महाभारत 12.232 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 232→

[mh-12-232] • 34 श्लोकाः

व्यास उवाच। पृच्छतस् तव सत्पुत्र यथावद् इह तत्त्वतः। सांख्यन्यायेन संयुक्तं यद् एतत् कीर्तितं मया।

vyāsa uvāca. pṛcchatas tava satputra yathāvad iha tattvataḥ. sāṃkhyanyāyena saṃyuktaṃ yad etat kīrtitaṃ mayā.

योगकृत्यं तु ते कृत्स्नं वर्तयिष्यामि तच् छृणु। एकत्वं बुद्धिमनसोर् इन्द्रियाणां च सर्वशः। आत्मनो ध्यायिनस् तात ज्ञानम् एतद् अनुत्तमम्।

yogakṛtyaṃ tu te kṛtsnaṃ vartayiṣyāmi tac chṛṇu. ekatvaṃ buddhimanasor indriyāṇāṃ ca sarvaśaḥ. ātmano dhyāyinas tāta jñānam etad anuttamam.

तद् एतद् उपशान्तेन दान्तेनाध्यात्मशीलिना। आत्मारामेण बुद्धेन बोद्धव्यं शुचिकर्मणा।

tad etad upaśāntena dāntenādhyātmaśīlinā. ātmārāmeṇa buddhena boddhavyaṃ śucikarmaṇā.

योगदोषान् समुच्छिद्य पञ्च यान् कवयो विदुः। कामं क्रोधं च लोभं च भयं स्वप्नं च पञ्चमम्।

yogadoṣān samucchidya pañca yān kavayo viduḥ. kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca bhayaṃ svapnaṃ ca pañcamam.

क्रोधं शमेन जयति कामं संकल्पवर्जनात्। सत्त्वसंसेवनाद् धीरो निद्राम् उच्छेत्तुम् अर्हति।

krodhaṃ śamena jayati kāmaṃ saṃkalpavarjanāt. sattvasaṃsevanād dhīro nidrām ucchettum arhati.

धृत्या शिश्नोदरं रक्षेत् पाणिपादं च चक्षुषा। चक्षुः श्रोत्रे च मनसा मनो वाचं च कर्मणा।

dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā. cakṣuḥ śrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā.

अप्रमादाद् भयं जह्याल् लोभं प्राज्ञोपसेवनात्। एवम् एतान् योगदोषाञ् जयेन् नित्यम् अतन्द्रितः।

apramādād bhayaṃ jahyāl lobhaṃ prājñopasevanāt. evam etān yogadoṣāñ jayen nityam atandritaḥ.

अग्नींश् च ब्राह्मणांश् चार्चेद् देवताः प्रणमेत च। वर्जयेद् रुषितां वाचं हिंसायुक्तां मनोनुगाम्।

agnīṃś ca brāhmaṇāṃś cārced devatāḥ praṇameta ca. varjayed ruṣitāṃ vācaṃ hiṃsāyuktāṃ manonugām.

ब्रह्म तेजोमयं शुक्रं यस्य सर्वम् इदं रसः। एकस्य भूतं भूतस्य द्वयं स्थावरजङ्गमम्।

brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ rasaḥ. ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam.

ध्यानम् अध्ययनं दानं सत्यं ह्रीर् आर्जवं क्षमा। शौचम् आहारसंशुद्धिर् इन्द्रियाणां च निग्रहः।

dhyānam adhyayanaṃ dānaṃ satyaṃ hrīr ārjavaṃ kṣamā. śaucam āhārasaṃśuddhir indriyāṇāṃ ca nigrahaḥ.

एतैर् विवर्धते तेजः पाप्मानं चापकर्षति। सिध्यन्ति चास्य सर्वार्था विज्ञानं च प्रवर्तते।

etair vivardhate tejaḥ pāpmānaṃ cāpakarṣati. sidhyanti cāsya sarvārthā vijñānaṃ ca pravartate.

समः सर्वेषु भूतेषु लब्धालब्धेन वर्तयन्। धुतपाप्मा तु तेजस्वी लघ्वाहारो जितेन्द्रियः। कामक्रोधौ वशे कृत्वा निनीषेद् ब्रह्मणः पदम्।

samaḥ sarveṣu bhūteṣu labdhālabdhena vartayan. dhutapāpmā tu tejasvī laghvāhāro jitendriyaḥ. kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam.

मनसश् चेन्द्रियाणां च कृत्वैकाग्र्यं समाहितः। प्राग् रात्रापररात्रेषु धारयेन् मन आत्मना।

manasaś cendriyāṇāṃ ca kṛtvaikāgryaṃ samāhitaḥ. prāg rātrāpararātreṣu dhārayen mana ātmanā.

जन्तोः पञ्चेन्द्रियस्यास्य यद् एकं छिद्रम् इन्द्रियम्। ततो ऽस्य स्रवति प्रज्ञा दृतेः पादाद् इवोदकम्।

jantoḥ pañcendriyasyāsya yad ekaṃ chidram indriyam. tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam.

मनस् तु पूर्वम् आदद्यात् कुमीनान् इव मत्स्यहा। ततः श्रोत्रं ततश् चक्षुर् जिह्वां घ्राणं च योगवित्।

manas tu pūrvam ādadyāt kumīnān iva matsyahā. tataḥ śrotraṃ tataś cakṣur jihvāṃ ghrāṇaṃ ca yogavit.

तत एतानि संयम्य मनसि स्थापयेद् यतिः। तथैवापोह्य संकल्पान् मनो ह्य् आत्मनि धारयेत्।

tata etāni saṃyamya manasi sthāpayed yatiḥ. tathaivāpohya saṃkalpān mano hy ātmani dhārayet.

पञ्च ज्ञानेन संधाय मनसि स्थापयेद् यतिः। यदैतान्य् अवतिष्ठन्ते मनःषष्ठानि चात्मनि। प्रसीदन्ति च संस्थाय तदा ब्रह्म प्रकाशते।

pañca jñānena saṃdhāya manasi sthāpayed yatiḥ. yadaitāny avatiṣṭhante manaḥṣaṣṭhāni cātmani. prasīdanti ca saṃsthāya tadā brahma prakāśate.

विधूम इव दीप्तार्चिर् आदित्य इव दीप्तिमान्। वैद्युतो ऽग्निर् इवाकाशे पश्यत्य् आत्मानम् आत्मना। सर्वं च तत्र सर्वत्र व्यापकत्वाच् च दृश्यते।

vidhūma iva dīptārcir āditya iva dīptimān. vaidyuto 'gnir ivākāśe paśyaty ātmānam ātmanā. sarvaṃ ca tatra sarvatra vyāpakatvāc ca dṛśyate.

तं पश्यन्ति महात्मानो ब्राह्मणा ये मनीषिणः। धृतिमन्तो महाप्राज्ञाः सर्वभूतहिते रताः।

taṃ paśyanti mahātmāno brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ. dhṛtimanto mahāprājñāḥ sarvabhūtahite ratāḥ.

एवं परिमितं कालम् आचरन् संशितव्रतः। आसीनो हि रहस्य् एको गच्छेद् अक्षरसात्म्यताम्।

evaṃ parimitaṃ kālam ācaran saṃśitavrataḥ. āsīno hi rahasy eko gacched akṣarasātmyatām.

प्रमोहो भ्रम आवर्तो घ्राणश्रवणदर्शने। अद्भुतानि रसस्पर्शे शीतोष्णे मारुताकृतिः।

pramoho bhrama āvarto ghrāṇaśravaṇadarśane. adbhutāni rasasparśe śītoṣṇe mārutākṛtiḥ.

प्रतिभाम् उपसर्गांश् चाप्य् उपसंगृह्य योगतः। तांस् तत्त्वविद् अनादृत्य स्वात्मनैव निवर्तयेत्।

pratibhām upasargāṃś cāpy upasaṃgṛhya yogataḥ. tāṃs tattvavid anādṛtya svātmanaiva nivartayet.

कुर्यात् परिचयं योगे त्रैकाल्यं नियतो मुनिः। गिरिशृङ्गे तथा चैत्ये वृक्षाग्रेषु च योजजेत्।

kuryāt paricayaṃ yoge traikālyaṃ niyato muniḥ. giriśṛṅge tathā caitye vṛkṣāgreṣu ca yojajet.

संनियम्येन्द्रियग्रामं गोष्ठे भाण्डमना इव। एकाग्रश् चिन्तयेन् नित्यं योगान् नोद्वेजयेन् मनः।

saṃniyamyendriyagrāmaṃ goṣṭhe bhāṇḍamanā iva. ekāgraś cintayen nityaṃ yogān nodvejayen manaḥ.

येनोपायेन शक्येत संनियन्तुं चलं मनः। तं तं युक्तो निषेवेत न चैव विचलेत् ततः।

yenopāyena śakyeta saṃniyantuṃ calaṃ manaḥ. taṃ taṃ yukto niṣeveta na caiva vicalet tataḥ.

शून्या गिरिगुहाश् चैव देवतायतनानि च। शून्यागाराणि चैकाग्रो निवासार्थम् उपक्रमेत्।

śūnyā giriguhāś caiva devatāyatanāni ca. śūnyāgārāṇi caikāgro nivāsārtham upakramet.

नाभिष्वजेत् परं वाचा कर्मणा मनसापि वा। उपेक्षको यताहारो लब्धालब्धे समो भवेत्।

nābhiṣvajet paraṃ vācā karmaṇā manasāpi vā. upekṣako yatāhāro labdhālabdhe samo bhavet.

यश् चैनम् अभिनन्देत यश् चैनम् अपवादयेत्। समस् तयोश् चाप्य् उभयोर् नाभिध्यायेच् छुभाशुभम्।

yaś cainam abhinandeta yaś cainam apavādayet. samas tayoś cāpy ubhayor nābhidhyāyec chubhāśubham.

न प्रहृष्येत लाभेषु नालाभेषु च चिन्तयेत्। समः सर्वेषु भूतेषु सधर्मा मातरिश्वनः।

na prahṛṣyeta lābheṣu nālābheṣu ca cintayet. samaḥ sarveṣu bhūteṣu sadharmā mātariśvanaḥ.

एवं सर्वात्मनः साधोः सर्वत्र समदर्शिनः। षण्मासान् नित्ययुक्तस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते।

evaṃ sarvātmanaḥ sādhoḥ sarvatra samadarśinaḥ. ṣaṇmāsān nityayuktasya śabdabrahmātivartate.

वेदनार्ताः प्रजा दृष्ट्वा समलोष्टाश्मकाञ्चनः। एतस्मिन् निरतो मार्गे विरमेन् न विमोहितः।

vedanārtāḥ prajā dṛṣṭvā samaloṣṭāśmakāñcanaḥ. etasmin nirato mārge viramen na vimohitaḥ.

अपि वर्णाव् अकृष्टस् तु नारी वा धर्मकाङ्क्षिणी। ताव् अप्य् एतेन मार्गेण गच्छेतां परमां गतिम्।

api varṇāv akṛṣṭas tu nārī vā dharmakāṅkṣiṇī. tāv apy etena mārgeṇa gacchetāṃ paramāṃ gatim.

अजं पुराणम् अजरं सनातनं; यद् इन्द्रियैर् उपलभते नरो ऽचलः। अणोर् अणीयो महतो महत्तरं; तदात्मना पश्यति युक्त आत्मवान्।

ajaṃ purāṇam ajaraṃ sanātanaṃ; yad indriyair upalabhate naro 'calaḥ. aṇor aṇīyo mahato mahattaraṃ; tadātmanā paśyati yukta ātmavān.

इदं महर्षेर् वचनं महात्मनो; यथावद् उक्तं मनसानुदृश्य च। अवेक्ष्य चेयात् परमेष्ठिसात्म्यतां; प्रयान्ति यां भूतगतिं मनीषिणः।

idaṃ maharṣer vacanaṃ mahātmano; yathāvad uktaṃ manasānudṛśya ca. avekṣya ceyāt parameṣṭhisātmyatāṃ; prayānti yāṃ bhūtagatiṃ manīṣiṇaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents