महाभारत 12.231 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 231→

[mh-12-231] • 34 श्लोकाः

भीष्म उवाच। इत्य् उक्तो ऽभिप्रशस्यैतत् परमर्षेस् तु शासनम्। मोक्षधर्मार्थसंयुक्तम् इदं प्रष्टुं प्रचक्रमे।

bhīṣma uvāca. ity ukto 'bhipraśasyaitat paramarṣes tu śāsanam. mokṣadharmārthasaṃyuktam idaṃ praṣṭuṃ pracakrame.

शुक उवाच। प्रजावाञ् श्रोत्रियो यज्वा वृद्धः प्रज्ञो ऽनसूयकः। अनागतम् अनैतिह्यं कथं ब्रह्माधिगच्छति।

śuka uvāca. prajāvāñ śrotriyo yajvā vṛddhaḥ prajño 'nasūyakaḥ. anāgatam anaitihyaṃ kathaṃ brahmādhigacchati.

तपसा ब्रह्मचर्येण सर्वत्यागेन मेधया। सांख्ये वा यदि वा योगे एतत् पृष्टो ऽभिधत्स्व मे।

tapasā brahmacaryeṇa sarvatyāgena medhayā. sāṃkhye vā yadi vā yoge etat pṛṣṭo 'bhidhatsva me.

मनसश् चेन्द्रियाणां चाप्य् ऐकाग्र्यं समवाप्यते। येनोपायेन पुरुषैस् तच् च व्याख्यातुम् अर्हसि।

manasaś cendriyāṇāṃ cāpy aikāgryaṃ samavāpyate. yenopāyena puruṣais tac ca vyākhyātum arhasi.

व्यास उवाच। नान्यत्र विद्यातपसोर् नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात्। नान्यत्र सर्वसंत्यागात् सिद्धिं विन्दति कश् चन।

vyāsa uvāca. nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt. nānyatra sarvasaṃtyāgāt siddhiṃ vindati kaś cana.

महाभूतानि सर्वाणि पूर्वसृष्टिः स्वयंभुवः। भूयिष्ठं प्राणभृद्ग्रामे निविष्टानि शरीरिषु।

mahābhūtāni sarvāṇi pūrvasṛṣṭiḥ svayaṃbhuvaḥ. bhūyiṣṭhaṃ prāṇabhṛdgrāme niviṣṭāni śarīriṣu.

भूमेर् देहो जलात् सारो ज्योतिषश् चक्षुषी स्मृते। प्राणापानाश्रयो वायुः खेष्व् आकाशं शरीरिणाम्।

bhūmer deho jalāt sāro jyotiṣaś cakṣuṣī smṛte. prāṇāpānāśrayo vāyuḥ kheṣv ākāśaṃ śarīriṇām.

क्रान्ते विष्णुर् बले शक्रः कोष्ठे ऽग्निर् भुक्तम् अर्छति। कर्णयोः प्रदिशः श्रोत्रे जिह्वायां वाक् सरस्वती।

krānte viṣṇur bale śakraḥ koṣṭhe 'gnir bhuktam archati. karṇayoḥ pradiśaḥ śrotre jihvāyāṃ vāk sarasvatī.

कर्णौ त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी। दर्शनानीन्द्रियोक्तानि द्वाराण्य् आहारसिद्धये।

karṇau tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī. darśanānīndriyoktāni dvārāṇy āhārasiddhaye.

शब्दं स्पर्शं तथा रूपं रसं गन्धं च पञ्चमम्। इन्द्रियाणि पृथक् त्व् अर्थान् मनसो दर्शयन्त्य् उत।

śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ ca pañcamam. indriyāṇi pṛthak tv arthān manaso darśayanty uta.

इन्द्रियाणि मनो युङ्क्ते वश्यान् यन्तेव वाजिनः। मनश् चापि सदा युङ्क्ते भूतात्मा हृदयाश्रितः।

indriyāṇi mano yuṅkte vaśyān yanteva vājinaḥ. manaś cāpi sadā yuṅkte bhūtātmā hṛdayāśritaḥ.

इन्द्रियाणां तथैवेषां सर्वेषाम् ईश्वरं मनः। नियमे च विसर्गे च भूतात्मा मनसस् तथा।

indriyāṇāṃ tathaiveṣāṃ sarveṣām īśvaraṃ manaḥ. niyame ca visarge ca bhūtātmā manasas tathā.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश् च स्वभावश् चेतना मनः। प्राणापानौ च जीवश् च नित्यं देहेषु देहिनाम्।

indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ. prāṇāpānau ca jīvaś ca nityaṃ deheṣu dehinām.

आश्रयो नास्ति सत्त्वस्य गुणशब्दो न चेतना। सत्त्वं हि तेजः सृजति न गुणान् वै कदा चन।

āśrayo nāsti sattvasya guṇaśabdo na cetanā. sattvaṃ hi tejaḥ sṛjati na guṇān vai kadā cana.

एवं सप्तदशं देहे वृतं षोडशभिर् गुणैः। मनीषी मनसा विप्रः पश्यत्य् आत्मानम् आत्मनि।

evaṃ saptadaśaṃ dehe vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ. manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani.

न ह्य् अयं चक्षुषा दृश्यो न च सर्वैर् अपीन्द्रियैः। मनसा संप्रदीप्तेन महान् आत्मा प्रकाशते।

na hy ayaṃ cakṣuṣā dṛśyo na ca sarvair apīndriyaiḥ. manasā saṃpradīptena mahān ātmā prakāśate.

अशब्दस्पर्शरूपं तद् अरसागन्धम् अव्ययम्। अशरीरं शरीरे स्वे निरीक्षेत निरिन्द्रियम्।

aśabdasparśarūpaṃ tad arasāgandham avyayam. aśarīraṃ śarīre sve nirīkṣeta nirindriyam.

अव्यक्तं व्यक्तदेहेषु मर्त्येष्व् अमरम् आश्रितम्। यो ऽनुपश्यति स प्रेत्य कल्पते ब्रह्मभूयसे।

avyaktaṃ vyaktadeheṣu martyeṣv amaram āśritam. yo 'nupaśyati sa pretya kalpate brahmabhūyase.

विद्याभिजनसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि। शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः।

vidyābhijanasaṃpanne brāhmaṇe gavi hastini. śuni caiva śvapāke ca paṇḍitāḥ samadarśinaḥ.

स हि सर्वेषु भूतेषु जङ्गमेषु ध्रुवेषु च। वसत्य् एको महान् आत्मा येन सर्वम् इदं ततम्।

sa hi sarveṣu bhūteṣu jaṅgameṣu dhruveṣu ca. vasaty eko mahān ātmā yena sarvam idaṃ tatam.

सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि। यदा पश्यति भूतात्मा ब्रह्म संपद्यते तदा।

sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani. yadā paśyati bhūtātmā brahma saṃpadyate tadā.

यावान् आत्मनि वेदात्मा तावान् आत्मा परात्मनि। य एवं सततं वेद सो ऽमृतत्वाय कल्पते।

yāvān ātmani vedātmā tāvān ātmā parātmani. ya evaṃ satataṃ veda so 'mṛtatvāya kalpate.

सर्वभूतात्मभूतस्य सर्वभूतहितस्य च। देवापि मार्गे मुह्यन्ति अपदस्य पदैषिणः।

sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtahitasya ca. devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ.

शकुनीनाम् इवाकाशे जले वारिचरस्य वा। यथा गतिर् न दृश्येत तथैव सुमहात्मनः।

śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā. yathā gatir na dṛśyeta tathaiva sumahātmanaḥ.

कालः पचति भूतानि सर्वाण्य् एवात्मनात्मनि। यस्मिंस् तु पच्यते कालस् तं न वेदेह कश् चन।

kālaḥ pacati bhūtāni sarvāṇy evātmanātmani. yasmiṃs tu pacyate kālas taṃ na vedeha kaś cana.

न तद् ऊर्ध्वं न तिर्यक् च नाधो न च तिरः पुनः। इन्द्रियैर् अपि बुद्ध्या वा गृह्यते न कदा चन। न मध्ये प्रतिगृह्णीते नैव कश् चित् कुतश् चन।

na tad ūrdhvaṃ na tiryak ca nādho na ca tiraḥ punaḥ. indriyair api buddhyā vā gṛhyate na kadā cana. na madhye pratigṛhṇīte naiva kaś cit kutaś cana.

सर्वे ऽन्तःस्था इमे लोका बाह्यम् एषां न किं चन। यः सहस्रं समागच्छेद् यथा बाणो गुणच्युतः।

sarve 'ntaḥsthā ime lokā bāhyam eṣāṃ na kiṃ cana. yaḥ sahasraṃ samāgacched yathā bāṇo guṇacyutaḥ.

नैवान्तं कारणस्येयाद् यद्य् अपि स्यान् मनोजवः। तस्मात् सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरं नास्ति स्थूलतरं ततः।

naivāntaṃ kāraṇasyeyād yady api syān manojavaḥ. tasmāt sūkṣmāt sūkṣmataraṃ nāsti sthūlataraṃ tataḥ.

सर्वतःपाणिपादान्तं सर्वतोक्षिशिरोमुखम्। सर्वतःश्रुतिमल् लोके सर्वम् आवृत्य तिष्ठति।

sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham. sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati.

तद् एवाणोर् अणुतरं तन् महद्भ्यो महत्तरम्। तद् अन्तः सर्वभूतानां ध्रुवं तिष्ठन् न दृश्यते।

tad evāṇor aṇutaraṃ tan mahadbhyo mahattaram. tad antaḥ sarvabhūtānāṃ dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate.

अक्षरं च क्षरं चैव द्वैधीभावो ऽयम् आत्मनः। क्षरः सर्वेषु भूतेषु दिव्यं ह्य् अमृतम् अक्षरम्।

akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva dvaidhībhāvo 'yam ātmanaḥ. kṣaraḥ sarveṣu bhūteṣu divyaṃ hy amṛtam akṣaram.

नवद्वारं पुरं गत्वा हंसो हि नियतो वशी। ईशः सर्वस्य भूतस्य स्थावरस्य चरस्य च।

navadvāraṃ puraṃ gatvā haṃso hi niyato vaśī. īśaḥ sarvasya bhūtasya sthāvarasya carasya ca.

हानिभङ्गविकल्पानां नवानां संश्रयेण च। शरीराणाम् अजस्याहुर् हंसत्वं पारदर्शिनः।

hānibhaṅgavikalpānāṃ navānāṃ saṃśrayeṇa ca. śarīrāṇām ajasyāhur haṃsatvaṃ pāradarśinaḥ.

हंसोक्तं चाक्षरं चैव कूटस्थं यत् तद् अक्षरम्। तद् विद्वान् अक्षरं प्राप्य जहाति प्राणजन्मनी।

haṃsoktaṃ cākṣaraṃ caiva kūṭasthaṃ yat tad akṣaram. tad vidvān akṣaraṃ prāpya jahāti prāṇajanmanī.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...