महाभारत 12.228 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 228→

[mh-12-228] • 38 श्लोकाः

व्यास उवाच। अथ चेद् रोचयेद् एतद् द्रुह्येत मनसा तथा। उन्मज्जंश् च निमज्जंश् च ज्ञानवान् प्लववान् भवेत्।

vyāsa uvāca. atha ced rocayed etad druhyeta manasā tathā. unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānavān plavavān bhavet.

प्रज्ञया निर्मितैर् धीरास् तारयन्त्य् अबुधान् प्लवैः। नाबुधास् तारयन्त्य् अन्यान् आत्मानं वा कथं चन।

prajñayā nirmitair dhīrās tārayanty abudhān plavaiḥ. nābudhās tārayanty anyān ātmānaṃ vā kathaṃ cana.

छिन्नदोषो मुनिर् योगान् युक्तो युञ्जीत द्वादश। दशकर्मसुखान् अर्थान् उपायापायनिर्भयः।

chinnadoṣo munir yogān yukto yuñjīta dvādaśa. daśakarmasukhān arthān upāyāpāyanirbhayaḥ.

चक्षुर् आचारवित् प्राज्ञो मनसा दर्शनेन च। यच्छेद् वाङ्मनसी बुद्ध्या य इच्छेज् ज्ञानम् उत्तमम्। ज्ञानेन यच्छेद् आत्मानं य इच्छेच् छान्तिम् आत्मनः।

cakṣur ācāravit prājño manasā darśanena ca. yacched vāṅmanasī buddhyā ya icchej jñānam uttamam. jñānena yacched ātmānaṃ ya icchec chāntim ātmanaḥ.

एतेषां चेद् अनुद्रष्टा पुरुषो ऽपि सुदारुणः। यदि वा सर्ववेदज्ञो यदि वाप्य् अनृचो ऽजपः।

eteṣāṃ ced anudraṣṭā puruṣo 'pi sudāruṇaḥ. yadi vā sarvavedajño yadi vāpy anṛco 'japaḥ.

यदि वा धार्मिको यज्वा यदि वा पापकृत्तमः। यदि वा पुरुषव्याघ्रो यदि वा क्लैब्यधारिता।

yadi vā dhārmiko yajvā yadi vā pāpakṛttamaḥ. yadi vā puruṣavyāghro yadi vā klaibyadhāritā.

तरत्य् एव महादुर्गं जरामरणसागरम्। एवं ह्य् एतेन योगेन युञ्जानो ऽप्य् एकम् अन्ततः। अपि जिज्ञासमानो हि शब्दब्रह्मातिवर्तते।

taraty eva mahādurgaṃ jarāmaraṇasāgaram. evaṃ hy etena yogena yuñjāno 'py ekam antataḥ. api jijñāsamāno hi śabdabrahmātivartate.

धर्मोपस्थो ह्रीवरूथ उपायापायकूबरः। अपानाक्षः प्राणयुगः प्रज्ञायुर् जीवबन्धनः।

dharmopastho hrīvarūtha upāyāpāyakūbaraḥ. apānākṣaḥ prāṇayugaḥ prajñāyur jīvabandhanaḥ.

चेतनाबन्धुरश् चारुर् आचारग्रहनेमिवान्। दर्शनस्पर्शनवहो घ्राणश्रवणवाहनः।

cetanābandhuraś cārur ācāragrahanemivān. darśanasparśanavaho ghrāṇaśravaṇavāhanaḥ.

प्रज्ञानाभिः सर्वतन्त्रप्रतोदो ज्ञानसारथिः। क्षेत्रज्ञाधिष्ठितो धीरः श्रद्धादमपुरःसरः।

prajñānābhiḥ sarvatantrapratodo jñānasārathiḥ. kṣetrajñādhiṣṭhito dhīraḥ śraddhādamapuraḥsaraḥ.

त्यागवर्त्मानुगः क्षेम्यः शौचगो ध्यानगोचरः। जीवयुक्तो रथो दिव्यो ब्रह्मलोके विराजते।

tyāgavartmānugaḥ kṣemyaḥ śaucago dhyānagocaraḥ. jīvayukto ratho divyo brahmaloke virājate.

अथ संत्वरमाणस्य रथम् एतं युयुक्षतः। अक्षरं गन्तुमनसो विधिं वक्ष्यामि शीघ्रगम्।

atha saṃtvaramāṇasya ratham etaṃ yuyukṣataḥ. akṣaraṃ gantumanaso vidhiṃ vakṣyāmi śīghragam.

सप्त यो धारणाः कृत्स्ना वाग्यतः प्रतिपद्यते। पृष्ठतः पार्श्वतश् चान्या यावत्यस् ताः प्रधारणाः।

sapta yo dhāraṇāḥ kṛtsnā vāgyataḥ pratipadyate. pṛṣṭhataḥ pārśvataś cānyā yāvatyas tāḥ pradhāraṇāḥ.

क्रमशः पार्थिवं यच् च वायव्यं खं तथा पयः। ज्योतिषो यत् तद् ऐश्वर्यम् अहंकारस्य बुद्धितः।

kramaśaḥ pārthivaṃ yac ca vāyavyaṃ khaṃ tathā payaḥ. jyotiṣo yat tad aiśvaryam ahaṃkārasya buddhitaḥ.

अव्यक्तस्य तथैश्वर्यं क्रमशः प्रतिपद्यते। विक्रमाश् चापि यस्यैते तथा युङ्क्ते स योगतः।

avyaktasya tathaiśvaryaṃ kramaśaḥ pratipadyate. vikramāś cāpi yasyaite tathā yuṅkte sa yogataḥ.

अथास्य योगयुक्तस्य सिद्धिम् आत्मनि पश्यतः। निर्मथ्यमानः सूक्ष्मत्वाद् रूपाणीमानि दर्शयेत्।

athāsya yogayuktasya siddhim ātmani paśyataḥ. nirmathyamānaḥ sūkṣmatvād rūpāṇīmāni darśayet.

शैशिरस् तु यथा धूमः सूक्ष्मः संश्रयते नभः। तथा देहाद् विमुक्तस्य पूर्वरूपं भवत्य् उत।

śaiśiras tu yathā dhūmaḥ sūkṣmaḥ saṃśrayate nabhaḥ. tathā dehād vimuktasya pūrvarūpaṃ bhavaty uta.

अथ धूमस्य विरमे द्वितीयं रूपदर्शनम्। जलरूपम् इवाकाशे तत्रैवात्मनि पश्यति।

atha dhūmasya virame dvitīyaṃ rūpadarśanam. jalarūpam ivākāśe tatraivātmani paśyati.

अपां व्यतिक्रमे चापि वह्निरूपं प्रकाशते। तस्मिन्न् उपरते चास्य पीतवस्त्रवद् इष्यते। वायव्यं सूक्ष्मम् अप्य् अथ। रूपं प्रकाशते तत्र। तस्मिन्न् उपरते रूपम् आकाशस्य प्रकाशते। ऊर्णारूपसवर्णं च तस्य रूपं प्रकाशते।

apāṃ vyatikrame cāpi vahnirūpaṃ prakāśate. tasminn uparate cāsya pītavastravad iṣyate. vāyavyaṃ sūkṣmam apy atha. rūpaṃ prakāśate tatra. tasminn uparate rūpam ākāśasya prakāśate. ūrṇārūpasavarṇaṃ ca tasya rūpaṃ prakāśate.

अथ श्वेतां गतिं गत्वा वायव्यं सूक्ष्मम् अप्य् अजः। तस्मिन्न् उपरते चास्य बुद्धिरूपं प्रकाशते। अशुक्लं चेतसः सौक्ष्म्यम् अव्यक्तं ब्रह्मणो ऽस्य वै।

atha śvetāṃ gatiṃ gatvā vāyavyaṃ sūkṣmam apy ajaḥ. tasminn uparate cāsya buddhirūpaṃ prakāśate. aśuklaṃ cetasaḥ saukṣmyam avyaktaṃ brahmaṇo 'sya vai.

एतेष्व् अपि हि जातेषु फलजातानि मे शृणु। जातस्य पार्थिवैश्वर्ये सृष्टिर् इष्टा विधीयते।

eteṣv api hi jāteṣu phalajātāni me śṛṇu. jātasya pārthivaiśvarye sṛṣṭir iṣṭā vidhīyate.

प्रजापतिर् इवाक्षोभ्यः शरीरात् सृजति प्रजाः। अङ्गुल्यङ्गुष्ठमात्रेण हस्तपादेन वा तथा।

prajāpatir ivākṣobhyaḥ śarīrāt sṛjati prajāḥ. aṅgulyaṅguṣṭhamātreṇa hastapādena vā tathā.

पृथिवीं कम्पयत्य् एको गुणो वायोर् इति स्मृतः। आकाशभूतश् चाकाशे सवर्णत्वात् प्रणश्यति।

pṛthivīṃ kampayaty eko guṇo vāyor iti smṛtaḥ. ākāśabhūtaś cākāśe savarṇatvāt praṇaśyati.

वर्णतो गृह्यते चापि कामात् पिबति चाशयान्। न चास्य तेजसा रूपं दृश्यते शाम्यते तथा।

varṇato gṛhyate cāpi kāmāt pibati cāśayān. na cāsya tejasā rūpaṃ dṛśyate śāmyate tathā.

अहंकारस्य विजितेः पञ्चैते स्युर् वशानुगाः। षण्णाम् आत्मनि बुद्धौ च जितायां प्रभवत्य् अथ।

ahaṃkārasya vijiteḥ pañcaite syur vaśānugāḥ. ṣaṇṇām ātmani buddhau ca jitāyāṃ prabhavaty atha.

निर्दोषा प्रतिभा ह्य् एनं कृत्स्ना समभिवर्तते। तथैव व्यक्तम् आत्मानम् अव्यक्तं प्रतिपद्यते।

nirdoṣā pratibhā hy enaṃ kṛtsnā samabhivartate. tathaiva vyaktam ātmānam avyaktaṃ pratipadyate.

यतो निःसरते लोको भवति व्यक्तसंज्ञकः। तत्राव्यक्तमयीं व्याख्यां शृणु त्वं विस्तरेण मे। तथा व्यक्तमयीं चैव संख्यां पूर्वं निबोध मे।

yato niḥsarate loko bhavati vyaktasaṃjñakaḥ. tatrāvyaktamayīṃ vyākhyāṃ śṛṇu tvaṃ vistareṇa me. tathā vyaktamayīṃ caiva saṃkhyāṃ pūrvaṃ nibodha me.

पञ्चविंशतितत्त्वानि तुल्यान्य् उभयतः समम्। योगे सांख्ये ऽपि च तथा विशेषांस् तत्र मे शृणु।

pañcaviṃśatitattvāni tulyāny ubhayataḥ samam. yoge sāṃkhye 'pi ca tathā viśeṣāṃs tatra me śṛṇu.

प्रोक्तं तद् व्यक्तम् इत्य् एव जायते वर्धते च यत्। जीर्यते म्रियते चैव चतुर्भिर् लक्षणैर् युतम्।

proktaṃ tad vyaktam ity eva jāyate vardhate ca yat. jīryate mriyate caiva caturbhir lakṣaṇair yutam.

विपरीतम् अतो यत् तु तद् अव्यक्तम् उदाहृतम्। द्वाव् आत्मानौ च वेदेषु सिद्धान्तेष्व् अप्य् उदाहृतौ।

viparītam ato yat tu tad avyaktam udāhṛtam. dvāv ātmānau ca vedeṣu siddhānteṣv apy udāhṛtau.

चतुर्लक्षणजं त्व् अन्यं चतुर्वर्गं प्रचक्षते। व्यक्तम् अव्यक्तजं चैव तथा बुद्धम् अथेतरत्। सत्त्वं क्षेत्रज्ञ इत्य् एतद् द्वयम् अप्य् अनुदर्शितम्।

caturlakṣaṇajaṃ tv anyaṃ caturvargaṃ pracakṣate. vyaktam avyaktajaṃ caiva tathā buddham athetarat. sattvaṃ kṣetrajña ity etad dvayam apy anudarśitam.

द्वाव् आत्मानौ च वेदेषु विषयेषु च रज्यतः। विषयात् प्रतिसंहारः सांख्यानां सिद्धिलक्षणम्।

dvāv ātmānau ca vedeṣu viṣayeṣu ca rajyataḥ. viṣayāt pratisaṃhāraḥ sāṃkhyānāṃ siddhilakṣaṇam.

निर्ममश् चानहंकारो निर्द्वंद्वश् छिन्नसंशयः। नैव क्रुध्यति न द्वेष्टि नानृता भाषते गिरः।

nirmamaś cānahaṃkāro nirdvaṃdvaś chinnasaṃśayaḥ. naiva krudhyati na dveṣṭi nānṛtā bhāṣate giraḥ.

आक्रुष्टस् ताडितश् चैव मैत्रेण ध्याति नाशुभम्। वाग्दण्डकर्ममनसां त्रयाणां च निवर्तकः।

ākruṣṭas tāḍitaś caiva maitreṇa dhyāti nāśubham. vāgdaṇḍakarmamanasāṃ trayāṇāṃ ca nivartakaḥ.

समः सर्वेषु भूतेषु ब्रह्माणम् अभिवर्तते। नैवेच्छति न चानिच्छो यात्रामात्रव्यवस्थितः।

samaḥ sarveṣu bhūteṣu brahmāṇam abhivartate. naivecchati na cāniccho yātrāmātravyavasthitaḥ.

अलोलुपो ऽव्यथो दान्तो न कृती न निराकृतिः। नास्येन्द्रियम् अनेकाग्रं नातिक्षिप्तमनोरथः। सर्वभूतहितो मैत्रः समलोष्टाश्मकाञ्चनः। तुल्यप्रियाप्रियो धीरस् तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः। अस्पृहः सर्वकामेभ्यो ब्रह्मचर्ये दृढश् च यः। अहिंस्रः सर्वभूतानाम् ईदृक् सांख्यो विमुच्यते।

alolupo 'vyatho dānto na kṛtī na nirākṛtiḥ. nāsyendriyam anekāgraṃ nātikṣiptamanorathaḥ. sarvabhūtahito maitraḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ. tulyapriyāpriyo dhīras tulyanindātmasaṃstutiḥ. aspṛhaḥ sarvakāmebhyo brahmacarye dṛḍhaś ca yaḥ. ahiṃsraḥ sarvabhūtānām īdṛk sāṃkhyo vimucyate.

अथ योगाद् विमुच्यन्ते कारणैर् यैर् निबोध मे। योगैश्वर्यम् अतिक्रान्तो यो ऽतिक्रामति मुच्यते।

atha yogād vimucyante kāraṇair yair nibodha me. yogaiśvaryam atikrānto yo 'tikrāmati mucyate.

इत्य् एषा भावजा बुद्धिः कथिता ते न संशयः। एवं भवति निर्द्वंद्वो ब्रह्माणं चाधिगच्छति।

ity eṣā bhāvajā buddhiḥ kathitā te na saṃśayaḥ. evaṃ bhavati nirdvaṃdvo brahmāṇaṃ cādhigacchati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...