महाभारत 12.259 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 259→

[mh-12-259] • 35 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं राजा प्रजा रक्षेन् न च किं चित् प्रतापयेत्। पृच्छामि त्वां सतां श्रेष्ठ तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ rājā prajā rakṣen na ca kiṃ cit pratāpayet. pṛcchāmi tvāṃ satāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। द्युमत्सेनस्य संवादं राज्ञा सत्यवता सह।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. dyumatsenasya saṃvādaṃ rājñā satyavatā saha.

अव्याहृतं व्याजहार सत्यवान् इति नः श्रुतम्। वधाय नीयमानेषु पितुर् एवानुशासनात्।

avyāhṛtaṃ vyājahāra satyavān iti naḥ śrutam. vadhāya nīyamāneṣu pitur evānuśāsanāt.

अधर्मतां याति धर्मो यात्य् अधर्मश् च धर्मताम्। वधो नाम भवेद् धर्मो नैतद् भवितुम् अर्हति।

adharmatāṃ yāti dharmo yāty adharmaś ca dharmatām. vadho nāma bhaved dharmo naitad bhavitum arhati.

द्युमत्सेन उवाच। अथ चेद् अवधो धर्मो धर्मः को जातु चिद् भवेत्। दस्यवश् चेन् न हन्येरन् सत्यवन् संकरो भवेत्।

dyumatsena uvāca. atha ced avadho dharmo dharmaḥ ko jātu cid bhavet. dasyavaś cen na hanyeran satyavan saṃkaro bhavet.

ममेदम् इति नास्यैतत् प्रवर्तेत कलौ युगे। लोकयात्रा न चैव स्याद् अथ चेद् वेत्थ शंस नः।

mamedam iti nāsyaitat pravarteta kalau yuge. lokayātrā na caiva syād atha ced vettha śaṃsa naḥ.

सत्यवान् उवाच। सर्व एव त्रयो वर्णाः कार्या ब्राह्मणबन्धनाः। धर्मपाशनिबद्धानाम् अल्पो व्यपचरिष्यति।

satyavān uvāca. sarva eva trayo varṇāḥ kāryā brāhmaṇabandhanāḥ. dharmapāśanibaddhānām alpo vyapacariṣyati.

यो यस् तेषाम् अपचरेत् तम् आचक्षीत वै द्विजः। अयं मे न शृणोतीति तस्मिन् राजा प्रधारयेत्।

yo yas teṣām apacaret tam ācakṣīta vai dvijaḥ. ayaṃ me na śṛṇotīti tasmin rājā pradhārayet.

तत्त्वाभेदेन यच् छास्त्रं तत् कार्यं नान्यथा वधः। असमीक्ष्यैव कर्माणि नीतिशास्त्रं यथाविधि।

tattvābhedena yac chāstraṃ tat kāryaṃ nānyathā vadhaḥ. asamīkṣyaiva karmāṇi nītiśāstraṃ yathāvidhi.

दस्यून् हिनस्ति वै राजा भूयसो वाप्य् अनागसः। भार्या माता पिता पुत्रो हन्यते पुरुषे हते। परेणापकृते राजा तस्मात् सम्यक् प्रधारयेत्।

dasyūn hinasti vai rājā bhūyaso vāpy anāgasaḥ. bhāryā mātā pitā putro hanyate puruṣe hate. pareṇāpakṛte rājā tasmāt samyak pradhārayet.

असाधुश् चैव पुरुषो लभते शीलम् एकदा। साधोश् चापि ह्य् असाधुभ्यो जायते ऽशोभना प्रजा।

asādhuś caiva puruṣo labhate śīlam ekadā. sādhoś cāpi hy asādhubhyo jāyate 'śobhanā prajā.

न मूलघातः कर्तव्यो नैष धर्मः सनातनः। अपि खल्व् अवधेनैव प्रायश्चित्तं विधीयते।

na mūlaghātaḥ kartavyo naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ. api khalv avadhenaiva prāyaścittaṃ vidhīyate.

उद्वेजनेन बन्धेन विरूपकरणेन च। वधदण्डेन ते क्लेश्या न पुरो ऽहितसंपदा।

udvejanena bandhena virūpakaraṇena ca. vadhadaṇḍena te kleśyā na puro 'hitasaṃpadā.

यदा पुरोहितं वा ते पर्येयुः शरणैषिणः। करिष्यामः पुनर् ब्रह्मन् न पापम् इति वादिनः।

yadā purohitaṃ vā te paryeyuḥ śaraṇaiṣiṇaḥ. kariṣyāmaḥ punar brahman na pāpam iti vādinaḥ.

तदा विसर्गम् अर्हाः स्युर् इतीदं नृपशासनम्। बिभ्रद् दण्डाजिनं मुण्डो ब्राह्मणो ऽर्हति वाससम्।

tadā visargam arhāḥ syur itīdaṃ nṛpaśāsanam. bibhrad daṇḍājinaṃ muṇḍo brāhmaṇo 'rhati vāsasam.

गरीयांसो गरीयांसम् अपराधे पुनः पुनः। तथा विसर्गम् अर्हन्ति न यथा प्रथमे तथा।

garīyāṃso garīyāṃsam aparādhe punaḥ punaḥ. tathā visargam arhanti na yathā prathame tathā.

द्युमत्सेन उवाच। यत्र यत्रैव शक्येरन् संयन्तुं समये प्रजाः। स तावत् प्रोच्यते धर्मो यावन् न प्रतिलङ्घ्यते।

dyumatsena uvāca. yatra yatraiva śakyeran saṃyantuṃ samaye prajāḥ. sa tāvat procyate dharmo yāvan na pratilaṅghyate.

अहन्यमानेषु पुनः सर्वम् एव पराभवेत्। पूर्वे पूर्वतरे चैव सुशास्या अभवञ् जनाः।

ahanyamāneṣu punaḥ sarvam eva parābhavet. pūrve pūrvatare caiva suśāsyā abhavañ janāḥ.

मृदवः सत्यभूयिष्ठा अल्पद्रोहाल्पमन्यवः। पुरा धिग्दण्ड एवासीद् वाग्दण्डस् तदनन्तरम्।

mṛdavaḥ satyabhūyiṣṭhā alpadrohālpamanyavaḥ. purā dhigdaṇḍa evāsīd vāgdaṇḍas tadanantaram.

आसीद् आदानदण्डो ऽपि वधदण्डो ऽद्य वर्तते। वधेनापि न शक्यन्ते नियन्तुम् अपरे जनाः।

āsīd ādānadaṇḍo 'pi vadhadaṇḍo 'dya vartate. vadhenāpi na śakyante niyantum apare janāḥ.

नैव दस्युर् मनुष्याणां न देवानाम् इति श्रुतिः। न गन्धर्वपितॄणां च कः कस्येह न कश् चन।

naiva dasyur manuṣyāṇāṃ na devānām iti śrutiḥ. na gandharvapitṝṇāṃ ca kaḥ kasyeha na kaś cana.

पद्मं श्मशानाद् आदत्ते पिशाचाच् चापि दैवतम्। तेषु यः समयं कुर्याद् अज्ञेषु हतबुद्धिषु।

padmaṃ śmaśānād ādatte piśācāc cāpi daivatam. teṣu yaḥ samayaṃ kuryād ajñeṣu hatabuddhiṣu.

सत्यवान् उवाच। तान् न शक्नोषि चेत् साधून् परित्रातुम् अहिंसया। कस्य चिद् भूतभव्यस्य लाभेनान्तं तथा कुरु।

satyavān uvāca. tān na śaknoṣi cet sādhūn paritrātum ahiṃsayā. kasya cid bhūtabhavyasya lābhenāntaṃ tathā kuru.

द्युमत्सेन उवाच। राजानो लोकयात्रार्थं तप्यन्ते परमं तपः। अपत्रपन्ति तादृग्भ्यस् तथावृत्ता भवन्ति च।

dyumatsena uvāca. rājāno lokayātrārthaṃ tapyante paramaṃ tapaḥ. apatrapanti tādṛgbhyas tathāvṛttā bhavanti ca.

वित्रास्यमानाः सुकृतो न कामाद् घ्नन्ति दुष्कृतीन्। सुकृतेनैव राजानो भूयिष्ठं शासते प्रजाः।

vitrāsyamānāḥ sukṛto na kāmād ghnanti duṣkṛtīn. sukṛtenaiva rājāno bhūyiṣṭhaṃ śāsate prajāḥ.

श्रेयसः श्रेयसीम् एवं वृत्तिं लोको ऽनुवर्तते। सदैव हि गुरोर् वृत्तम् अनुवर्तन्ति मानवाः।

śreyasaḥ śreyasīm evaṃ vṛttiṃ loko 'nuvartate. sadaiva hi guror vṛttam anuvartanti mānavāḥ.

आत्मानम् असमाधाय समाधित्सति यः परान्। विषयेष्व् इन्द्रियवशं मानवाः प्रहसन्ति तम्।

ātmānam asamādhāya samādhitsati yaḥ parān. viṣayeṣv indriyavaśaṃ mānavāḥ prahasanti tam.

यो राज्ञो दम्भमोहेन किं चित् कुर्याद् असांप्रतम्। सर्वोपायैर् नियम्यः स तथा पापान् निवर्तते।

yo rājño dambhamohena kiṃ cit kuryād asāṃpratam. sarvopāyair niyamyaḥ sa tathā pāpān nivartate.

आत्मैवादौ नियन्तव्यो दुष्कृतं संनियच्छता। दण्डयेच् च महादण्डैर् अपि बन्धून् अनन्तरान्।

ātmaivādau niyantavyo duṣkṛtaṃ saṃniyacchatā. daṇḍayec ca mahādaṇḍair api bandhūn anantarān.

यत्र वै पापकृत् क्लेश्यो न महद् दुःखम् अर्छति। वर्धन्ते तत्र पापानि धर्मो ह्रसति च ध्रुवम्। इति कारुण्यशीलस् तु विद्वान् वै ब्राह्मणो ऽन्वशात्।

yatra vai pāpakṛt kleśyo na mahad duḥkham archati. vardhante tatra pāpāni dharmo hrasati ca dhruvam. iti kāruṇyaśīlas tu vidvān vai brāhmaṇo 'nvaśāt.

इति चैवानुशिष्टो ऽस्मि पूर्वैस् तात पितामहैः। आश्वासयद्भिः सुभृशम् अनुक्रोशात् तथैव च।

iti caivānuśiṣṭo 'smi pūrvais tāta pitāmahaiḥ. āśvāsayadbhiḥ subhṛśam anukrośāt tathaiva ca.

एतत् प्रथमकल्पेन राजा कृतयुगे ऽभजत्। पादोनेनापि धर्मेण गच्छेत् त्रेतायुगे तथा। द्वापरे तु द्विपादेन पादेन त्व् अपरे युगे।

etat prathamakalpena rājā kṛtayuge 'bhajat. pādonenāpi dharmeṇa gacchet tretāyuge tathā. dvāpare tu dvipādena pādena tv apare yuge.

तथा कलियुगे प्राप्ते राज्ञां दुश्चरितेन ह। भवेत् कालविशेषेण कला धर्मस्य षोडशी।

tathā kaliyuge prāpte rājñāṃ duścaritena ha. bhavet kālaviśeṣeṇa kalā dharmasya ṣoḍaśī.

अथ प्रथमकल्पेन सत्यवन् संकरो भवेत्। आयुः शक्तिं च कालं च निर्दिश्य तप आदिशेत्।

atha prathamakalpena satyavan saṃkaro bhavet. āyuḥ śaktiṃ ca kālaṃ ca nirdiśya tapa ādiśet.

सत्याय हि यथा नेह जह्याद् धर्मफलं महत्। भूतानाम् अनुकम्पार्थं मनुः स्वायंभुवो ऽब्रवीत्।

satyāya hi yathā neha jahyād dharmaphalaṃ mahat. bhūtānām anukampārthaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents