महाभारत 12.239 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 239→

[mh-12-239] • 25 श्लोकाः

शुक उवाच। अध्यात्मं विस्तरेणेह पुनर् एव वदस्व मे। यद् अध्यात्मं यथा चेदं भगवन्न् ऋषिसत्तम।

śuka uvāca. adhyātmaṃ vistareṇeha punar eva vadasva me. yad adhyātmaṃ yathā cedaṃ bhagavann ṛṣisattama.

व्यास उवाच। अध्यात्मं यद् इदं तात पुरुषस्येह विद्यते। तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि तस्य व्याख्याम् इमां शृणु।

vyāsa uvāca. adhyātmaṃ yad idaṃ tāta puruṣasyeha vidyate. tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tasya vyākhyām imāṃ śṛṇu.

भूमिर् आपस् तथा ज्योतिर् वायुर् आकाशम् एव च। महाभूतानि भूतानां सागरस्योर्मयो यथा।

bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca. mahābhūtāni bhūtānāṃ sāgarasyormayo yathā.

प्रसार्येह यथाङ्गानि कूर्मः संहरते पुनः। तद्वन् महान्ति भूतानि यवीयःसु विकुर्वते।

prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ. tadvan mahānti bhūtāni yavīyaḥsu vikurvate.

इति तन्मयम् एवेदं सर्वं स्थावरजङ्गमम्। सर्गे च प्रलये चैव तस्मान् निर्दिश्यते तथा।

iti tanmayam evedaṃ sarvaṃ sthāvarajaṅgamam. sarge ca pralaye caiva tasmān nirdiśyate tathā.

महाभूतानि पञ्चैव सर्वभूतेषु भूतकृत्। अकरोत् तात वैषम्यं यस्मिन् यद् अनुपश्यति।

mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt. akarot tāta vaiṣamyaṃ yasmin yad anupaśyati.

शुक उवाच। अकरोद् यच् छरीरेषु कथं तद् उपलक्षयेत्। इन्द्रियाणि गुणाः के चित् कथं तान् उपलक्षयेत्।

śuka uvāca. akarod yac charīreṣu kathaṃ tad upalakṣayet. indriyāṇi guṇāḥ ke cit kathaṃ tān upalakṣayet.

व्यास उवाच। एतत् ते वर्तयिष्यामि यथावद् इह दर्शनम्। शृणु तत्त्वम् इहैकाग्रो यथातत्त्वं यथा च तत्।

vyāsa uvāca. etat te vartayiṣyāmi yathāvad iha darśanam. śṛṇu tattvam ihaikāgro yathātattvaṃ yathā ca tat.

शब्दः श्रोत्रं तथा खानि त्रयम् आकाशसंभवम्। प्राणश् चेष्टा तथा स्पर्श एते वायुगुणास् त्रयः।

śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśasaṃbhavam. prāṇaś ceṣṭā tathā sparśa ete vāyuguṇās trayaḥ.

रूपं चक्षुर् विपाकश् च त्रिधा ज्योतिर् विधीयते। रसो ऽथ रसनं स्नेहो गुणास् त्व् एते त्रयो ऽम्भसाम्।

rūpaṃ cakṣur vipākaś ca tridhā jyotir vidhīyate. raso 'tha rasanaṃ sneho guṇās tv ete trayo 'mbhasām.

घ्रेयं घ्राणं शरीरं च भूमेर् एते गुणास् त्रयः। श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी। एतावान् इन्द्रियग्रामो व्याख्यातः पाञ्चभौतिकः।

ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca bhūmer ete guṇās trayaḥ. śrotraṃ tvakcakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī. etāvān indriyagrāmo vyākhyātaḥ pāñcabhautikaḥ.

वायोः स्पर्शो रसो ऽद्भ्यश् च ज्योतिषो रूपम् उच्यते। आकाशप्रभवः शब्दो गन्धो भूमिगुणः स्मृतः।

vāyoḥ sparśo raso 'dbhyaś ca jyotiṣo rūpam ucyate. ākāśaprabhavaḥ śabdo gandho bhūmiguṇaḥ smṛtaḥ.

मनो बुद्धिश् च भावश् च त्रय एते ऽऽत्मयोनिजाः। न गुणान् अतिवर्तन्ते गुणेभ्यः परमा मताः।

mano buddhiś ca bhāvaś ca traya ete ''tmayonijāḥ. na guṇān ativartante guṇebhyaḥ paramā matāḥ.

इन्द्रियाणि नरे पञ्च षष्ठं तु मन उच्यते। सप्तमीं बुद्धिम् एवाहुः क्षेत्रज्ञं पुनर् अष्टमम्।

indriyāṇi nare pañca ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate. saptamīṃ buddhim evāhuḥ kṣetrajñaṃ punar aṣṭamam.

चक्षुर् आलोचनायैव संशयं कुरुते मनः। बुद्धिर् अध्यवसानाय साक्षी क्षेत्रज्ञ उच्यते।

cakṣur ālocanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ. buddhir adhyavasānāya sākṣī kṣetrajña ucyate.

रजस् तमश् च सत्त्वं च त्रय एते स्वयोनिजाः। समाः सर्वेषु भूतेषु तद्गुणेषूपलक्षयेत्।

rajas tamaś ca sattvaṃ ca traya ete svayonijāḥ. samāḥ sarveṣu bhūteṣu tadguṇeṣūpalakṣayet.

यथा कूर्म इहाङ्गानि प्रसार्य विनियच्छति। एवम् एवेन्द्रियग्रामं बुद्धिः सृष्ट्वा नियच्छति।

yathā kūrma ihāṅgāni prasārya viniyacchati. evam evendriyagrāmaṃ buddhiḥ sṛṣṭvā niyacchati.

यद् ऊर्ध्वं पादतलयोर् अवाङ्मूर्ध्नश् च पश्यति। एतस्मिन्न् एव कृत्ये वै वर्तते बुद्धिर् उत्तमा।

yad ūrdhvaṃ pādatalayor avāṅmūrdhnaś ca paśyati. etasminn eva kṛtye vai vartate buddhir uttamā.

गुणान् नेनीयते बुद्धिर् बुद्धिर् एवेन्द्रियाण्य् अपि। मनःषष्ठानि सर्वाणि बुद्ध्यभावे कुतो गुणाः।

guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api. manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ.

तत्र यत् प्रीतिसंयुक्तं किं चिद् आत्मनि लक्षयेत्। प्रशान्तम् इव संशुद्धं सत्त्वं तद् उपधारयेत्।

tatra yat prītisaṃyuktaṃ kiṃ cid ātmani lakṣayet. praśāntam iva saṃśuddhaṃ sattvaṃ tad upadhārayet.

यत् तु संतापसंयुक्तं काये मनसि वा भवेत्। रजः प्रवर्तकं तत् स्यात् सततं हारि देहिनाम्। प्रवृत्तं रज इत्य् एवं तत्र चाप्य् उपलक्षयेत्।

yat tu saṃtāpasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet. rajaḥ pravartakaṃ tat syāt satataṃ hāri dehinām. pravṛttaṃ raja ity evaṃ tatra cāpy upalakṣayet.

यत् तु संमोहसंयुक्तम् अव्यक्तविषयं भवेत्। अप्रतर्क्यम् अविज्ञेयं तमस् तद् उपधार्यताम्।

yat tu saṃmohasaṃyuktam avyaktaviṣayaṃ bhavet. apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhāryatām.

प्रहर्षः प्रीतिर् आनन्दः साम्यं स्वस्थात्मचित्तता। अकस्माद् यदि वा कस्माद् वर्तते सात्त्विको गुणः।

praharṣaḥ prītir ānandaḥ sāmyaṃ svasthātmacittatā. akasmād yadi vā kasmād vartate sāttviko guṇaḥ.

अभिमानो मृषावादो लोभो मोहस् तथाक्षमा। लिङ्गानि रजसस् तानि वर्तन्ते हेत्वहेतुतः।

abhimāno mṛṣāvādo lobho mohas tathākṣamā. liṅgāni rajasas tāni vartante hetvahetutaḥ.

तथा मोहः प्रमादश् च तन्द्री निद्राप्रबोधिता। कथं चिद् अभिवर्तन्ते विज्ञेयास् तामसा गुणाः।

tathā mohaḥ pramādaś ca tandrī nidrāprabodhitā. kathaṃ cid abhivartante vijñeyās tāmasā guṇāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...