महाभारत 12.229 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 229→

[mh-12-229] • 25 श्लोकाः

व्यास उवाच। अथ ज्ञानप्लवं धीरो गृहीत्वा शान्तिम् आस्थितः। उन्मज्जंश् च निमज्जंश् च ज्ञानम् एवाभिसंश्रयेत्।

vyāsa uvāca. atha jñānaplavaṃ dhīro gṛhītvā śāntim āsthitaḥ. unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānam evābhisaṃśrayet.

शुक उवाच। किं तज् ज्ञानम् अथो विद्या यया निस्तरति द्वयम्। प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो निवृत्तिर् इति चैव हि।

śuka uvāca. kiṃ taj jñānam atho vidyā yayā nistarati dvayam. pravṛttilakṣaṇo dharmo nivṛttir iti caiva hi.

व्यास उवाच। यस् तु पश्येत् स्वभावेन विना भावम् अचेतनः। पुष्यते च पुनः सर्वान् प्रज्ञया मुक्तहेतुकः।

vyāsa uvāca. yas tu paśyet svabhāvena vinā bhāvam acetanaḥ. puṣyate ca punaḥ sarvān prajñayā muktahetukaḥ.

येषां चैकान्तभावेन स्वभावः कारणं मतम्। पूत्वा तृणबुसीकां वै ते लभन्ते न किं चन।

yeṣāṃ caikāntabhāvena svabhāvaḥ kāraṇaṃ matam. pūtvā tṛṇabusīkāṃ vai te labhante na kiṃ cana.

ये चैनं पक्षम् आश्रित्य वर्तयन्त्य् अल्पचेतसः। स्वभावं कारणं ज्ञात्वा न श्रेयः प्राप्नुवन्ति ते।

ye cainaṃ pakṣam āśritya vartayanty alpacetasaḥ. svabhāvaṃ kāraṇaṃ jñātvā na śreyaḥ prāpnuvanti te.

स्वभावो हि विनाशाय मोहकर्ममनोभवः। निरुक्तम् एतयोर् एतत् स्वभावपरभावयोः।

svabhāvo hi vināśāya mohakarmamanobhavaḥ. niruktam etayor etat svabhāvaparabhāvayoḥ.

कृष्यादीनि हि कर्माणि सस्यसंहरणानि च। प्रज्ञावद्भिः प्रकॢप्तानि यानासनगृहाणि च।

kṛṣyādīni hi karmāṇi sasyasaṃharaṇāni ca. prajñāvadbhiḥ prakḷptāni yānāsanagṛhāṇi ca.

आक्रीडानां गृहाणां च गदानाम् अगदस्य च। प्रज्ञावन्तः प्रवक्तारो ज्ञानवद्भिर् अनुष्ठिताः।

ākrīḍānāṃ gṛhāṇāṃ ca gadānām agadasya ca. prajñāvantaḥ pravaktāro jñānavadbhir anuṣṭhitāḥ.

प्रज्ञा संयोजयत्य् अर्थैः प्रज्ञा श्रेयो ऽधिगच्छति। राजानो भुञ्जते राज्यं प्रज्ञया तुल्यलक्षणाः।

prajñā saṃyojayaty arthaiḥ prajñā śreyo 'dhigacchati. rājāno bhuñjate rājyaṃ prajñayā tulyalakṣaṇāḥ.

पारावर्यं तु भूतानां ज्ञानेनैवोपलभ्यते। विद्यया तात सृष्टानां विद्यैव परमा गतिः।

pārāvaryaṃ tu bhūtānāṃ jñānenaivopalabhyate. vidyayā tāta sṛṣṭānāṃ vidyaiva paramā gatiḥ.

भूतानां जन्म सर्वेषां विविधानां चतुर्विधम्। जराय्वण्डम् अथोद्भेदं स्वेदं चाप्य् उपलक्षयेत्।

bhūtānāṃ janma sarveṣāṃ vividhānāṃ caturvidham. jarāyvaṇḍam athodbhedaṃ svedaṃ cāpy upalakṣayet.

स्थावरेभ्यो विशिष्टानि जङ्गमान्य् उपलक्षयेत्। उपपन्नं हि यच् चेष्टा विशिष्येत विशेष्ययोः।

sthāvarebhyo viśiṣṭāni jaṅgamāny upalakṣayet. upapannaṃ hi yac ceṣṭā viśiṣyeta viśeṣyayoḥ.

आहुर् द्विबहुपादानि जङ्गमानि द्वयानि च। बहुपाद्भ्यो विशिष्टानि द्विपादानि बहून्य् अपि।

āhur dvibahupādāni jaṅgamāni dvayāni ca. bahupādbhyo viśiṣṭāni dvipādāni bahūny api.

द्विपदानि द्वयान्य् आहुः पार्थिवानीतराणि च। पार्थिवानि विशिष्टानि तानि ह्य् अन्नानि भुञ्जते।

dvipadāni dvayāny āhuḥ pārthivānītarāṇi ca. pārthivāni viśiṣṭāni tāni hy annāni bhuñjate.

पार्थिवानि द्वयान्य् आहुर् मध्यमान्य् उत्तमानि च। मध्यमानि विशिष्टानि जातिधर्मोपधारणात्।

pārthivāni dvayāny āhur madhyamāny uttamāni ca. madhyamāni viśiṣṭāni jātidharmopadhāraṇāt.

मध्यमानि द्वयान्य् आहुर् धर्मज्ञानीतराणि च। धर्मज्ञानि विशिष्टानि कार्याकार्योपधारणात्।

madhyamāni dvayāny āhur dharmajñānītarāṇi ca. dharmajñāni viśiṣṭāni kāryākāryopadhāraṇāt.

धर्मज्ञानि द्वयान्य् आहुर् वेदज्ञानीतराणि च। वेदज्ञानि विशिष्टानि वेदो ह्य् एषु प्रतिष्ठितः।

dharmajñāni dvayāny āhur vedajñānītarāṇi ca. vedajñāni viśiṣṭāni vedo hy eṣu pratiṣṭhitaḥ.

वेदज्ञानि द्वयान्य् आहुः प्रवक्तॄणीतराणि च। प्रवक्तॄणि विशिष्टानि सर्वधर्मोपधारणात्।

vedajñāni dvayāny āhuḥ pravaktṝṇītarāṇi ca. pravaktṝṇi viśiṣṭāni sarvadharmopadhāraṇāt.

विज्ञायन्ते हि यैर् वेदाः सर्वधर्मक्रियाफलाः। सयज्ञाः सखिला वेदाः प्रवक्तृभ्यो विनिःसृताः।

vijñāyante hi yair vedāḥ sarvadharmakriyāphalāḥ. sayajñāḥ sakhilā vedāḥ pravaktṛbhyo viniḥsṛtāḥ.

प्रवक्तॄणि द्वयान्य् आहुर् आत्मज्ञानीतराणि च। आत्मज्ञानि विशिष्टानि जन्माजन्मोपधारणात्।

pravaktṝṇi dvayāny āhur ātmajñānītarāṇi ca. ātmajñāni viśiṣṭāni janmājanmopadhāraṇāt.

धर्मद्वयं हि यो वेद स सर्वः सर्वधर्मविद्। स त्यागी सत्यसंकल्पः स तु क्षान्तः स ईश्वरः।

dharmadvayaṃ hi yo veda sa sarvaḥ sarvadharmavid. sa tyāgī satyasaṃkalpaḥ sa tu kṣāntaḥ sa īśvaraḥ.

धर्मज्ञानप्रतिष्ठं हि तं देवा ब्राह्मणं विदुः। शब्दब्रह्मणि निष्णातं परे च कृतनिश्चयम्।

dharmajñānapratiṣṭhaṃ hi taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ. śabdabrahmaṇi niṣṇātaṃ pare ca kṛtaniścayam.

अन्तःस्थं च बहिष्ठं च ये ऽऽधियज्ञाधिदैवतम्। जानन्ति तान् नमस्यामस् ते देवास् तात ते द्विजाः।

antaḥsthaṃ ca bahiṣṭhaṃ ca ye ''dhiyajñādhidaivatam. jānanti tān namasyāmas te devās tāta te dvijāḥ.

तेषु विश्वम् इदं भूतं साग्रं च जगद् आहितम्। तेषां माहात्म्यभावस्य सदृशं नास्ति किं चन।

teṣu viśvam idaṃ bhūtaṃ sāgraṃ ca jagad āhitam. teṣāṃ māhātmyabhāvasya sadṛśaṃ nāsti kiṃ cana.

आदिं ते निधनं चैव कर्म चातीत्य सर्वशः। चतुर्विधस्य भूतस्य सर्वस्येशाः स्वयंभुवः।

ādiṃ te nidhanaṃ caiva karma cātītya sarvaśaḥ. caturvidhasya bhūtasya sarvasyeśāḥ svayaṃbhuvaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...