महाभारत 12.255 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 255→

[mh-12-255] • 41 श्लोकाः

जाजलिर् उवाच। यथा प्रवर्तितो धर्मस् तुलां धारयता त्वया। स्वर्गद्वारं च वृत्तिं च भूतानाम् अवरोत्स्यते।

jājalir uvāca. yathā pravartito dharmas tulāṃ dhārayatā tvayā. svargadvāraṃ ca vṛttiṃ ca bhūtānām avarotsyate.

कृष्या ह्य् अन्नं प्रभवति ततस् त्वम् अपि जीवसि। पशुभिश् चौषधीभिश् च मर्त्या जीवन्ति वाणिज।

kṛṣyā hy annaṃ prabhavati tatas tvam api jīvasi. paśubhiś cauṣadhībhiś ca martyā jīvanti vāṇija.

यतो यज्ञः प्रभवति नास्तिक्यम् अपि जल्पसि। न हि वर्तेद् अयं लोको वार्ताम् उत्सृज्य केवलम्।

yato yajñaḥ prabhavati nāstikyam api jalpasi. na hi varted ayaṃ loko vārtām utsṛjya kevalam.

तुलाधार उवाच। वक्ष्यामि जाजले वृत्तिं नास्मि ब्राह्मण नास्तिकः। न च यज्ञं विनिन्दामि यज्ञवित् तु सुदुर्लभः।

tulādhāra uvāca. vakṣyāmi jājale vṛttiṃ nāsmi brāhmaṇa nāstikaḥ. na ca yajñaṃ vinindāmi yajñavit tu sudurlabhaḥ.

नमो ब्राह्मणयज्ञाय ये च यज्ञविदो जनाः। स्वयज्ञं ब्राह्मणा हित्वा क्षात्रं यज्ञम् इहास्थिताः।

namo brāhmaṇayajñāya ye ca yajñavido janāḥ. svayajñaṃ brāhmaṇā hitvā kṣātraṃ yajñam ihāsthitāḥ.

लुब्धैर् वित्तपरैर् ब्रह्मन् नास्तिकैः संप्रवर्तितम्। वेदवादान् अविज्ञाय सत्याभासम् इवानृतम्।

lubdhair vittaparair brahman nāstikaiḥ saṃpravartitam. vedavādān avijñāya satyābhāsam ivānṛtam.

इदं देयम् इदं देयम् इति नान्तं चिकीर्षति। देवैः प्रवर्तितं ह्य् एतं विद्धि धर्मं च जाजले। अपरा ह्य् अनवस्थैषा नास्माकं बुद्धिर् ईदृशी। अतः स्तैन्यं प्रभवति विकर्माणि च जाजले। तद् एव सुकृतं हव्यं येन तुष्यन्ति देवताः।

idaṃ deyam idaṃ deyam iti nāntaṃ cikīrṣati. devaiḥ pravartitaṃ hy etaṃ viddhi dharmaṃ ca jājale. aparā hy anavasthaiṣā nāsmākaṃ buddhir īdṛśī. ataḥ stainyaṃ prabhavati vikarmāṇi ca jājale. tad eva sukṛtaṃ havyaṃ yena tuṣyanti devatāḥ.

नमस्कारेण हविषा स्वाध्यायैर् औषधैस् तथा। पूजा स्याद् देवतानां हि यथा शास्त्रनिदर्शनम्।

namaskāreṇa haviṣā svādhyāyair auṣadhais tathā. pūjā syād devatānāṃ hi yathā śāstranidarśanam.

इष्टापूर्ताद् असाधूनां विषमा जायते प्रजा। लुब्धेभ्यो जायते लुब्धः समेभ्यो जायते समः।

iṣṭāpūrtād asādhūnāṃ viṣamā jāyate prajā. lubdhebhyo jāyate lubdhaḥ samebhyo jāyate samaḥ.

यजमानो यथात्मानम् ऋत्विजश् च तथा प्रजाः। यज्ञात् प्रजा प्रभवति नभसो ऽम्भ इवामलम्।

yajamāno yathātmānam ṛtvijaś ca tathā prajāḥ. yajñāt prajā prabhavati nabhaso 'mbha ivāmalam.

अग्नौ प्रास्ताहुतिर् ब्रह्मन्न् आदित्यम् उपतिष्ठति। आदित्याज् जायते वृष्टिर् वृष्टेर् अन्नं ततः प्रजाः।

agnau prāstāhutir brahmann ādityam upatiṣṭhati. ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajāḥ.

तस्मात् स्वनुष्ठितात् पूर्वे सर्वान् कामांश् च लेभिरे। अकृष्टपच्या पृथिवी आशीर्भिर् वीरुधो ऽभवन्। न ते यज्ञेष्व् आत्मसु वा फलं पश्यन्ति किं चन।

tasmāt svanuṣṭhitāt pūrve sarvān kāmāṃś ca lebhire. akṛṣṭapacyā pṛthivī āśīrbhir vīrudho 'bhavan. na te yajñeṣv ātmasu vā phalaṃ paśyanti kiṃ cana.

शङ्कमानाः फलं यज्ञे ये यजेरन् कथं चन। जायन्ते ऽसाधवो धूर्ता लुब्धा वित्तप्रयोजनाः।

śaṅkamānāḥ phalaṃ yajñe ye yajeran kathaṃ cana. jāyante 'sādhavo dhūrtā lubdhā vittaprayojanāḥ.

स स्म पापकृतां लोकान् गच्छेद् अशुभकर्मणा। प्रमाणम् अप्रमाणेन यः कुर्याद् अशुभं नरः। पापात्मा सो ऽकृतप्रज्ञः सदैवेह द्विजोत्तम।

sa sma pāpakṛtāṃ lokān gacched aśubhakarmaṇā. pramāṇam apramāṇena yaḥ kuryād aśubhaṃ naraḥ. pāpātmā so 'kṛtaprajñaḥ sadaiveha dvijottama.

कर्तव्यम् इति कर्तव्यं वेत्ति यो ब्राह्मणोभयम्। ब्रह्मैव वर्तते लोके नैति कर्तव्यतां पुनः।

kartavyam iti kartavyaṃ vetti yo brāhmaṇobhayam. brahmaiva vartate loke naiti kartavyatāṃ punaḥ.

विगुणं च पुनः कर्म ज्याय इत्य् अनुशुश्रुम। सर्वभूतोपघातश् च फलभावे च संयमः।

viguṇaṃ ca punaḥ karma jyāya ity anuśuśruma. sarvabhūtopaghātaś ca phalabhāve ca saṃyamaḥ.

सत्ययज्ञा दमयज्ञा अलुब्धाश् चात्मतृप्तयः। उत्पन्नत्यागिनः सर्वे जना आसन्नमत्सराः।

satyayajñā damayajñā alubdhāś cātmatṛptayaḥ. utpannatyāginaḥ sarve janā āsannamatsarāḥ.

क्षेत्रक्षेत्रज्ञतत्त्वज्ञाः स्वयज्ञपरिनिष्ठिताः। ब्राह्मं वेदम् अधीयन्तस् तोषयन्त्य् अमरान् अपि।

kṣetrakṣetrajñatattvajñāḥ svayajñapariniṣṭhitāḥ. brāhmaṃ vedam adhīyantas toṣayanty amarān api.

अखिलं दैवतं सर्वं ब्रह्म ब्राह्मणसंश्रितम्। तृप्यन्ति तृप्यतो देवास् तृप्तास् तृप्तस्य जाजले।

akhilaṃ daivataṃ sarvaṃ brahma brāhmaṇasaṃśritam. tṛpyanti tṛpyato devās tṛptās tṛptasya jājale.

यथा सर्वरसैस् तृप्तो नाभिनन्दति किं चन। तथा प्रज्ञानतृप्तस्य नित्यं तृप्तिः सुखोदया।

yathā sarvarasais tṛpto nābhinandati kiṃ cana. tathā prajñānatṛptasya nityaṃ tṛptiḥ sukhodayā.

धर्मारामा धर्मसुखाः कृत्स्नव्यवसितास् तथा। अस्ति नस् तत्त्वतो भूय इति प्रज्ञागवेषिणः।

dharmārāmā dharmasukhāḥ kṛtsnavyavasitās tathā. asti nas tattvato bhūya iti prajñāgaveṣiṇaḥ.

ज्ञानविज्ञानिनः के चित् परं पारं तितीर्षवः। अतीव तत् सदा पुण्यं पुण्याभिजनसंहितम्।

jñānavijñāninaḥ ke cit paraṃ pāraṃ titīrṣavaḥ. atīva tat sadā puṇyaṃ puṇyābhijanasaṃhitam.

यत्र गत्वा न शोचन्ति न च्यवन्ति व्यथन्ति च। ते तु तद् ब्रह्मणः स्थानं प्राप्नुवन्तीह सात्त्विकाः।

yatra gatvā na śocanti na cyavanti vyathanti ca. te tu tad brahmaṇaḥ sthānaṃ prāpnuvantīha sāttvikāḥ.

नैव ते स्वर्गम् इच्छन्ति न यजन्ति यशोधनैः। सतां वर्त्मानुवर्तन्ते यथाबलम् अहिंसया।

naiva te svargam icchanti na yajanti yaśodhanaiḥ. satāṃ vartmānuvartante yathābalam ahiṃsayā.

वनस्पतीन् ओषधीश् च फलमूलं च ते विदुः। न चैतान् ऋत्विजो लुब्धा याजयन्ति धनार्थिनः।

vanaspatīn oṣadhīś ca phalamūlaṃ ca te viduḥ. na caitān ṛtvijo lubdhā yājayanti dhanārthinaḥ.

स्वम् एव चार्थं कुर्वाणा यज्ञं चक्रुः पुनर् द्विजाः। परिनिष्ठितकर्माणः प्रजानुग्रहकाम्यया। तस्मात् तान् ऋत्विजो लुब्धा याजयन्त्य् अशुभान् नरान्।

svam eva cārthaṃ kurvāṇā yajñaṃ cakruḥ punar dvijāḥ. pariniṣṭhitakarmāṇaḥ prajānugrahakāmyayā. tasmāt tān ṛtvijo lubdhā yājayanty aśubhān narān.

प्रापयेयुः प्रजाः स्वर्गं स्वधर्मचरणेन वै। इति मे वर्तते बुद्धिः समा सर्वत्र जाजले।

prāpayeyuḥ prajāḥ svargaṃ svadharmacaraṇena vai. iti me vartate buddhiḥ samā sarvatra jājale.

प्रयुञ्जते यानि यज्ञे सदा प्राज्ञा द्विजर्षभ। तेन ते देवयानेन पथा यान्ति महामुने।

prayuñjate yāni yajñe sadā prājñā dvijarṣabha. tena te devayānena pathā yānti mahāmune.

आवृत्तिस् तत्र चैकस्य नास्त्य् आवृत्तिर् मनीषिणाम्। उभौ तौ देवयानेन गच्छतो जाजले पथा।

āvṛttis tatra caikasya nāsty āvṛttir manīṣiṇām. ubhau tau devayānena gacchato jājale pathā.

स्वयं चैषाम् अनडुहो युज्यन्ति च वहन्ति च। स्वयम् उस्राश् च दुह्यन्ते मनःसंकल्पसिद्धिभिः।

svayaṃ caiṣām anaḍuho yujyanti ca vahanti ca. svayam usrāś ca duhyante manaḥsaṃkalpasiddhibhiḥ.

स्वयं यूपान् उपादाय यजन्ते स्वाप्तदक्षिणैः। यस् तथाभावितात्मा स्यात् स गाम् आलब्धुम् अर्हति।

svayaṃ yūpān upādāya yajante svāptadakṣiṇaiḥ. yas tathābhāvitātmā syāt sa gām ālabdhum arhati.

ओषधीभिस् तथा ब्रह्मन् यजेरंस् ते नतादृशाः। बुद्धित्यागं पुरस्कृत्य तादृशं प्रब्रवीमि ते।

oṣadhībhis tathā brahman yajeraṃs te natādṛśāḥ. buddhityāgaṃ puraskṛtya tādṛśaṃ prabravīmi te.

निराशिषम् अनारम्भं निर्नमस्कारम् अस्तुतिम्। अक्षीणं क्षीणकर्माणं तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

nirāśiṣam anārambhaṃ nirnamaskāram astutim. akṣīṇaṃ kṣīṇakarmāṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

नाश्रावयन् न च यजन् न ददद् ब्राह्मणेषु च। ग्राम्यां वृत्तिं लिप्समानः कां गतिं याति जाजले। इदं तु दैवतं कृत्वा यथा यज्ञम् अवाप्नुयात्।

nāśrāvayan na ca yajan na dadad brāhmaṇeṣu ca. grāmyāṃ vṛttiṃ lipsamānaḥ kāṃ gatiṃ yāti jājale. idaṃ tu daivataṃ kṛtvā yathā yajñam avāpnuyāt.

जाजलिर् उवाच। न वै मुनीनां शृणुमः स्म तत्त्वं; पृच्छामि त्वा वाणिज कष्टम् एतत्। पूर्वे पूर्वे चास्य नावेक्षमाणा; नातः परं तम् ऋषयः स्थापयन्ति।

jājalir uvāca. na vai munīnāṃ śṛṇumaḥ sma tattvaṃ; pṛcchāmi tvā vāṇija kaṣṭam etat. pūrve pūrve cāsya nāvekṣamāṇā; nātaḥ paraṃ tam ṛṣayaḥ sthāpayanti.

अस्मिन्न् एवात्मतीर्थे न पशवः प्राप्नुयुः सुखम्। अथ स्वकर्मणा केन वाणिज प्राप्नुयात् सुखम्। शंस मे तन् महाप्राज्ञ भृशं वै श्रद्दधामि ते।

asminn evātmatīrthe na paśavaḥ prāpnuyuḥ sukham. atha svakarmaṇā kena vāṇija prāpnuyāt sukham. śaṃsa me tan mahāprājña bhṛśaṃ vai śraddadhāmi te.

तुलाधार उवाच। उत यज्ञा उतायज्ञा मखं नार्हन्ति ते क्व चित्। आज्येन पयसा दध्ना पूर्णाहुत्या विशेषतः। वालैः शृङ्गेण पादेन संभवत्य् एव गौर्मखम्।

tulādhāra uvāca. uta yajñā utāyajñā makhaṃ nārhanti te kva cit. ājyena payasā dadhnā pūrṇāhutyā viśeṣataḥ. vālaiḥ śṛṅgeṇa pādena saṃbhavaty eva gaurmakham.

पत्नीं चानेन विधिना प्रकरोति नियोजयन्। पुरोडाशो हि सर्वेषां पशूनां मेध्य उच्यते।

patnīṃ cānena vidhinā prakaroti niyojayan. puroḍāśo hi sarveṣāṃ paśūnāṃ medhya ucyate.

सर्वा नद्यः सरस्वत्यः सर्वे पुण्याः शिलोच्चयाः। जाजले तीर्थम् आत्मैव मा स्म देशातिथिर् भव।

sarvā nadyaḥ sarasvatyaḥ sarve puṇyāḥ śiloccayāḥ. jājale tīrtham ātmaiva mā sma deśātithir bhava.

एतान् ईदृशकान् धर्मान् आचरन्न् इह जाजले। कारणैर् धर्मम् अन्विच्छन् न लोकान् आप्नुते शुभान्।

etān īdṛśakān dharmān ācarann iha jājale. kāraṇair dharmam anvicchan na lokān āpnute śubhān.

भीष्म उवाच। एतान् ईदृशकान् धर्मांस् तुलाधारः प्रशंसति। उपपत्त्या हि संपन्नान् नित्यं सद्भिर् निषेवितान्।

bhīṣma uvāca. etān īdṛśakān dharmāṃs tulādhāraḥ praśaṃsati. upapattyā hi saṃpannān nityaṃ sadbhir niṣevitān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...