महाभारत 12.240 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 240→

[mh-12-240] • 22 श्लोकाः

व्यास उवाच। मनः प्रसृजते भावं बुद्धिर् अध्यवसायिनी। हृदयं प्रियाप्रिये वेद त्रिविधा कर्मचोदना।

vyāsa uvāca. manaḥ prasṛjate bhāvaṃ buddhir adhyavasāyinī. hṛdayaṃ priyāpriye veda trividhā karmacodanā.

इन्द्रियेभ्यः परा ह्य् अर्था अर्थेभ्यः परमं मनः। मनसस् तु परा बुद्धिर् बुद्धेर् आत्मा परो मतः।

indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ. manasas tu parā buddhir buddher ātmā paro mataḥ.

बुद्धिर् आत्मा मनुष्यस्य बुद्धिर् एवात्मनो ऽऽत्मिका। यदा विकुरुते भावं तदा भवति सा मनः।

buddhir ātmā manuṣyasya buddhir evātmano ''tmikā. yadā vikurute bhāvaṃ tadā bhavati sā manaḥ.

इन्द्रियाणां पृथग्भावाद् बुद्धिर् विक्रियते ह्य् अणु। शृण्वती भवति श्रोत्रं स्पृशती स्पर्श उच्यते।

indriyāṇāṃ pṛthagbhāvād buddhir vikriyate hy aṇu. śṛṇvatī bhavati śrotraṃ spṛśatī sparśa ucyate.

पश्यन्ती भवते दृष्टी रसती रसनं भवेत्। जिघ्रती भवति घ्राणं बुद्धिर् विक्रियते पृथक्।

paśyantī bhavate dṛṣṭī rasatī rasanaṃ bhavet. jighratī bhavati ghrāṇaṃ buddhir vikriyate pṛthak.

इन्द्रियाणीति तान्य् आहुस् तेष्व् अदृश्याधितिष्ठति। तिष्ठती पुरुषे बुद्धिस् त्रिषु भावेषु वर्तते।

indriyāṇīti tāny āhus teṣv adṛśyādhitiṣṭhati. tiṣṭhatī puruṣe buddhis triṣu bhāveṣu vartate.

कदा चिल् लभते प्रीतिं कदा चिद् अपि शोचते। न सुखेन न दुःखेन कदा चिद् इह युज्यते।

kadā cil labhate prītiṃ kadā cid api śocate. na sukhena na duḥkhena kadā cid iha yujyate.

सेयं भावात्मिका भावांस् त्रीन् एतान् अतिवर्तते। सरितां सागरो भर्ता महावेलाम् इवोर्मिमान्।

seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān ativartate. saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān.

यदा प्रार्थयते किं चित् तदा भवति सा मनः। अधिष्ठानानि वै बुद्ध्या पृथग् एतानि संस्मरेत्। इन्द्रियाण्य् एव मेध्यानि विजेतव्यानि कृत्स्नशः।

yadā prārthayate kiṃ cit tadā bhavati sā manaḥ. adhiṣṭhānāni vai buddhyā pṛthag etāni saṃsmaret. indriyāṇy eva medhyāni vijetavyāni kṛtsnaśaḥ.

सर्वाण्य् एवानुपूर्व्येण यद् यन् नानुविधीयते। अविभागगता बुद्धिर् भावे मनसि वर्तते। प्रवर्तमानं तु रजः सत्त्वम् अप्य् अनुवर्तते।

sarvāṇy evānupūrvyeṇa yad yan nānuvidhīyate. avibhāgagatā buddhir bhāve manasi vartate. pravartamānaṃ tu rajaḥ sattvam apy anuvartate.

ये चैव भावा वर्तन्ते सर्व एष्व् एव ते त्रिषु। अन्वर्थाः संप्रवर्तन्ते रथनेमिम् अरा इव।

ye caiva bhāvā vartante sarva eṣv eva te triṣu. anvarthāḥ saṃpravartante rathanemim arā iva.

प्रदीपार्थं नरः कुर्याद् इन्द्रियैर् बुद्धिसत्तमैः। निश्चरद्भिर् यथायोगम् उदासीनैर् यदृच्छया।

pradīpārthaṃ naraḥ kuryād indriyair buddhisattamaiḥ. niścaradbhir yathāyogam udāsīnair yadṛcchayā.

एवंस्वभावम् एवेदम् इति विद्वान् न मुह्यति। अशोचन्न् अप्रहृष्यंश् च नित्यं विगतमत्सरः।

evaṃsvabhāvam evedam iti vidvān na muhyati. aśocann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ.

न ह्य् आत्मा शक्यते द्रष्टुम् इन्द्रियैः कामगोचरैः। प्रवर्तमानैर् अनये दुर्धरैर् अकृतात्मभिः।

na hy ātmā śakyate draṣṭum indriyaiḥ kāmagocaraiḥ. pravartamānair anaye durdharair akṛtātmabhiḥ.

तेषां तु मनसा रश्मीन् यदा सम्यङ् नियच्छति। तदा प्रकाशते ह्य् आत्मा घटे दीप इव ज्वलन्। सर्वेषाम् एव भूतानां तमस्य् अपगते यथा। प्रकाशं भवते सर्वं तथेदम् उपधार्यताम्।

teṣāṃ tu manasā raśmīn yadā samyaṅ niyacchati. tadā prakāśate hy ātmā ghaṭe dīpa iva jvalan. sarveṣām eva bhūtānāṃ tamasy apagate yathā. prakāśaṃ bhavate sarvaṃ tathedam upadhāryatām.

यथा वारिचरः पक्षी न लिप्यति जले चरन्। विमुक्तात्मा तथा योगी गुणदोषैर् न लिप्यते। एवम् एव कृतप्रज्ञो न दोषैर् विषयांश् चरन्। असज्जमानः सर्वेषु न कथं चन लिप्यते।

yathā vāricaraḥ pakṣī na lipyati jale caran. vimuktātmā tathā yogī guṇadoṣair na lipyate. evam eva kṛtaprajño na doṣair viṣayāṃś caran. asajjamānaḥ sarveṣu na kathaṃ cana lipyate.

त्यक्त्वा पूर्वकृतं कर्म रतिर् यस्य सदात्मनि। सर्वभूतात्मभूतस्य गुणमार्गेष्व् असज्जतः।

tyaktvā pūrvakṛtaṃ karma ratir yasya sadātmani. sarvabhūtātmabhūtasya guṇamārgeṣv asajjataḥ.

सत्त्वम् आत्मा प्रसवति गुणान् वापि कदा च न। न गुणा विदुर् आत्मानं गुणान् वेद स सर्वदा।

sattvam ātmā prasavati guṇān vāpi kadā ca na. na guṇā vidur ātmānaṃ guṇān veda sa sarvadā.

परिद्रष्टा गुणानां स स्रष्टा चैव यथातथम्। सत्त्वक्षेत्रज्ञयोर् एतद् अन्तरं विद्धि सूक्ष्मयोः।

paridraṣṭā guṇānāṃ sa sraṣṭā caiva yathātatham. sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ viddhi sūkṣmayoḥ.

सृजते तु गुणान् एक एको न सृजते गुणान्। पृथग्भूतौ प्रकृत्या तौ संप्रयुक्तौ च सर्वदा।

sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān. pṛthagbhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā.

यथा मत्स्यो ऽद्भिर् अन्यः सन् संप्रयुक्तौ तथैव तौ। मशकोदुम्बरौ चापि संप्रयुक्तौ यथा सह।

yathā matsyo 'dbhir anyaḥ san saṃprayuktau tathaiva tau. maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā saha.

इषीका वा यथा मुञ्जे पृथक् च सह चैव च। तथैव सहिताव् एताव् अन्योन्यस्मिन् प्रतिष्ठितौ।

iṣīkā vā yathā muñje pṛthak ca saha caiva ca. tathaiva sahitāv etāv anyonyasmin pratiṣṭhitau.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...