महाभारत 12.262 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 262→

[mh-12-262] • 45 श्लोकाः

कपिल उवाच। वेदाः प्रमाणं लोकानां न वेदाः पृष्ठतःकृताः। द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्। शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति।

kapila uvāca. vedāḥ pramāṇaṃ lokānāṃ na vedāḥ pṛṣṭhataḥkṛtāḥ. dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat. śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati.

शरीरम् एतत् कुरुते यद् वेदे कुरुते तनुम्। कृतशुद्धशरीरो हि पात्रं भवति ब्राह्मणः।

śarīram etat kurute yad vede kurute tanum. kṛtaśuddhaśarīro hi pātraṃ bhavati brāhmaṇaḥ.

आनन्त्यम् अनुयुङ्क्ते यः कर्मणा तद् ब्रवीमि ते। निरागमम् अनैतिह्यं प्रत्यक्षं लोकसाक्षिकम्।

ānantyam anuyuṅkte yaḥ karmaṇā tad bravīmi te. nirāgamam anaitihyaṃ pratyakṣaṃ lokasākṣikam.

धर्म इत्य् एव ये यज्ञान् वितन्वन्ति निराशिषः। उत्पन्नत्यागिनो ऽलुब्धाः कृपासूयाविवर्जिताः। धनानाम् एष वै पन्थास् तीर्थेषु प्रतिपादनम्।

dharma ity eva ye yajñān vitanvanti nirāśiṣaḥ. utpannatyāgino 'lubdhāḥ kṛpāsūyāvivarjitāḥ. dhanānām eṣa vai panthās tīrtheṣu pratipādanam.

अनाश्रिताः पापकृत्याः कदा चित् कर्मयोनितः। मनःसंकल्पसंसिद्धा विशुद्धज्ञाननिश्चयाः।

anāśritāḥ pāpakṛtyāḥ kadā cit karmayonitaḥ. manaḥsaṃkalpasaṃsiddhā viśuddhajñānaniścayāḥ.

अक्रुध्यन्तो ऽनसूयन्तो निरहंकारमत्सराः। ज्ञाननिष्ठास् त्रिशुक्लाश् च सर्वभूतहिते रताः।

akrudhyanto 'nasūyanto nirahaṃkāramatsarāḥ. jñānaniṣṭhās triśuklāś ca sarvabhūtahite ratāḥ.

आसन् गृहस्था भूयिष्ठम् अव्युत्क्रान्ताः स्वकर्मसु। राजानश् च तथा युक्ता ब्राह्मणाश् च यथाविधि।

āsan gṛhasthā bhūyiṣṭham avyutkrāntāḥ svakarmasu. rājānaś ca tathā yuktā brāhmaṇāś ca yathāvidhi.

समा ह्य् आर्जवसंपन्नाः संतुष्टा ज्ञाननिश्चयाः। प्रत्यक्षधर्माः शुचयः श्रद्दधानाः परावरे।

samā hy ārjavasaṃpannāḥ saṃtuṣṭā jñānaniścayāḥ. pratyakṣadharmāḥ śucayaḥ śraddadhānāḥ parāvare.

पुरस्ताद् भावितात्मानो यथावच् चरितव्रताः। चरन्ति धर्मं कृच्छ्रे ऽपि दुर्गे चैवाधिसंहताः।

purastād bhāvitātmāno yathāvac caritavratāḥ. caranti dharmaṃ kṛcchre 'pi durge caivādhisaṃhatāḥ.

संहत्य धर्मं चरतां पुरासीत् सुखम् एव तत्। तेषां नासीद् विधातव्यं प्रायश्चित्तं कदा चन।

saṃhatya dharmaṃ caratāṃ purāsīt sukham eva tat. teṣāṃ nāsīd vidhātavyaṃ prāyaścittaṃ kadā cana.

सत्यं हि धर्मम् आस्थाय दुराधर्षतमा मताः। न मात्राम् अनुरुध्यन्ते न धर्मच्छलम् अन्ततः।

satyaṃ hi dharmam āsthāya durādharṣatamā matāḥ. na mātrām anurudhyante na dharmacchalam antataḥ.

य एव प्रथमः कल्पस् तम् एवाभ्याचरन् सह। अस्यां स्थितौ स्थितानां हि प्रायश्चित्तं न विद्यते। दुर्बलात्मन उत्पन्नं प्रायश्चित्तम् इति श्रुतिः।

ya eva prathamaḥ kalpas tam evābhyācaran saha. asyāṃ sthitau sthitānāṃ hi prāyaścittaṃ na vidyate. durbalātmana utpannaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ.

यत एवंविधा विप्राः पुराणा यज्ञवाहनाः। त्रैविद्यवृद्धाः शुचयो वृत्तवन्तो यशस्विनः। यजन्तो ऽहर् अहर् यज्ञैर् निराशीर्बन्धना बुधाः।

yata evaṃvidhā viprāḥ purāṇā yajñavāhanāḥ. traividyavṛddhāḥ śucayo vṛttavanto yaśasvinaḥ. yajanto 'har ahar yajñair nirāśīrbandhanā budhāḥ.

तेषां यज्ञाश् च वेदाश् च कर्माणि च यथागमम्। आगमाश् च यथाकालं संकल्पाश् च यथाव्रतम्।

teṣāṃ yajñāś ca vedāś ca karmāṇi ca yathāgamam. āgamāś ca yathākālaṃ saṃkalpāś ca yathāvratam.

अपेतकामक्रोधानां प्रकृत्या संशितात्मनाम्। ऋजूनां शमनित्यानां स्थितानां स्वेषु कर्मसु। सर्वम् आनन्त्यम् एवासीद् इति नः शाश्वती श्रुतिः।

apetakāmakrodhānāṃ prakṛtyā saṃśitātmanām. ṛjūnāṃ śamanityānāṃ sthitānāṃ sveṣu karmasu. sarvam ānantyam evāsīd iti naḥ śāśvatī śrutiḥ.

तेषाम् अदीनसत्त्वानां दुश्चराचारकर्मणाम्। स्वकर्मभिः संवृतानां तपो घोरत्वम् आगतम्।

teṣām adīnasattvānāṃ duścarācārakarmaṇām. svakarmabhiḥ saṃvṛtānāṃ tapo ghoratvam āgatam.

तं सदाचारम् आश्चर्यं पुराणं शाश्वतं ध्रुवम्। अशक्नुवद्भिश् चरितुं किं चिद् धर्मेषु सूचितम्।

taṃ sadācāram āścaryaṃ purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam. aśaknuvadbhiś carituṃ kiṃ cid dharmeṣu sūcitam.

निरापद्धर्म आचारस् त्व् अप्रमादो ऽपराभवः। सर्ववर्णेषु यत् तेषु नासीत् कश् चिद् व्यतिक्रमः।

nirāpaddharma ācāras tv apramādo 'parābhavaḥ. sarvavarṇeṣu yat teṣu nāsīt kaś cid vyatikramaḥ.

धर्मम् एकं चतुष्पादम् आश्रितास् ते नरर्षभाः। तं सन्तो विधिवत् प्राप्य गच्छन्ति परमां गतिम्।

dharmam ekaṃ catuṣpādam āśritās te nararṣabhāḥ. taṃ santo vidhivat prāpya gacchanti paramāṃ gatim.

गृहेभ्य एव निष्क्रम्य वनम् अन्ये समाश्रिताः। गृहम् एवाभिसंश्रित्य ततो ऽन्ये ब्रह्मचारिणः।

gṛhebhya eva niṣkramya vanam anye samāśritāḥ. gṛham evābhisaṃśritya tato 'nye brahmacāriṇaḥ.

धर्मम् एतं चतुष्पादम् आश्रमं ब्राह्मणा विदुः। आनन्त्यं ब्रह्मणः स्थानं ब्राह्मणा नाम निश्चयः।

dharmam etaṃ catuṣpādam āśramaṃ brāhmaṇā viduḥ. ānantyaṃ brahmaṇaḥ sthānaṃ brāhmaṇā nāma niścayaḥ.

अत एवंविधा विप्राः पुराणा धर्मचारिणः। त एते दिवि दृश्यन्ते ज्योतिर्भूता द्विजातयः।

ata evaṃvidhā viprāḥ purāṇā dharmacāriṇaḥ. ta ete divi dṛśyante jyotirbhūtā dvijātayaḥ.

नक्षत्राणीव धिष्ण्येषु बहवस् तारकागणाः। आनन्त्यम् उपसंप्राप्ताः संतोषाद् इति वैदिकम्।

nakṣatrāṇīva dhiṣṇyeṣu bahavas tārakāgaṇāḥ. ānantyam upasaṃprāptāḥ saṃtoṣād iti vaidikam.

यद्य् आगच्छन्ति संसारं पुनर् योनिषु तादृशाः। न लिप्यन्ते पापकृत्यैः कदा चित् कर्मयोनितः। एकम् एव ब्रह्मचारी शुश्रूषुर् घोरनिश्चयः।

yady āgacchanti saṃsāraṃ punar yoniṣu tādṛśāḥ. na lipyante pāpakṛtyaiḥ kadā cit karmayonitaḥ. ekam eva brahmacārī śuśrūṣur ghoraniścayaḥ.

एवं युक्तो ब्राह्मणः स्याद् अन्यो ब्राह्मणको भवेत्। कर्मैव पुरुषस्याह शुभं वा यदि वाशुभम्।

evaṃ yukto brāhmaṇaḥ syād anyo brāhmaṇako bhavet. karmaiva puruṣasyāha śubhaṃ vā yadi vāśubham.

एवं पक्वकषायाणाम् आनन्त्येन श्रुतेन च। सर्वम् आनन्त्यम् एवासीद् एवं नः शाश्वती श्रुतिः।

evaṃ pakvakaṣāyāṇām ānantyena śrutena ca. sarvam ānantyam evāsīd evaṃ naḥ śāśvatī śrutiḥ.

तेषाम् अपेततृष्णानां निर्णिक्तानां शुभात्मनाम्। चतुर्थ औपनिषदो धर्मः साधारणः स्मृतः।

teṣām apetatṛṣṇānāṃ nirṇiktānāṃ śubhātmanām. caturtha aupaniṣado dharmaḥ sādhāraṇaḥ smṛtaḥ.

स सिद्धैः साध्यते नित्यं ब्राह्मणैर् नियतात्मभिः। संतोषमूलस् त्यागात्मा ज्ञानाधिष्ठानम् उच्यते।

sa siddhaiḥ sādhyate nityaṃ brāhmaṇair niyatātmabhiḥ. saṃtoṣamūlas tyāgātmā jñānādhiṣṭhānam ucyate.

अपवर्गगतिर् नित्यो यतिधर्मः सनातनः। साधारणः केवलो वा यथाबलम् उपास्यते।

apavargagatir nityo yatidharmaḥ sanātanaḥ. sādhāraṇaḥ kevalo vā yathābalam upāsyate.

गच्छतो गच्छतः क्षेमं दुर्बलो ऽत्रावसीदति। ब्रह्मणः पदम् अन्विच्छन् संसारान् मुच्यते शुचिः।

gacchato gacchataḥ kṣemaṃ durbalo 'trāvasīdati. brahmaṇaḥ padam anvicchan saṃsārān mucyate śuciḥ.

स्यूमरश्मिर् उवाच। ये भुञ्जते ये ददते यजन्ते ऽधीयते च ये। मात्राभिर् धर्मलब्धाभिर् ये वा त्यागं समाश्रिताः।

syūmaraśmir uvāca. ye bhuñjate ye dadate yajante 'dhīyate ca ye. mātrābhir dharmalabdhābhir ye vā tyāgaṃ samāśritāḥ.

एतेषां प्रेत्यभावे तु कतमः स्वर्गजित्तमः। एतद् आचक्ष्व मे ब्रह्मन् यथातथ्येन पृच्छतः।

eteṣāṃ pretyabhāve tu katamaḥ svargajittamaḥ. etad ācakṣva me brahman yathātathyena pṛcchataḥ.

कपिल उवाच। परिग्रहाः शुभाः सर्वे गुणतो ऽभ्युदयाश् च ये। न तु त्यागसुखं प्राप्ता एतत् त्वम् अपि पश्यसि।

kapila uvāca. parigrahāḥ śubhāḥ sarve guṇato 'bhyudayāś ca ye. na tu tyāgasukhaṃ prāptā etat tvam api paśyasi.

स्यूमरश्मिर् उवाच। भवन्तो ज्ञाननिष्ठा वै गृहस्थाः कर्मनिश्चयाः। आश्रमाणां च सर्वेषां निष्ठायाम् ऐक्यम् उच्यते।

syūmaraśmir uvāca. bhavanto jñānaniṣṭhā vai gṛhasthāḥ karmaniścayāḥ. āśramāṇāṃ ca sarveṣāṃ niṣṭhāyām aikyam ucyate.

एकत्वे च पृथक्त्वे च विशेषो नान्य उच्यते। तद् यथावद् यथान्यायं भगवान् प्रब्रवीतु मे।

ekatve ca pṛthaktve ca viśeṣo nānya ucyate. tad yathāvad yathānyāyaṃ bhagavān prabravītu me.

कपिल उवाच। शरीरपक्तिः कर्माणि ज्ञानं तु परमा गतिः। पक्वे कषाये वमनै रसज्ञाने न तिष्ठति।

kapila uvāca. śarīrapaktiḥ karmāṇi jñānaṃ tu paramā gatiḥ. pakve kaṣāye vamanai rasajñāne na tiṣṭhati.

आनृशंस्यं क्षमा शान्तिर् अहिंसा सत्यम् आर्जवम्। अद्रोहो नाभिमानश् च ह्रीस् तितिक्षा शमस् तथा।

ānṛśaṃsyaṃ kṣamā śāntir ahiṃsā satyam ārjavam. adroho nābhimānaś ca hrīs titikṣā śamas tathā.

पन्थानो ब्रह्मणस् त्व् एते एतैः प्राप्नोति यत् परम्। तद् विद्वान् अनुबुध्येत मनसा कर्मनिश्चयम्।

panthāno brahmaṇas tv ete etaiḥ prāpnoti yat param. tad vidvān anubudhyeta manasā karmaniścayam.

यां विप्राः सर्वतः शान्ता विशुद्धा ज्ञाननिश्चयाः। गतिं गच्छन्ति संतुष्टास् ताम् आहुः परमां गतिम्।

yāṃ viprāḥ sarvataḥ śāntā viśuddhā jñānaniścayāḥ. gatiṃ gacchanti saṃtuṣṭās tām āhuḥ paramāṃ gatim.

वेदांश् च वेदितव्यं च विदित्वा च यथास्थिति। एवं वेदविद् इत्य् आहुर् अतो ऽन्यो वातरेटकः।

vedāṃś ca veditavyaṃ ca viditvā ca yathāsthiti. evaṃ vedavid ity āhur ato 'nyo vātareṭakaḥ.

सर्वं विदुर् वेदविदो वेदे सर्वं प्रतिष्ठितम्। वेदे हि निष्ठा सर्वस्य यद् यद् अस्ति च नास्ति च।

sarvaṃ vidur vedavido vede sarvaṃ pratiṣṭhitam. vede hi niṣṭhā sarvasya yad yad asti ca nāsti ca.

एषैव निष्ठा सर्वस्य यद् यद् अस्ति च नास्ति च। एतद् अन्तं च मध्यं च सच् चासच् च विजानतः।

eṣaiva niṣṭhā sarvasya yad yad asti ca nāsti ca. etad antaṃ ca madhyaṃ ca sac cāsac ca vijānataḥ.

समस्तत्याग इत्य् एव शम इत्य् एव निष्ठितः। संतोष इत्य् अत्र शुभम् अपवर्गे प्रतिष्ठितम्।

samastatyāga ity eva śama ity eva niṣṭhitaḥ. saṃtoṣa ity atra śubham apavarge pratiṣṭhitam.

ऋतं सत्यं विदितं वेदितव्यं; सर्वस्यात्मा जङ्गमं स्थावरं च। सर्वं सुखं यच् छिवम् उत्तमं च; ब्रह्माव्यक्तं प्रभवश् चाव्ययश् च।

ṛtaṃ satyaṃ viditaṃ veditavyaṃ; sarvasyātmā jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca. sarvaṃ sukhaṃ yac chivam uttamaṃ ca; brahmāvyaktaṃ prabhavaś cāvyayaś ca.

तेजः क्षमा शान्तिर् अनामयं शुभं; तथाविधं व्योम सनातनं ध्रुवम्। एतैः शब्दैर् गम्यते बुद्धिनेत्रैस्; तस्मै नमो ब्रह्मणे ब्राह्मणाय।

tejaḥ kṣamā śāntir anāmayaṃ śubhaṃ; tathāvidhaṃ vyoma sanātanaṃ dhruvam. etaiḥ śabdair gamyate buddhinetrais; tasmai namo brahmaṇe brāhmaṇāya.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents