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। धर्मम् अर्थं च कामं च वेदाः शंसन्ति भारत। कस्य लाभो विशिष्टो ऽत्र तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca vedāḥ śaṃsanti bhārata. kasya lābho viśiṣṭo 'tra tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्। कुण्डधारेण यत् प्रीत्या भक्तायोपकृतं पुरा।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam. kuṇḍadhāreṇa yat prītyā bhaktāyopakṛtaṃ purā.

अधनो ब्राह्मणः कश् चित् कामाद् धर्मम् अवैक्षत। यज्ञार्थं स ततो ऽर्थार्थी तपो ऽतप्यत दारुणम्।

adhano brāhmaṇaḥ kaś cit kāmād dharmam avaikṣata. yajñārthaṃ sa tato 'rthārthī tapo 'tapyata dāruṇam.

स निश्चयम् अथो कृत्वा पूजयाम् आस देवताः। भक्त्या न चैवाध्यगच्छद् धनं संपूज्य देवताः।

sa niścayam atho kṛtvā pūjayām āsa devatāḥ. bhaktyā na caivādhyagacchad dhanaṃ saṃpūjya devatāḥ.

ततश् चिन्तां पुनः प्राप्तः कतमद् दैवतं नु तत्। यन् मे द्रुतं प्रसीदेत मानुषैर् अजडीकृतम्।

tataś cintāṃ punaḥ prāptaḥ katamad daivataṃ nu tat. yan me drutaṃ prasīdeta mānuṣair ajaḍīkṛtam.

अथ सौम्येन वपुषा देवानुचरम् अन्तिके। प्रत्यपश्यज् जलधरं कुण्डधारम् अवस्थितम्।

atha saumyena vapuṣā devānucaram antike. pratyapaśyaj jaladharaṃ kuṇḍadhāram avasthitam.

दृष्ट्वैव तं महात्मानं तस्य भक्तिर् अजायत। अयं मे धास्यति श्रेयो वपुर् एतद् धि तादृशम्।

dṛṣṭvaiva taṃ mahātmānaṃ tasya bhaktir ajāyata. ayaṃ me dhāsyati śreyo vapur etad dhi tādṛśam.

संनिकृष्टश् च देवस्य न चान्यैर् मानुषैर् वृतः। एष मे दास्यति धनं प्रभूतं शीघ्रम् एव च।

saṃnikṛṣṭaś ca devasya na cānyair mānuṣair vṛtaḥ. eṣa me dāsyati dhanaṃ prabhūtaṃ śīghram eva ca.

ततो धूपैश् च गन्धैश् च माल्यैर् उच्चावचैर् अपि। बलिभिर् विविधैश् चापि पूजयाम् आस तं द्विजः।

tato dhūpaiś ca gandhaiś ca mālyair uccāvacair api. balibhir vividhaiś cāpi pūjayām āsa taṃ dvijaḥ.

ततः स्वल्पेन कालेन तुष्टो जलधरस् तदा। तस्योपकारे नियताम् इमां वाचम् उवाच ह।

tataḥ svalpena kālena tuṣṭo jaladharas tadā. tasyopakāre niyatām imāṃ vācam uvāca ha.

ब्रह्मघ्ने च सुरापे च चोरे भग्नव्रते तथा। निष्कृतिर् विहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः।

brahmaghne ca surāpe ca core bhagnavrate tathā. niṣkṛtir vihitā sadbhiḥ kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ.

आशायास् तनयो ऽधर्मः क्रोधो ऽसूयासुतः स्मृतः। पुत्रो लोभो निकृत्यास् तु कृतघ्नो नार्हति प्रजाम्।

āśāyās tanayo 'dharmaḥ krodho 'sūyāsutaḥ smṛtaḥ. putro lobho nikṛtyās tu kṛtaghno nārhati prajām.

ततः स ब्राह्मणः स्वप्ने कुण्डधारस्य तेजसा। अपश्यत् सर्वभूतानि कुशेषु शयितस् तदा।

tataḥ sa brāhmaṇaḥ svapne kuṇḍadhārasya tejasā. apaśyat sarvabhūtāni kuśeṣu śayitas tadā.

शमेन तपसा चैव भक्त्या च निरुपस्कृतः। शुद्धात्मा ब्राह्मणो रात्रौ निदर्शनम् अपश्यत।

śamena tapasā caiva bhaktyā ca nirupaskṛtaḥ. śuddhātmā brāhmaṇo rātrau nidarśanam apaśyata.

मणिभद्रं स तत्रस्थं देवतानां महाद्युतिम्। अपश्यत महात्मानं व्यादिशन्तं युधिष्ठिर।

maṇibhadraṃ sa tatrasthaṃ devatānāṃ mahādyutim. apaśyata mahātmānaṃ vyādiśantaṃ yudhiṣṭhira.

तत्र देवाः प्रयच्छन्ति राज्यानि च धनानि च। शुभैः कर्मभिर् आरब्धाः प्रच्छिदन्त्य् अशुभेषु च।

tatra devāḥ prayacchanti rājyāni ca dhanāni ca. śubhaiḥ karmabhir ārabdhāḥ pracchidanty aśubheṣu ca.

पश्यताम् अथ यक्षाणां कुण्डधारो महाद्युतिः। निष्पत्य पतितो भूमौ देवानां भरतर्षभ।

paśyatām atha yakṣāṇāṃ kuṇḍadhāro mahādyutiḥ. niṣpatya patito bhūmau devānāṃ bharatarṣabha.

ततस् तु देववचनान् मणिभद्रो महायशाः। उवाच पतितं भूमौ कुण्डधार किम् इष्यते।

tatas tu devavacanān maṇibhadro mahāyaśāḥ. uvāca patitaṃ bhūmau kuṇḍadhāra kim iṣyate.

कुण्डधार उवाच। यदि प्रसन्ना देवा मे भक्तो ऽयं ब्राह्मणो मम। अस्यानुग्रहम् इच्छामि कृतं किं चित् सुखोदयम्।

kuṇḍadhāra uvāca. yadi prasannā devā me bhakto 'yaṃ brāhmaṇo mama. asyānugraham icchāmi kṛtaṃ kiṃ cit sukhodayam.

भीष्म उवाच। ततस् तं मणिभद्रस् तु पुनर् वचनम् अब्रवीत्। देवानाम् एव वचनात् कुण्डधारं महाद्युतिम्।

bhīṣma uvāca. tatas taṃ maṇibhadras tu punar vacanam abravīt. devānām eva vacanāt kuṇḍadhāraṃ mahādyutim.

उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते कृतकार्यः सुखी भव। धनार्थी यदि विप्रो ऽयं धनम् अस्मै प्रदीयताम्। यावद् धनं प्रार्थयते ब्राह्मणो ऽयं सखा तव। देवानां शासनात् तावद् असंख्येयं ददाम्य् अहम्।

uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te kṛtakāryaḥ sukhī bhava. dhanārthī yadi vipro 'yaṃ dhanam asmai pradīyatām. yāvad dhanaṃ prārthayate brāhmaṇo 'yaṃ sakhā tava. devānāṃ śāsanāt tāvad asaṃkhyeyaṃ dadāmy aham.

विचार्य कुण्डधारस् तु मानुष्यं चलम् अध्रुवम्। तपसे मतिम् आधत्त ब्राह्मणस्य यशस्विनः।

vicārya kuṇḍadhāras tu mānuṣyaṃ calam adhruvam. tapase matim ādhatta brāhmaṇasya yaśasvinaḥ.

कुण्डधार उवाच। नाहं धनानि याचामि ब्राह्मणाय धनप्रद। अन्यम् एवाहम् इच्छामि भक्तायानुग्रहं कृतम्।

kuṇḍadhāra uvāca. nāhaṃ dhanāni yācāmi brāhmaṇāya dhanaprada. anyam evāham icchāmi bhaktāyānugrahaṃ kṛtam.

पृथिवीं रत्नपूर्णां वा महद् वा धनसंचयम्। भक्ताय नाहम् इच्छामि भवेद् एष तु धार्मिकः।

pṛthivīṃ ratnapūrṇāṃ vā mahad vā dhanasaṃcayam. bhaktāya nāham icchāmi bhaved eṣa tu dhārmikaḥ.

धर्मे ऽस्य रमतां बुद्धिर् धर्मं चैवोपजीवतु। धर्मप्रधानो भवतु ममैषो ऽनुग्रहो मतः।

dharme 'sya ramatāṃ buddhir dharmaṃ caivopajīvatu. dharmapradhāno bhavatu mamaiṣo 'nugraho mataḥ.

मणिभद्र उवाच। यदा धर्मफलं राज्यं सुखानि विविधानि च। फलान्य् एवायम् अश्नातु कायक्लेशविवर्जितः।

maṇibhadra uvāca. yadā dharmaphalaṃ rājyaṃ sukhāni vividhāni ca. phalāny evāyam aśnātu kāyakleśavivarjitaḥ.

भीष्म उवाच। ततस् तद् एव बहुशः कुण्डधारो महायशाः। अभ्यासम् अकरोद् धर्मे ततस् तुष्टास्य देवताः।

bhīṣma uvāca. tatas tad eva bahuśaḥ kuṇḍadhāro mahāyaśāḥ. abhyāsam akarod dharme tatas tuṣṭāsya devatāḥ.

मणिभद्र उवाच। प्रीतास् ते देवताः सर्वा द्विजस्यास्य तथैव च। भविष्यत्य् एष धर्मात्मा धर्मे चाधास्यते मतिः।

maṇibhadra uvāca. prītās te devatāḥ sarvā dvijasyāsya tathaiva ca. bhaviṣyaty eṣa dharmātmā dharme cādhāsyate matiḥ.

भीष्म उवाच। ततः प्रीतो जलधरः कृतकार्यो युधिष्ठिर। ब्राह्मणः स च संतप्तो राज्यलोभाद् अरिंदम। ईप्सितं मनसो लब्ध्वा वरम् अन्यैः सुदुर्लभम्।

bhīṣma uvāca. tataḥ prīto jaladharaḥ kṛtakāryo yudhiṣṭhira. brāhmaṇaḥ sa ca saṃtapto rājyalobhād ariṃdama. īpsitaṃ manaso labdhvā varam anyaiḥ sudurlabham.

ततो ऽपश्यत चीराणि सूक्ष्माणि द्विजसत्तमः। पार्श्वतो ऽभ्यागतो न्यस्तान्य् अथ निर्वेदम् आगतः।

tato 'paśyata cīrāṇi sūkṣmāṇi dvijasattamaḥ. pārśvato 'bhyāgato nyastāny atha nirvedam āgataḥ.

ब्राह्मण उवाच। अयं न सुकृतं वेत्ति को न्व् अन्यो वेत्स्यते कृतम्। गच्छामि वनम् एवाहं वरं धर्मेण जीवितुम्।

brāhmaṇa uvāca. ayaṃ na sukṛtaṃ vetti ko nv anyo vetsyate kṛtam. gacchāmi vanam evāhaṃ varaṃ dharmeṇa jīvitum.

भीष्म उवाच। निर्वेदाद् देवतानां च प्रसादात् स द्विजोत्तमः। वनं प्रविश्य सुमहत् तप आरब्धवांस् तदा।

bhīṣma uvāca. nirvedād devatānāṃ ca prasādāt sa dvijottamaḥ. vanaṃ praviśya sumahat tapa ārabdhavāṃs tadā.

देवतातिथिशेषेण फलमूलाशनो द्विजः। धर्मे चापि महाराज रतिर् अस्याभ्यजायत।

devatātithiśeṣeṇa phalamūlāśano dvijaḥ. dharme cāpi mahārāja ratir asyābhyajāyata.

त्यक्त्वा मूलफलं सर्वं पर्णाहारो ऽभवद् द्विजः। पर्णं त्यक्त्वा जलाहारस् तदासीद् द्विजसत्तमः।

tyaktvā mūlaphalaṃ sarvaṃ parṇāhāro 'bhavad dvijaḥ. parṇaṃ tyaktvā jalāhāras tadāsīd dvijasattamaḥ.

वायुभक्षस् ततः पश्चाद् बहून् वर्षगणान् अभूत्। न चास्य क्षीयते प्राणस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

vāyubhakṣas tataḥ paścād bahūn varṣagaṇān abhūt. na cāsya kṣīyate prāṇas tad adbhutam ivābhavat.

धर्मे च श्रद्दधानस्य तपस्य् उग्रे च वर्ततः। कालेन महता तस्य दिव्या दृष्टिर् अजायत।

dharme ca śraddadhānasya tapasy ugre ca vartataḥ. kālena mahatā tasya divyā dṛṣṭir ajāyata.

तस्य बुद्धिः प्रादुरासीद् यदि दद्यां महद् धनम्। राज्यं वा मम संतुष्टो नष्टो ऽहं स्यां न संशयः। तुष्टः कस्मै चिद् एवाहं न मिथ्या वाग् भवेन् मम।

tasya buddhiḥ prādurāsīd yadi dadyāṃ mahad dhanam. rājyaṃ vā mama saṃtuṣṭo naṣṭo 'haṃ syāṃ na saṃśayaḥ. tuṣṭaḥ kasmai cid evāhaṃ na mithyā vāg bhaven mama.

ततः प्रहृष्टवदनो भूय आरब्धवांस् तपः। भूयश् चाचिन्तयत् सिद्धो यत् परं सो ऽभ्यपद्यत।

tataḥ prahṛṣṭavadano bhūya ārabdhavāṃs tapaḥ. bhūyaś cācintayat siddho yat paraṃ so 'bhyapadyata.

यदि दद्याम् अहं राज्यं तुष्टो वै यस्य कस्य चित्। स भवेद् अचिराद् राजा न मिथ्या वाग् भवेन् मम।

yadi dadyām ahaṃ rājyaṃ tuṣṭo vai yasya kasya cit. sa bhaved acirād rājā na mithyā vāg bhaven mama.

तस्य साक्षात् कुण्डधारो दर्शयाम् आस भारत। ब्राह्मणस्य तपोयोगात् सौहृदेनाभिचोदितः।

tasya sākṣāt kuṇḍadhāro darśayām āsa bhārata. brāhmaṇasya tapoyogāt sauhṛdenābhicoditaḥ.

समागम्य स तेनाथ पूजां चक्रे यथाविधि। ब्राह्मणः कुण्डधारस्य विस्मितश् चाभवन् नृप।

samāgamya sa tenātha pūjāṃ cakre yathāvidhi. brāhmaṇaḥ kuṇḍadhārasya vismitaś cābhavan nṛpa.

ततो ऽब्रवीत् कुण्डधारो दिव्यं ते चक्षुर् उत्तमम्। पश्य राज्ञां गतिं विप्र लोकांश् चावेक्ष चक्षुषा।

tato 'bravīt kuṇḍadhāro divyaṃ te cakṣur uttamam. paśya rājñāṃ gatiṃ vipra lokāṃś cāvekṣa cakṣuṣā.

ततो राज्ञां सहस्राणि मग्नानि निरये तदा। दूराद् अपश्यद् विप्रः स दिव्ययुक्तेन चक्षुषा।

tato rājñāṃ sahasrāṇi magnāni niraye tadā. dūrād apaśyad vipraḥ sa divyayuktena cakṣuṣā.

कुण्डधार उवाच। मां पूजयित्वा भावेन यदि त्वं दुःखम् आप्नुयाः। कृतं मया भवेत् किं ते कश् च ते ऽनुग्रहो भवेत्।

kuṇḍadhāra uvāca. māṃ pūjayitvā bhāvena yadi tvaṃ duḥkham āpnuyāḥ. kṛtaṃ mayā bhavet kiṃ te kaś ca te 'nugraho bhavet.

पश्य पश्य च भूयस् त्वं कामान् इच्छेत् कथं नरः। स्वर्गद्वारं हि संरुद्धं मानुषेषु विशेषतः।

paśya paśya ca bhūyas tvaṃ kāmān icchet kathaṃ naraḥ. svargadvāraṃ hi saṃruddhaṃ mānuṣeṣu viśeṣataḥ.

भीष्म उवाच। ततो ऽपश्यत् स कामं च क्रोधं लोभं भयं मदम्। निद्रां तन्द्रीं तथालस्यम् आवृत्य पुरुषान् स्थितान्।

bhīṣma uvāca. tato 'paśyat sa kāmaṃ ca krodhaṃ lobhaṃ bhayaṃ madam. nidrāṃ tandrīṃ tathālasyam āvṛtya puruṣān sthitān.

कुण्डधार उवाच। एतैर् लोकाः सुसंरुद्धा देवानां मानुषाद् भयम्। तथैव देववचनाद् विघ्नं कुर्वन्ति सर्वशः।

kuṇḍadhāra uvāca. etair lokāḥ susaṃruddhā devānāṃ mānuṣād bhayam. tathaiva devavacanād vighnaṃ kurvanti sarvaśaḥ.

न देवैर् अननुज्ञातः कश् चिद् भवति धार्मिकः। एष शक्तो ऽसि तपसा राज्यं दातुं धनानि च।

na devair ananujñātaḥ kaś cid bhavati dhārmikaḥ. eṣa śakto 'si tapasā rājyaṃ dātuṃ dhanāni ca.

भीष्म उवाच। ततः पपात शिरसा ब्राह्मणस् तोयधारिणे। उवाच चैनं धर्मात्मा महान् मे ऽनुग्रहः कृतः।

bhīṣma uvāca. tataḥ papāta śirasā brāhmaṇas toyadhāriṇe. uvāca cainaṃ dharmātmā mahān me 'nugrahaḥ kṛtaḥ.

कामलोभानुबन्धेन पुरा ते यद् असूयितम्। मया स्नेहम् अविज्ञाय तत्र मे क्षन्तुम् अर्हसि।

kāmalobhānubandhena purā te yad asūyitam. mayā sneham avijñāya tatra me kṣantum arhasi.

क्षान्तम् एव मयेत्य् उक्त्वा कुण्डधारो द्विजर्षभम्। संपरिष्वज्य बाहुभ्यां तत्रैवान्तरधीयत।

kṣāntam eva mayety uktvā kuṇḍadhāro dvijarṣabham. saṃpariṣvajya bāhubhyāṃ tatraivāntaradhīyata.

ततः सर्वान् इमांल् लोकान् ब्राह्मणो ऽनुचचार ह। कुण्डधारप्रसादेन तपसा योजितः पुरा।

tataḥ sarvān imāṃl lokān brāhmaṇo 'nucacāra ha. kuṇḍadhāraprasādena tapasā yojitaḥ purā.

विहायसा च गमनं तथा संकल्पितार्थता। धर्माच् छक्त्या तथा योगाद् या चैव परमा गतिः।

vihāyasā ca gamanaṃ tathā saṃkalpitārthatā. dharmāc chaktyā tathā yogād yā caiva paramā gatiḥ.

देवता ब्राह्मणाः सन्तो यक्षा मानुषचारणाः। धार्मिकान् पूजयन्तीह न धनाढ्यान् न कामिनः।

devatā brāhmaṇāḥ santo yakṣā mānuṣacāraṇāḥ. dhārmikān pūjayantīha na dhanāḍhyān na kāminaḥ.

सुप्रसन्ना हि ते देवा यत् ते धर्मे रता मतिः। धने सुखकला का चिद् धर्मे तु परमं सुखम्।

suprasannā hi te devā yat te dharme ratā matiḥ. dhane sukhakalā kā cid dharme tu paramaṃ sukham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...