महाभारत 12.237 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 237→

[mh-12-237] • 36 श्लोकाः

शुक उवाच। वर्तमानस् तथैवात्र वानप्रस्थाश्रमे यथा। योक्तव्यो ऽऽत्मा यथा शक्त्या परं वै काङ्क्षता पदम्।

śuka uvāca. vartamānas tathaivātra vānaprasthāśrame yathā. yoktavyo ''tmā yathā śaktyā paraṃ vai kāṅkṣatā padam.

व्यास उवाच। प्राप्य संस्कारम् एताभ्याम् आश्रमाभ्यां ततः परम्। यत् कार्यं परमार्थार्थं तद् इहैकमनाः शृणु।

vyāsa uvāca. prāpya saṃskāram etābhyām āśramābhyāṃ tataḥ param. yat kāryaṃ paramārthārthaṃ tad ihaikamanāḥ śṛṇu.

कषायं पाचयित्वा तु श्रेणिस्थानेषु च त्रिषु। प्रव्रजेच् च परं स्थानं परिव्रज्याम् अनुत्तमाम्।

kaṣāyaṃ pācayitvā tu śreṇisthāneṣu ca triṣu. pravrajec ca paraṃ sthānaṃ parivrajyām anuttamām.

तद् भवान् एवम् अभ्यस्य वर्ततां श्रूयतां तथा। एक एव चरेन् नित्यं सिद्ध्यर्थम् असहायवान्।

tad bhavān evam abhyasya vartatāṃ śrūyatāṃ tathā. eka eva caren nityaṃ siddhyartham asahāyavān.

एकश् चरति यः पश्यन् न जहाति न हीयते। अनग्निर् अनिकेतः स्याद् ग्रामम् अन्नार्थम् आश्रयेत्।

ekaś carati yaḥ paśyan na jahāti na hīyate. anagnir aniketaḥ syād grāmam annārtham āśrayet.

अश्वस्तनविधानः स्यान् मुनिर् भावसमन्वितः। लघ्वाशी नियताहारः सकृद् अन्ननिषेविता।

aśvastanavidhānaḥ syān munir bhāvasamanvitaḥ. laghvāśī niyatāhāraḥ sakṛd annaniṣevitā.

कपालं वृक्षमूलानि कुचेलम् असहायता। उपेक्षा सर्वभूतानाम् एतावद् भिक्षुलक्षणम्।

kapālaṃ vṛkṣamūlāni kucelam asahāyatā. upekṣā sarvabhūtānām etāvad bhikṣulakṣaṇam.

यस्मिन् वाचः प्रविशन्ति कूपे प्राप्ताः शिला इव। न वक्तारं पुनर् यान्ति स कैवल्याश्रमे वसेत्।

yasmin vācaḥ praviśanti kūpe prāptāḥ śilā iva. na vaktāraṃ punar yānti sa kaivalyāśrame vaset.

नैव पश्येन् न शृणुयाद् अवाच्यं जातु कस्य चित्। ब्राह्मणानां विशेषेण नैव ब्रूयात् कथं चन।

naiva paśyen na śṛṇuyād avācyaṃ jātu kasya cit. brāhmaṇānāṃ viśeṣeṇa naiva brūyāt kathaṃ cana.

यद् ब्राह्मणस्य कुशलं तद् एव सततं वदेत्। तूष्णीम् आसीत निन्दायां कुर्वन् भेषजम् आत्मनः।

yad brāhmaṇasya kuśalaṃ tad eva satataṃ vadet. tūṣṇīm āsīta nindāyāṃ kurvan bheṣajam ātmanaḥ.

येन पूर्णम् इवाकाशं भवत्य् एकेन सर्वदा। शून्यं येन जनाकीर्णं तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

yena pūrṇam ivākāśaṃ bhavaty ekena sarvadā. śūnyaṃ yena janākīrṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

येन केन चिद् आच्छन्नो येन केन चिद् आशितः। यत्रक्वचनशायी च तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

yena kena cid ācchanno yena kena cid āśitaḥ. yatrakvacanaśāyī ca taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

अहेर् इव गणाद् भीतः सौहित्यान् नरकाद् इव। कुणपाद् इव च स्त्रीभ्यस् तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

aher iva gaṇād bhītaḥ sauhityān narakād iva. kuṇapād iva ca strībhyas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

न क्रुध्येन् न प्रहृष्येच् च मानितो ऽमानितश् च यः। सर्वभूतेष्व् अभयदस् तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

na krudhyen na prahṛṣyec ca mānito 'mānitaś ca yaḥ. sarvabhūteṣv abhayadas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम्। कालम् एव प्रतीक्षेत निदेशं भृतको यथा।

nābhinandeta maraṇaṃ nābhinandeta jīvitam. kālam eva pratīkṣeta nideśaṃ bhṛtako yathā.

अनभ्याहतचित्तः स्याद् अनभ्याहतवाक् तथा। निर्मुक्तः सर्वपापेभ्यो निरमित्रस्य किं भयम्।

anabhyāhatacittaḥ syād anabhyāhatavāk tathā. nirmuktaḥ sarvapāpebhyo niramitrasya kiṃ bhayam.

अभयं सर्वभूतेभ्यो भूतानाम् अभयं यतः। तस्य देहाद् विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश् चन।

abhayaṃ sarvabhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ. tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana.

यथा नागपदे ऽन्यानि पदानि पदगामिनाम्। सर्वाण्य् एवापिधीयन्ते पदजातानि कौञ्जरे।

yathā nāgapade 'nyāni padāni padagāminām. sarvāṇy evāpidhīyante padajātāni kauñjare.

एवं सर्वम् अहिंसायां धर्मार्थम् अपिधीयते। अमृतः स नित्यं वसति यो ऽहिंसां प्रतिपद्यते।

evaṃ sarvam ahiṃsāyāṃ dharmārtham apidhīyate. amṛtaḥ sa nityaṃ vasati yo 'hiṃsāṃ pratipadyate.

अहिंसकः समः सत्यो धृतिमान् नियतेन्द्रियः। शरण्यः सर्वभूतानां गतिम् आप्नोत्य् अनुत्तमाम्।

ahiṃsakaḥ samaḥ satyo dhṛtimān niyatendriyaḥ. śaraṇyaḥ sarvabhūtānāṃ gatim āpnoty anuttamām.

एवं प्रज्ञानतृप्तस्य निर्भयस्य मनीषिणः। न मृत्युर् अतिगो भावः स मृत्युम् अधिगच्छति।

evaṃ prajñānatṛptasya nirbhayasya manīṣiṇaḥ. na mṛtyur atigo bhāvaḥ sa mṛtyum adhigacchati.

विमुक्तं सर्वसङ्गेभ्यो मुनिम् आकाशवत् स्थितम्। अस्वम् एकचरं शान्तं तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

vimuktaṃ sarvasaṅgebhyo munim ākāśavat sthitam. asvam ekacaraṃ śāntaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

जीवितं यस्य धर्मार्थं धर्मो ऽरत्यर्थम् एव च। अहोरात्राश् च पुण्यार्थं तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

jīvitaṃ yasya dharmārthaṃ dharmo 'ratyartham eva ca. ahorātrāś ca puṇyārthaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

निराशिषम् अनारम्भं निर्नमस्कारम् अस्तुतिम्। अक्षीणं क्षीणकर्माणं तं देवा ब्राह्मणं विदुः।

nirāśiṣam anārambhaṃ nirnamaskāram astutim. akṣīṇaṃ kṣīṇakarmāṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ.

सर्वाणि भूतानि सुखे रमन्ते; सर्वाणि दुःखस्य भृशं त्रसन्ति। तेषां भयोत्पादनजातखेदः; कुर्यान् न कर्माणि हि श्रद्दधानः।

sarvāṇi bhūtāni sukhe ramante; sarvāṇi duḥkhasya bhṛśaṃ trasanti. teṣāṃ bhayotpādanajātakhedaḥ; kuryān na karmāṇi hi śraddadhānaḥ.

दानं हि भूताभयदक्षिणायाः; सर्वाणि दानान्य् अधितिष्ठतीह। तीक्ष्णां तनुं यः प्रथमं जहाति; सो ऽनन्तम् आप्नोत्य् अभयं प्रजाभ्यः।

dānaṃ hi bhūtābhayadakṣiṇāyāḥ; sarvāṇi dānāny adhitiṣṭhatīha. tīkṣṇāṃ tanuṃ yaḥ prathamaṃ jahāti; so 'nantam āpnoty abhayaṃ prajābhyaḥ.

उत्तान आस्येन हविर् जुहोति; लोकस्य नाभिर् जगतः प्रतिष्ठा। तस्याङ्गम् अङ्गानि कृताकृतं च; वैश्वानरः सर्वम् एव प्रपेदे।

uttāna āsyena havir juhoti; lokasya nābhir jagataḥ pratiṣṭhā. tasyāṅgam aṅgāni kṛtākṛtaṃ ca; vaiśvānaraḥ sarvam eva prapede.

प्रादेशमात्रे हृदि निश्रितं यत्; तस्मिन् प्राणान् आत्मयाजी जुहोति। तस्याग्निहोत्रं हुतम् आत्मसंस्थं; सर्वेषु लोकेषु सदैवतेषु।

prādeśamātre hṛdi niśritaṃ yat; tasmin prāṇān ātmayājī juhoti. tasyāgnihotraṃ hutam ātmasaṃsthaṃ; sarveṣu lokeṣu sadaivateṣu.

दैवं त्रिधातुं त्रिवृतं सुपर्णं; ये विद्युर् अग्र्यं परमार्थतां च। ते सर्वलोकेषु महीयमाना; देवाः समर्थाः सुकृतं व्रजन्ति।

daivaṃ tridhātuṃ trivṛtaṃ suparṇaṃ; ye vidyur agryaṃ paramārthatāṃ ca. te sarvalokeṣu mahīyamānā; devāḥ samarthāḥ sukṛtaṃ vrajanti.

वेदांश् च वेद्यं च विधिं च कृत्स्नम्; अथो निरुक्तं परमार्थतां च। सर्वं शरीरात्मनि यः प्रवेद; तस्मै स्म देवाः स्पृहयन्ति नित्यम्।

vedāṃś ca vedyaṃ ca vidhiṃ ca kṛtsnam; atho niruktaṃ paramārthatāṃ ca. sarvaṃ śarīrātmani yaḥ praveda; tasmai sma devāḥ spṛhayanti nityam.

भूमाव् असक्तं दिवि चाप्रमेयं; हिरण्मयं यो ऽण्डजम् अण्डमध्ये। पतत्रिणं पक्षिणम् अन्तरिक्षे; यो वेद भोग्यात्मनि दीप्तरश्मिः।

bhūmāv asaktaṃ divi cāprameyaṃ; hiraṇmayaṃ yo 'ṇḍajam aṇḍamadhye. patatriṇaṃ pakṣiṇam antarikṣe; yo veda bhogyātmani dīptaraśmiḥ.

आवर्तमानम् अजरं विवर्तनं; षण्णेमिकं द्वादशारं सुपर्व। यस्येदम् आस्ये परियाति विश्वं; तत् कालचक्रं निहितं गुहायाम्।

āvartamānam ajaraṃ vivartanaṃ; ṣaṇṇemikaṃ dvādaśāraṃ suparva. yasyedam āsye pariyāti viśvaṃ; tat kālacakraṃ nihitaṃ guhāyām.

यः संप्रसादं जगतः शरीरं; सर्वान् स लोकान् अधिगच्छतीह। तस्मिन् हुतं तर्पयतीह देवांस्; ते वै तृप्तास् तर्पयन्त्य् आस्यम् अस्य।

yaḥ saṃprasādaṃ jagataḥ śarīraṃ; sarvān sa lokān adhigacchatīha. tasmin hutaṃ tarpayatīha devāṃs; te vai tṛptās tarpayanty āsyam asya.

तेजोमयो नित्यतनुः पुराणो; लोकान् अनन्तान् अभयान् उपैति। भूतानि यस्मान् न त्रसन्ते कदा चित्; स भूतेभ्यो न त्रसते कदा चित्।

tejomayo nityatanuḥ purāṇo; lokān anantān abhayān upaiti. bhūtāni yasmān na trasante kadā cit; sa bhūtebhyo na trasate kadā cit.

अगर्हणीयो न च गर्हते ऽन्यान्; स वै विप्रः परमात्मानम् ईक्षेत्। विनीतमोहो व्यपनीतकल्मषो; न चेह नामुत्र च यो ऽर्थम् ऋच्छति।

agarhaṇīyo na ca garhate 'nyān; sa vai vipraḥ paramātmānam īkṣet. vinītamoho vyapanītakalmaṣo; na ceha nāmutra ca yo 'rtham ṛcchati.

अरोषमोहः समलोष्टकाञ्चनः; प्रहीणशोको गतसंधिविग्रहः। अपेतनिन्दास्तुतिर् अप्रियाप्रियश्; चरन्न् उदासीनवद् एष भिक्षुकः।

aroṣamohaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ. apetanindāstutir apriyāpriyaś; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...