महाभारत 12.236 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 236→

[mh-12-236] • 30 श्लोकाः

भीष्म उवाच। प्रोक्ता गृहस्थवृत्तिस् ते विहिता या मनीषिणाम्। तदनन्तरम् उक्तं यत् तन् निबोध युधिष्ठिर। व्यासेन कथितं पूर्वं पुत्राय सुमहात्मने।

bhīṣma uvāca. proktā gṛhasthavṛttis te vihitā yā manīṣiṇām. tadanantaram uktaṃ yat tan nibodha yudhiṣṭhira. vyāsena kathitaṃ pūrvaṃ putrāya sumahātmane.

क्रमशस् त्व् अवधूयैनां तृतीयां वृत्तिम् उत्तमाम्। संयोगव्रतखिन्नानां वानप्रस्थाश्रमौकसाम्।

kramaśas tv avadhūyaināṃ tṛtīyāṃ vṛttim uttamām. saṃyogavratakhinnānāṃ vānaprasthāśramaukasām.

श्रूयतां पार्थ भद्रं ते सर्वलोकाश्रयात्मनाम्। प्रेक्षापूर्वं प्रवृत्तानां पुण्यदेशनिवासिनाम्।

śrūyatāṃ pārtha bhadraṃ te sarvalokāśrayātmanām. prekṣāpūrvaṃ pravṛttānāṃ puṇyadeśanivāsinām.

व्यास उवाच। गृहस्थस् तु यदा पश्येद् वलीपलितम् आत्मनः। अपत्यस्यैव चापत्यं वनम् एव तदाश्रयेत्।

vyāsa uvāca. gṛhasthas tu yadā paśyed valīpalitam ātmanaḥ. apatyasyaiva cāpatyaṃ vanam eva tadāśrayet.

तृतीयम् आयुषो भागं वानप्रस्थाश्रमे वसेत्। तान् एवाग्नीन् परिचरेद् यजमानो दिवौकसः।

tṛtīyam āyuṣo bhāgaṃ vānaprasthāśrame vaset. tān evāgnīn paricared yajamāno divaukasaḥ.

नियतो नियताहारः षष्ठभक्तो ऽप्रमादवान्। तद् अग्निहोत्रं ता गावो यज्ञाङ्गानि च सर्वशः।

niyato niyatāhāraḥ ṣaṣṭhabhakto 'pramādavān. tad agnihotraṃ tā gāvo yajñāṅgāni ca sarvaśaḥ.

अकृष्टं वै व्रीहियवं नीवारं विघसानि च। हवींषि संप्रयच्छेत मखेष्व् अत्रापि पञ्चसु।

akṛṣṭaṃ vai vrīhiyavaṃ nīvāraṃ vighasāni ca. havīṃṣi saṃprayaccheta makheṣv atrāpi pañcasu.

वानप्रस्थाश्रमे ऽप्य् एताश् चतस्रो वृत्तयः स्मृताः। सद्यःप्रक्षालकाः के चित् के चिन् मासिकसंचयाः।

vānaprasthāśrame 'py etāś catasro vṛttayaḥ smṛtāḥ. sadyaḥprakṣālakāḥ ke cit ke cin māsikasaṃcayāḥ.

वार्षिकं संचयं के चित् के चिद् द्वादशवार्षिकम्। कुर्वन्त्य् अतिथिपूजार्थं यज्ञतन्त्रार्थसिद्धये।

vārṣikaṃ saṃcayaṃ ke cit ke cid dvādaśavārṣikam. kurvanty atithipūjārthaṃ yajñatantrārthasiddhaye.

अभ्रावकाशा वर्षासु हेमन्ते जलसंश्रयाः। ग्रीष्मे च पञ्चतपसः शश्वच् च मितभोजनाः।

abhrāvakāśā varṣāsu hemante jalasaṃśrayāḥ. grīṣme ca pañcatapasaḥ śaśvac ca mitabhojanāḥ.

भूमौ विपरिवर्तन्ते तिष्ठेद् वा प्रपदैर् अपि। स्थानासनैर् वर्तयन्ति सवनेष्व् अभिषिञ्चते।

bhūmau viparivartante tiṣṭhed vā prapadair api. sthānāsanair vartayanti savaneṣv abhiṣiñcate.

दन्तोलूखलिनः के चिद् अश्मकुट्टास् तथापरे। शुक्लपक्षे पिबन्त्य् एके यवागूं क्वथितां सकृत्।

dantolūkhalinaḥ ke cid aśmakuṭṭās tathāpare. śuklapakṣe pibanty eke yavāgūṃ kvathitāṃ sakṛt.

कृष्णपक्षे पिबन्त्य् एके भुञ्जते च यथाक्रमम्। मूलैर् एके फलैर् एके पुष्पैर् एके दृढव्रताः।

kṛṣṇapakṣe pibanty eke bhuñjate ca yathākramam. mūlair eke phalair eke puṣpair eke dṛḍhavratāḥ.

वर्तयन्ति यथान्यायं वैखानसमतं श्रिताः। एताश् चान्याश् च विविधा दीक्षास् तेषां मनीषिणाम्।

vartayanti yathānyāyaṃ vaikhānasamataṃ śritāḥ. etāś cānyāś ca vividhā dīkṣās teṣāṃ manīṣiṇām.

चतुर्थश् चौपनिषदो धर्मः साधारणः स्मृतः। वानप्रस्थो गृहस्थश् च ततो ऽन्यः संप्रवर्तते।

caturthaś caupaniṣado dharmaḥ sādhāraṇaḥ smṛtaḥ. vānaprastho gṛhasthaś ca tato 'nyaḥ saṃpravartate.

अस्मिन्न् एव युगे तात विप्रैः सर्वार्थदर्शिभिः। अगस्त्यः सप्त ऋषयो मधुच्छन्दो ऽघमर्षणः।

asminn eva yuge tāta vipraiḥ sarvārthadarśibhiḥ. agastyaḥ sapta ṛṣayo madhucchando 'ghamarṣaṇaḥ.

सांकृतिः सुदिवा तण्डिर् यवान्नो ऽथ कृतश्रमः। अहोवीर्यस् तथा काव्यस् ताण्ड्यो मेधातिथिर् बुधः।

sāṃkṛtiḥ sudivā taṇḍir yavānno 'tha kṛtaśramaḥ. ahovīryas tathā kāvyas tāṇḍyo medhātithir budhaḥ.

शलो वाकश् च निर्वाकः शून्यपालः कृतश्रमः। एवंधर्मसु विद्वांसस् ततः स्वर्गम् उपागमन्।

śalo vākaś ca nirvākaḥ śūnyapālaḥ kṛtaśramaḥ. evaṃdharmasu vidvāṃsas tataḥ svargam upāgaman.

तात प्रत्यक्षधर्माणस् तथा यायावरा गणाः। ऋषीणाम् उग्रतपसां धर्मनैपुणदर्शिनाम्।

tāta pratyakṣadharmāṇas tathā yāyāvarā gaṇāḥ. ṛṣīṇām ugratapasāṃ dharmanaipuṇadarśinām.

अवाच्यापरिमेयाश् च ब्राह्मणा वनम् आश्रिताः। वैखानसा वालखिल्याः सिकताश् च तथापरे।

avācyāparimeyāś ca brāhmaṇā vanam āśritāḥ. vaikhānasā vālakhilyāḥ sikatāś ca tathāpare.

कर्मभिस् ते निरानन्दा धर्मनित्या जितेन्द्रियाः। गताः प्रत्यक्षधर्माणस् ते सर्वे वनम् आश्रिताः। अनक्षत्रा अनाधृष्या दृश्यन्ते ज्योतिषां गणाः।

karmabhis te nirānandā dharmanityā jitendriyāḥ. gatāḥ pratyakṣadharmāṇas te sarve vanam āśritāḥ. anakṣatrā anādhṛṣyā dṛśyante jyotiṣāṃ gaṇāḥ.

जरया च परिद्यूनो व्याधिना च प्रपीडितः। चतुर्थे चायुषः शेषे वानप्रस्थाश्रमं त्यजेत्। सद्यस्कारां निरूप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम्।

jarayā ca paridyūno vyādhinā ca prapīḍitaḥ. caturthe cāyuṣaḥ śeṣe vānaprasthāśramaṃ tyajet. sadyaskārāṃ nirūpyeṣṭiṃ sarvavedasadakṣiṇām.

आत्मयाजी सो ऽऽत्मरतिर् आत्मक्रीडात्मसंश्रयः। आत्मन्य् अग्नीन् समारोप्य त्यक्त्वा सर्वपरिग्रहान्।

ātmayājī so ''tmaratir ātmakrīḍātmasaṃśrayaḥ. ātmany agnīn samāropya tyaktvā sarvaparigrahān.

सद्यस्क्रांश् च यजेद् यज्ञान् इष्टीश् चैवेह सर्वदा। सदैव याजिनां यज्ञाद् आत्मनीज्या निवर्तते।

sadyaskrāṃś ca yajed yajñān iṣṭīś caiveha sarvadā. sadaiva yājināṃ yajñād ātmanījyā nivartate.

त्रींश् चैवाग्नीन् यजेत् सम्यग् आत्मन्य् एवात्ममोक्षणात्। प्राणेभ्यो यजुषा पञ्च षट् प्राश्नीयाद् अकुत्सयन्।

trīṃś caivāgnīn yajet samyag ātmany evātmamokṣaṇāt. prāṇebhyo yajuṣā pañca ṣaṭ prāśnīyād akutsayan.

केशलोमनखान् वाप्य वानप्रस्थो मुनिस् ततः। आश्रमाद् आश्रमं सद्यः पूतो गच्छति कर्मभिः।

keśalomanakhān vāpya vānaprastho munis tataḥ. āśramād āśramaṃ sadyaḥ pūto gacchati karmabhiḥ.

अभयं सर्वभूतेभ्यो यो दत्त्वा प्रव्रजेद् द्विजः। लोकास् तेजोमयास् तस्य प्रेत्य चानन्त्यम् अश्नुते।

abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dattvā pravrajed dvijaḥ. lokās tejomayās tasya pretya cānantyam aśnute.

सुशीलवृत्तो व्यपनीतकल्मषो; न चेह नामुत्र च कर्तुम् ईहते। अरोषमोहो गतसंधिविग्रहो; भवेद् उदासीनवद् आत्मविन् नरः।

suśīlavṛtto vyapanītakalmaṣo; na ceha nāmutra ca kartum īhate. aroṣamoho gatasaṃdhivigraho; bhaved udāsīnavad ātmavin naraḥ.

यमेषु चैवात्मगतेषु न व्यथेत्; स्वशास्त्रसूत्राहुतिमन्त्रविक्रमः। भवेद् यथेष्टा गतिर् आत्मयाजिनो; न संशयो धर्मपरे जीतेन्द्रिये।

yameṣu caivātmagateṣu na vyathet; svaśāstrasūtrāhutimantravikramaḥ. bhaved yatheṣṭā gatir ātmayājino; na saṃśayo dharmapare jītendriye.

ततः परं श्रेष्ठम् अतीव सद्गुणैर्; अधिष्ठितं त्रीन् अधिवृत्तम् उत्तमम्। चतुर्थम् उक्तं परमाश्रमं शृणु; प्रकीर्त्यमानं परमं परायणम्।

tataḥ paraṃ śreṣṭham atīva sadguṇair; adhiṣṭhitaṃ trīn adhivṛttam uttamam. caturtham uktaṃ paramāśramaṃ śṛṇu; prakīrtyamānaṃ paramaṃ parāyaṇam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents