महाभारत 12.260 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 260→

[mh-12-260] • 39 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। अविरोधेन भूतानां त्यागः षाड्गुण्यकारकः। यः स्याद् उभयभाग् धर्मस् तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. avirodhena bhūtānāṃ tyāgaḥ ṣāḍguṇyakārakaḥ. yaḥ syād ubhayabhāg dharmas tan me brūhi pitāmaha.

गार्हस्थ्यस्य च धर्मस्य त्यागधर्मस्य चोभयोः। अदूरसंप्रस्थितयोः किं स्विच् छ्रेयः पितामह।

gārhasthyasya ca dharmasya tyāgadharmasya cobhayoḥ. adūrasaṃprasthitayoḥ kiṃ svic chreyaḥ pitāmaha.

भीष्म उवाच। उभौ धर्मौ महाभागाव् उभौ परमदुश्चरौ। उभौ महाफलौ तात सद्भिर् आचरिताव् उभौ।

bhīṣma uvāca. ubhau dharmau mahābhāgāv ubhau paramaduścarau. ubhau mahāphalau tāta sadbhir ācaritāv ubhau.

अत्र ते वर्तयिष्यामि प्रामाण्यम् उभयोस् तयोः। शृणुष्वैकमनाः पार्थ छिन्नधर्मार्थसंशयम्।

atra te vartayiṣyāmi prāmāṇyam ubhayos tayoḥ. śṛṇuṣvaikamanāḥ pārtha chinnadharmārthasaṃśayam.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। कपिलस्य गोश् च संवादं तन् निबोध युधिष्ठिर।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. kapilasya goś ca saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira.

आम्नायम् अनुपश्यन् हि पुराणं शाश्वतं ध्रुवम्। नहुषः पूर्वम् आलेभे त्वष्टुर् गाम् इति नः श्रुतम्।

āmnāyam anupaśyan hi purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam. nahuṣaḥ pūrvam ālebhe tvaṣṭur gām iti naḥ śrutam.

तां नियुक्ताम् अदीनात्मा सत्त्वस्थः समये रतः। ज्ञानवान् नियताहारो ददर्श कपिलस् तदा।

tāṃ niyuktām adīnātmā sattvasthaḥ samaye rataḥ. jñānavān niyatāhāro dadarśa kapilas tadā.

स बुद्धिम् उत्तमां प्राप्तो नैष्ठिकीम् अकुतोभयाम्। स्मरामि शिथिलं सत्यं वेदा इत्य् अब्रवीत् सकृत्।

sa buddhim uttamāṃ prāpto naiṣṭhikīm akutobhayām. smarāmi śithilaṃ satyaṃ vedā ity abravīt sakṛt.

तां गाम् ऋषिः स्यूमरश्मिः प्रविश्य यतिम् अब्रवीत्। हंहो वेदा यदि मता धर्माः केनापरे मताः।

tāṃ gām ṛṣiḥ syūmaraśmiḥ praviśya yatim abravīt. haṃho vedā yadi matā dharmāḥ kenāpare matāḥ.

तपस्विनो धृतिमतः श्रुतिविज्ञानचक्षुषः। सर्वम् आर्षं हि मन्यन्ते व्याहृतं विदितात्मनः।

tapasvino dhṛtimataḥ śrutivijñānacakṣuṣaḥ. sarvam ārṣaṃ hi manyante vyāhṛtaṃ viditātmanaḥ.

तस्यैवं गततृष्णस्य विज्वरस्य निराशिषः। का विवक्षास्ति वेदेषु निरारम्भस्य सर्वशः।

tasyaivaṃ gatatṛṣṇasya vijvarasya nirāśiṣaḥ. kā vivakṣāsti vedeṣu nirārambhasya sarvaśaḥ.

कपिल उवाच। नाहं वेदान् विनिन्दामि न विवक्षामि कर्हि चित्। पृथग् आश्रमिणां कर्माण्य् एकार्थानीति नः श्रुतम्।

kapila uvāca. nāhaṃ vedān vinindāmi na vivakṣāmi karhi cit. pṛthag āśramiṇāṃ karmāṇy ekārthānīti naḥ śrutam.

गच्छत्य् एव परित्यागी वानप्रस्थश् च गच्छति। गृहस्थो ब्रह्मचारी च उभौ ताव् अपि गच्छतः।

gacchaty eva parityāgī vānaprasthaś ca gacchati. gṛhastho brahmacārī ca ubhau tāv api gacchataḥ.

देवयाना हि पन्थानश् चत्वारः शाश्वता मताः। तेषां ज्यायःकनीयस्त्वं फलेषूक्तं बलाबलम्।

devayānā hi panthānaś catvāraḥ śāśvatā matāḥ. teṣāṃ jyāyaḥkanīyastvaṃ phaleṣūktaṃ balābalam.

एवं विदित्वा सर्वार्थान् आरभेद् इति वैदिकम्। नारभेद् इति चान्यत्र नैष्ठिकी श्रूयते श्रुतिः।

evaṃ viditvā sarvārthān ārabhed iti vaidikam. nārabhed iti cānyatra naiṣṭhikī śrūyate śrutiḥ.

अनारम्भे ह्य् अदोषः स्याद् आरम्भे ऽदोष उत्तमः। एवं स्थितस्य शास्त्रस्य दुर्विज्ञेयं बलाबलम्।

anārambhe hy adoṣaḥ syād ārambhe 'doṣa uttamaḥ. evaṃ sthitasya śāstrasya durvijñeyaṃ balābalam.

यद्य् अत्र किं चित् प्रत्यक्षम् अहिंसायाः परं मतम्। ऋते त्व् आगमशास्त्रेभ्यो ब्रूहि तद् यदि पश्यसि।

yady atra kiṃ cit pratyakṣam ahiṃsāyāḥ paraṃ matam. ṛte tv āgamaśāstrebhyo brūhi tad yadi paśyasi.

स्यूमरश्मिर् उवाच। स्वर्गकामो यजेतेति सततं श्रूयते श्रुतिः। फलं प्रकल्प्य पूर्वं हि ततो यज्ञः प्रतायते।

syūmaraśmir uvāca. svargakāmo yajeteti satataṃ śrūyate śrutiḥ. phalaṃ prakalpya pūrvaṃ hi tato yajñaḥ pratāyate.

अजश् चाश्वश् च मेषश् च गौश् च पक्षिगणाश् च ये। ग्राम्यारण्या ओषधयः प्राणस्यान्नम् इति श्रुतिः।

ajaś cāśvaś ca meṣaś ca gauś ca pakṣigaṇāś ca ye. grāmyāraṇyā oṣadhayaḥ prāṇasyānnam iti śrutiḥ.

तथैवान्नं ह्य् अहरहः सायं प्रातर् निरुप्यते। पशवश् चाथ धान्यं च यज्ञस्याङ्गम् इति श्रुतिः।

tathaivānnaṃ hy aharahaḥ sāyaṃ prātar nirupyate. paśavaś cātha dhānyaṃ ca yajñasyāṅgam iti śrutiḥ.

एतानि सह यज्ञेन प्रजापतिर् अकल्पयत्। तेन प्रजापतिर् देवान् यज्ञेनायजत प्रभुः।

etāni saha yajñena prajāpatir akalpayat. tena prajāpatir devān yajñenāyajata prabhuḥ.

ते स्मान्योन्यंचराः सर्वे प्राणिनः सप्त सप्त च। गौरजो मनुजो मेषः अश्वाश्वतरगर्दभाः। एते ग्राम्याः समाख्याताः पशवः सप्त साधुभिः। सिंहा व्याघ्रा वराहाश् च महिषा वारणास् तथा। महिषी वानराश् चैव सप्तारण्यास् तथा स्मृताः। यज्ञेषूपाकृतं विश्वं प्राहुर् उत्तमसंज्ञितम्।

te smānyonyaṃcarāḥ sarve prāṇinaḥ sapta sapta ca. gaurajo manujo meṣaḥ aśvāśvataragardabhāḥ. ete grāmyāḥ samākhyātāḥ paśavaḥ sapta sādhubhiḥ. siṃhā vyāghrā varāhāś ca mahiṣā vāraṇās tathā. mahiṣī vānarāś caiva saptāraṇyās tathā smṛtāḥ. yajñeṣūpākṛtaṃ viśvaṃ prāhur uttamasaṃjñitam.

एतच् चैवाभ्यनुज्ञातं पूर्वैः पूर्वतरैस् तथा। को जातु न विचिन्वीत विद्वान् स्वां शक्तिम् आत्मनः।

etac caivābhyanujñātaṃ pūrvaiḥ pūrvatarais tathā. ko jātu na vicinvīta vidvān svāṃ śaktim ātmanaḥ.

पशवश् च मनुष्याश् च द्रुमाश् चौषधिभिः सह। स्वर्गम् एवाभिकाङ्क्षन्ते न च स्वर्गस् त्व् ऋते मखम्।

paśavaś ca manuṣyāś ca drumāś cauṣadhibhiḥ saha. svargam evābhikāṅkṣante na ca svargas tv ṛte makham.

ओषध्यः पशवो वृक्षा वीरुद् आज्यं पयो दधि। हविर् भूमिर् दिशः श्रद्धा कालश् चैतानि द्वादश।

oṣadhyaḥ paśavo vṛkṣā vīrud ājyaṃ payo dadhi. havir bhūmir diśaḥ śraddhā kālaś caitāni dvādaśa.

ऋचो यजूंषि सामानि यजमानश् च षोडशः। अग्निर् ज्ञेयो गृहपतिः स सप्तदश उच्यते। अङ्गान्य् एतानि यज्ञस्य यज्ञो मूलम् इति श्रुतिः।

ṛco yajūṃṣi sāmāni yajamānaś ca ṣoḍaśaḥ. agnir jñeyo gṛhapatiḥ sa saptadaśa ucyate. aṅgāny etāni yajñasya yajño mūlam iti śrutiḥ.

आज्येन पयसा दध्ना शकृतामिक्षया त्वचा। वालैः शृङ्गेण पादेन संभवत्य् एव गौर् मखम्। एवं प्रत्येकशः सर्वं यद् यद् अस्य विधीयते।

ājyena payasā dadhnā śakṛtāmikṣayā tvacā. vālaiḥ śṛṅgeṇa pādena saṃbhavaty eva gaur makham. evaṃ pratyekaśaḥ sarvaṃ yad yad asya vidhīyate.

यज्ञं वहन्ति संभूय सहर्त्विग्भिः सदक्षिणैः। संहत्यैतानि सर्वाणि यज्ञं निर्वर्तयन्त्य् उत।

yajñaṃ vahanti saṃbhūya sahartvigbhiḥ sadakṣiṇaiḥ. saṃhatyaitāni sarvāṇi yajñaṃ nirvartayanty uta.

यज्ञार्थानि हि सृष्टानि यथा वै श्रूयते श्रुतिः। एवं पूर्वे पूर्वतराः प्रवृत्ताश् चैव मानवाः।

yajñārthāni hi sṛṣṭāni yathā vai śrūyate śrutiḥ. evaṃ pūrve pūrvatarāḥ pravṛttāś caiva mānavāḥ.

न हिनस्ति ह्य् आरभते नाभिद्रुह्यति किं चन। यज्ञो यष्टव्य इत्य् एव यो यजत्य् अफलेप्सया।

na hinasti hy ārabhate nābhidruhyati kiṃ cana. yajño yaṣṭavya ity eva yo yajaty aphalepsayā.

यज्ञाङ्गान्य् अपि चैतानि यथोक्तानि नसंशयः। विधिना विधियुक्तानि तारयन्ति परस्परम्।

yajñāṅgāny api caitāni yathoktāni nasaṃśayaḥ. vidhinā vidhiyuktāni tārayanti parasparam.

आम्नायम् आर्षं पश्यामि यस्मिन् वेदाः प्रतिष्ठिताः। तं विद्वांसो ऽनुपश्यन्ति ब्राह्मणस्यानुदर्शनात्।

āmnāyam ārṣaṃ paśyāmi yasmin vedāḥ pratiṣṭhitāḥ. taṃ vidvāṃso 'nupaśyanti brāhmaṇasyānudarśanāt.

ब्राह्मणप्रभवो यज्ञो ब्राह्मणार्पण एव च। अनु यज्ञं जगत् सर्वं यज्ञश् चानु जगत् सदा।

brāhmaṇaprabhavo yajño brāhmaṇārpaṇa eva ca. anu yajñaṃ jagat sarvaṃ yajñaś cānu jagat sadā.

ओम् इति ब्रह्मणो योनिर् नमः स्वाहा स्वधा वषट्। यस्यैतानि प्रयुज्यन्ते यथाशक्ति कृतान्य् अपि।

om iti brahmaṇo yonir namaḥ svāhā svadhā vaṣaṭ. yasyaitāni prayujyante yathāśakti kṛtāny api.

न तस्य त्रिषु लोकेषु परलोकभयं विदुः। इति वेदा वदन्तीह सिद्धाश् च परमर्षयः।

na tasya triṣu lokeṣu paralokabhayaṃ viduḥ. iti vedā vadantīha siddhāś ca paramarṣayaḥ.

ऋचो यजूंषि सामानि स्तोभाश् च विधिचोदिताः। यस्मिन्न् एतानि सर्वाणि बहिर् एव स वै द्विजः।

ṛco yajūṃṣi sāmāni stobhāś ca vidhicoditāḥ. yasminn etāni sarvāṇi bahir eva sa vai dvijaḥ.

अग्न्याधेये यद् भवति यच् च सोमे सुते द्विज। यच् चेतरैर् महायज्ञैर् वेद तद् भगवान् स्वतः।

agnyādheye yad bhavati yac ca some sute dvija. yac cetarair mahāyajñair veda tad bhagavān svataḥ.

तस्माद् ब्रह्मन् यजेतैव याजयेच् चाविचारयन्। यजतः स्वर्गविधिना प्रेत्य स्वर्गफलं महत्।

tasmād brahman yajetaiva yājayec cāvicārayan. yajataḥ svargavidhinā pretya svargaphalaṃ mahat.

नायं लोको ऽस्त्य् अयज्ञानां परश् चेति विनिश्चयः। वेदवादविदश् चैव प्रमाणम् उभयं तदा।

nāyaṃ loko 'sty ayajñānāṃ paraś ceti viniścayaḥ. vedavādavidaś caiva pramāṇam ubhayaṃ tadā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...