महाभारत 12.224 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 224→

[mh-12-224] • 75 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। आद्यन्तं सर्वभूतानां श्रोतुम् इच्छामि कौरव। ध्यानं कर्म च कालं च तथैवायुर् युगे युगे।

yudhiṣṭhira uvāca. ādyantaṃ sarvabhūtānāṃ śrotum icchāmi kaurava. dhyānaṃ karma ca kālaṃ ca tathaivāyur yuge yuge.

लोकतत्त्वं च कार्त्स्न्येन भूतानाम् आगतिं गतिम्। सर्गश् च निधनं चैव कुत एतत् प्रवर्तते। भेदकं भेदतत्त्वं च तथान्येषां मतं तथा। अवस्थात्रितयं चैव यादृशं च पितामह।

lokatattvaṃ ca kārtsnyena bhūtānām āgatiṃ gatim. sargaś ca nidhanaṃ caiva kuta etat pravartate. bhedakaṃ bhedatattvaṃ ca tathānyeṣāṃ mataṃ tathā. avasthātritayaṃ caiva yādṛśaṃ ca pitāmaha.

यदि ते ऽनुग्रहे बुद्धिर् अस्मास्व् इह सतां वर। एतद् भवन्तं पृच्छामि तद् भवान् प्रब्रवीतु मे।

yadi te 'nugrahe buddhir asmāsv iha satāṃ vara. etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān prabravītu me.

पूर्वं हि कथितं श्रुत्वा भृगुभाषितम् उत्तमम्। भरद्वाजस्य विप्रर्षेस् ततो मे बुद्धिर् उत्तमा।

pūrvaṃ hi kathitaṃ śrutvā bhṛgubhāṣitam uttamam. bharadvājasya viprarṣes tato me buddhir uttamā.

जाता परमधर्मिष्ठा दिव्यसंस्थानसंस्थिता। ततो भूयस् तु पृच्छामि तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

jātā paramadharmiṣṭhā divyasaṃsthānasaṃsthitā. tato bhūyas tu pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्ये ऽहम् इतिहासं पुरातनम्। जगौ यद् भगवान् व्यासः पुत्राय परिपृच्छते।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam. jagau yad bhagavān vyāsaḥ putrāya paripṛcchate.

अधीत्य वेदान् अखिलान् साङ्गोपनिषदस् तथा। अन्विच्छन् नैष्ठिकं कर्म धर्मनैपुणदर्शनात्।

adhītya vedān akhilān sāṅgopaniṣadas tathā. anvicchan naiṣṭhikaṃ karma dharmanaipuṇadarśanāt.

कृष्णद्वैपायनं व्यासं पुत्रो वैयासकिः शुकः। पप्रच्छ संदेहम् इमं छिन्नधर्मार्थसंशयम्।

kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ putro vaiyāsakiḥ śukaḥ. papraccha saṃdeham imaṃ chinnadharmārthasaṃśayam.

भूतग्रामस्य कर्तारं कालज्ञाने च निश्चयम्। ज्ञानं ब्रह्म च योगं च गवात्मकम् इदं जगत्। त्रितये त्व् एनम् आयाति तथा ह्य् एषो ऽपि वा पुनः। केनैव च विभागः स्यात् तुरीयो लक्षणैर् विना। ज्ञानज्ञेयान्तरे को ऽसौ को ऽयं भावस् तु भेदवत्। यज् ज्ञानं लक्षणं चैव तेषां कर्तारम् एव च। ब्राह्मणस्य च यत् कृत्यं तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

bhūtagrāmasya kartāraṃ kālajñāne ca niścayam. jñānaṃ brahma ca yogaṃ ca gavātmakam idaṃ jagat. tritaye tv enam āyāti tathā hy eṣo 'pi vā punaḥ. kenaiva ca vibhāgaḥ syāt turīyo lakṣaṇair vinā. jñānajñeyāntare ko 'sau ko 'yaṃ bhāvas tu bhedavat. yaj jñānaṃ lakṣaṇaṃ caiva teṣāṃ kartāram eva ca. brāhmaṇasya ca yat kṛtyaṃ tad bhavān vaktum arhati.

तस्मै प्रोवाच तत् सर्वं पिता पुत्राय पृच्छते। अतीतानागते विद्वान् सर्वज्ञः सर्वधर्मवित्। पृच्छतस् तव सत्पुत्र यथावत् कीर्तयाम्य् अहम्। शृणुष्वावहितो भूत्वा यथावृतम् इदं जगत्। कार्यादि कारणान्तं यत् कार्यान्तं कारणादिकम्। ज्ञानं तद् उभयं वित्त्वा सत्यं च परमं शुभम्। ब्रह्मेति चाभिविख्यातं तद् वै पश्यन्ति सूरयः। ब्रह्म तेजोमयं भूतं भूतकारणम् अद्भुतम्। आसीद् आदौ ततस् त्व् आहुः प्राधान्यम् इति तद्विदः। त्रिगुणां तां महामायां वैष्णवीं प्रकृतिं विदुः। तद् ईदृशम् अनाद्यन्तम् अव्यक्तम् अजरं ध्रुवम्। अप्रतर्क्यम् अविज्ञेयं ब्रह्माग्रे विकृतं च तत्। तद् वै प्रधानम् उद्दिष्टं त्रिसूक्ष्मं त्रिगुणात्मकम्। सम्यग् योगगुणं स्वस्थं तद् इच्छाक्षोभितं महत्। शक्तित्रयात्मिका तस्य प्रकृतिः कारणात्मिका। अस्वतन्त्रा च सततं विदधिष्ठानसंयुता। स्वभावाख्यं समापन्ना मोहविग्रहधारिणी। विविधस्यास्य जीवस्य भोगार्थं समुपागता। यथा संनिधिमात्रेण गन्धः क्षोभाय जायते। मनस् तद्वद् अशेषस्य परात् पर इति स्मृतः। सृष्ट्वा प्रविश्य तत् तस्मिन् क्षोभयाम् आस विष्ठितः। सात्त्विको राजसश् चैव तामसश् च त्रिधा महान्। प्रधानतत्त्वाद् उद्भूतो महत्त्वाच् च महान् स्मृतः। प्रधानतत्त्वम् उद्भूतं महत्तत्त्वं समावृणोत्। कालात्मनाभिभूतं तत् कालो ऽंशः परमात्मनः। पुरुषश् चाप्रमेयात्मा स एव इति गीयते। त्रिगुणो ऽसौ महाज्ञातः प्रधान इति वै श्रुतिः। सात्त्विको राजसश् चैव तामसश् च त्रिधात्मकः। त्रिविधो ऽयम् अहंकारो महत्तत्त्वाद् अजायत। तामसो ऽसाव् अहंकारो भूतादिर् इति संज्ञितः। भूतानाम् आदिभूतत्वाद् रक्ताहिस् तामसः स्मृतः। भूतादिः स विकुर्वाणः शिष्टं तन्मात्रकं ततः। ससर्ज शब्दं तन्मात्रम् आकाशं शब्दलक्षणम्। शब्दलक्षणम् आकाशं शब्दतन्मात्रम् आवृणोत्। तेन संपीड्यमानस् तु स्पर्शमात्रं ससर्ज ह। शब्दमात्रं तदाकाशं स्पर्शमात्रं समावृणोत्। ससर्ज वायुस् तेनासौ पीड्यमान इति श्रुतिः। स्पर्शमात्रं तदा वायू रूपमात्रं समावृणोत्। तेन संपीड्यमानस् तु ससर्जाग्निम् इति श्रुतिः। रूपमात्रं ततो वह्निं समुत्सृज्य समावृणोत्। तेन संपीड्यमानस् तु रसमात्रं ससर्ज ह। रूपमात्रगतं तेजो रसमात्रं समावृणोत्। तेन संपीड्यमानस् तु ससर्जाम्भ इति श्रुतिः। रसमात्रात्मकं भूयो रसं तन्मात्रम् आवृणोत्। तेन संपीड्यमानस् तु गन्धं तन्मात्रकं ततः। ससर्ज गन्धं तन्मात्रम् आवृणोत् करकं तथा। तेन संपीड्यमानस् तु काठिन्यं च ससर्ज ह। पृथिवी जायते तस्माद् गन्धतन्मात्रजात् तथा। अम्मयं सर्वम् एवेदम् आपस् तस्तम्भिरे पुनः। भूतानीमानि जातानि पृथिव्यादीनि वै श्रुतिः। भूतानां मूर्तिर् एवैषाम् अन्नं चैषां मता बुधैः। तस्मिंस् तस्मिंस् तु तन्मात्रा तन्मात्रा इति ते स्मृताः। तैजसानीन्द्रियाण्य् आहुर् देवा वैकारिका दश। एकादशं मनश् चात्र देवा वैकारिकाः स्मृताः। एषाम् उद्धर्तकः कालो नानाभेदवद् आस्थितः। परमात्मा च भूतात्मा गुणभेदेन संस्थितः। एक एव त्रिधा भिन्नः करोति विविधाः क्रियाः। ब्रह्मा सृजति भूतानि पाति नारायणो ऽव्ययः। रुद्रो हन्ति जगन्मूर्तिः काल एष क्रियाबुधः। कालो ऽपि तन्मयो ऽचिन्त्यस् त्रिगुणात्मा सनातनः। अव्यक्तो ऽसाव् अचिन्त्यो ऽसौ वर्तते भिन्नलक्षणः। कालात्मना त्व् इदं भिन्नम् अभिन्नं श्रूयते हि यत्।

tasmai provāca tat sarvaṃ pitā putrāya pṛcchate. atītānāgate vidvān sarvajñaḥ sarvadharmavit. pṛcchatas tava satputra yathāvat kīrtayāmy aham. śṛṇuṣvāvahito bhūtvā yathāvṛtam idaṃ jagat. kāryādi kāraṇāntaṃ yat kāryāntaṃ kāraṇādikam. jñānaṃ tad ubhayaṃ vittvā satyaṃ ca paramaṃ śubham. brahmeti cābhivikhyātaṃ tad vai paśyanti sūrayaḥ. brahma tejomayaṃ bhūtaṃ bhūtakāraṇam adbhutam. āsīd ādau tatas tv āhuḥ prādhānyam iti tadvidaḥ. triguṇāṃ tāṃ mahāmāyāṃ vaiṣṇavīṃ prakṛtiṃ viduḥ. tad īdṛśam anādyantam avyaktam ajaraṃ dhruvam. apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre vikṛtaṃ ca tat. tad vai pradhānam uddiṣṭaṃ trisūkṣmaṃ triguṇātmakam. samyag yogaguṇaṃ svasthaṃ tad icchākṣobhitaṃ mahat. śaktitrayātmikā tasya prakṛtiḥ kāraṇātmikā. asvatantrā ca satataṃ vidadhiṣṭhānasaṃyutā. svabhāvākhyaṃ samāpannā mohavigrahadhāriṇī. vividhasyāsya jīvasya bhogārthaṃ samupāgatā. yathā saṃnidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate. manas tadvad aśeṣasya parāt para iti smṛtaḥ. sṛṣṭvā praviśya tat tasmin kṣobhayām āsa viṣṭhitaḥ. sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhā mahān. pradhānatattvād udbhūto mahattvāc ca mahān smṛtaḥ. pradhānatattvam udbhūtaṃ mahattattvaṃ samāvṛṇot. kālātmanābhibhūtaṃ tat kālo 'ṃśaḥ paramātmanaḥ. puruṣaś cāprameyātmā sa eva iti gīyate. triguṇo 'sau mahājñātaḥ pradhāna iti vai śrutiḥ. sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhātmakaḥ. trividho 'yam ahaṃkāro mahattattvād ajāyata. tāmaso 'sāv ahaṃkāro bhūtādir iti saṃjñitaḥ. bhūtānām ādibhūtatvād raktāhis tāmasaḥ smṛtaḥ. bhūtādiḥ sa vikurvāṇaḥ śiṣṭaṃ tanmātrakaṃ tataḥ. sasarja śabdaṃ tanmātram ākāśaṃ śabdalakṣaṇam. śabdalakṣaṇam ākāśaṃ śabdatanmātram āvṛṇot. tena saṃpīḍyamānas tu sparśamātraṃ sasarja ha. śabdamātraṃ tadākāśaṃ sparśamātraṃ samāvṛṇot. sasarja vāyus tenāsau pīḍyamāna iti śrutiḥ. sparśamātraṃ tadā vāyū rūpamātraṃ samāvṛṇot. tena saṃpīḍyamānas tu sasarjāgnim iti śrutiḥ. rūpamātraṃ tato vahniṃ samutsṛjya samāvṛṇot. tena saṃpīḍyamānas tu rasamātraṃ sasarja ha. rūpamātragataṃ tejo rasamātraṃ samāvṛṇot. tena saṃpīḍyamānas tu sasarjāmbha iti śrutiḥ. rasamātrātmakaṃ bhūyo rasaṃ tanmātram āvṛṇot. tena saṃpīḍyamānas tu gandhaṃ tanmātrakaṃ tataḥ. sasarja gandhaṃ tanmātram āvṛṇot karakaṃ tathā. tena saṃpīḍyamānas tu kāṭhinyaṃ ca sasarja ha. pṛthivī jāyate tasmād gandhatanmātrajāt tathā. ammayaṃ sarvam evedam āpas tastambhire punaḥ. bhūtānīmāni jātāni pṛthivyādīni vai śrutiḥ. bhūtānāṃ mūrtir evaiṣām annaṃ caiṣāṃ matā budhaiḥ. tasmiṃs tasmiṃs tu tanmātrā tanmātrā iti te smṛtāḥ. taijasānīndriyāṇy āhur devā vaikārikā daśa. ekādaśaṃ manaś cātra devā vaikārikāḥ smṛtāḥ. eṣām uddhartakaḥ kālo nānābhedavad āsthitaḥ. paramātmā ca bhūtātmā guṇabhedena saṃsthitaḥ. eka eva tridhā bhinnaḥ karoti vividhāḥ kriyāḥ. brahmā sṛjati bhūtāni pāti nārāyaṇo 'vyayaḥ. rudro hanti jaganmūrtiḥ kāla eṣa kriyābudhaḥ. kālo 'pi tanmayo 'cintyas triguṇātmā sanātanaḥ. avyakto 'sāv acintyo 'sau vartate bhinnalakṣaṇaḥ. kālātmanā tv idaṃ bhinnam abhinnaṃ śrūyate hi yat.

अनाद्यन्तम् अजं दिव्यम् अजरं ध्रुवम् अव्ययम्। अप्रतर्क्यम् अविज्ञेयं ब्रह्माग्रे समवर्तत।

anādyantam ajaṃ divyam ajaraṃ dhruvam avyayam. apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre samavartata.

काष्ठा निमेषा दश पञ्च चैव; त्रिंशत् तु काष्ठा गणयेत् कलां ताम्। त्रिंशत् कलाश् चापि भवेन् मुहूर्तो; भागः कलाया दशमश् च यः स्यात्।

kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva; triṃśat tu kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām. triṃśat kalāś cāpi bhaven muhūrto; bhāgaḥ kalāyā daśamaś ca yaḥ syāt.

त्रिंशन् मुहूर्तश् च भवेद् अहश् च; रात्रिश् च संख्या मुनिभिः प्रणीता। मासः स्मृतो रात्र्यहनी च त्रिंशत्; संवत्सरो द्वादशमास उक्तः। संवत्सरं द्वे अयने वदन्ति; संख्याविदो दक्षिणम् उत्तरं च।

triṃśan muhūrtaś ca bhaved ahaś ca; rātriś ca saṃkhyā munibhiḥ praṇītā. māsaḥ smṛto rātryahanī ca triṃśat; saṃvatsaro dvādaśamāsa uktaḥ. saṃvatsaraṃ dve ayane vadanti; saṃkhyāvido dakṣiṇam uttaraṃ ca.

अहोरात्रे विभजते सूर्यो मानुषलौकिके। रात्रिः स्वप्नाय भूतानां चेष्टायै कर्मणाम् अहः।

ahorātre vibhajate sūryo mānuṣalaukike. rātriḥ svapnāya bhūtānāṃ ceṣṭāyai karmaṇām ahaḥ.

पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस् तयोः पुनः। कृष्णो ऽहः कर्मचेष्टायां शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी।

pitrye rātryahanī māsaḥ pravibhāgas tayoḥ punaḥ. kṛṣṇo 'haḥ karmaceṣṭāyāṃ śuklaḥ svapnāya śarvarī.

दैवे रात्र्यहनी वर्षं प्रविभागस् तयोः पुनः। अहस् तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद् दक्षिणायनम्।

daive rātryahanī varṣaṃ pravibhāgas tayoḥ punaḥ. ahas tatrodagayanaṃ rātriḥ syād dakṣiṇāyanam.

ये ते रात्र्यहनी पूर्वे कीर्तिते दैवलौकिके। तयोः संख्याय वर्षाग्रं ब्राह्मे वक्ष्याम्य् अहःक्षपे।

ye te rātryahanī pūrve kīrtite daivalaukike. tayoḥ saṃkhyāya varṣāgraṃ brāhme vakṣyāmy ahaḥkṣape.

तेषां संवत्सराग्राणि प्रवक्ष्याम्य् अनुपूर्वशः। कृते त्रेतायुगे चैव द्वापरे च कलौ तथा।

teṣāṃ saṃvatsarāgrāṇi pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ. kṛte tretāyuge caiva dvāpare ca kalau tathā.

चत्वार्य् आहुः सहस्राणि वर्षाणां तत् कृतं युगम्। तस्य तावच् छती संध्या संध्यांशश् च तथाविधः।

catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam. tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tathāvidhaḥ.

इतरेषु ससंध्येषु ससंध्यांशेषु च त्रिषु। एकापायेन संयान्ति सहस्राणि शतानि च।

itareṣu sasaṃdhyeṣu sasaṃdhyāṃśeṣu ca triṣu. ekāpāyena saṃyānti sahasrāṇi śatāni ca.

एतानि शाश्वतांल् लोकान् धारयन्ति सनातनान्। एतद् ब्रह्मविदां तात विदितं ब्रह्म शाश्वतम्।

etāni śāśvatāṃl lokān dhārayanti sanātanān. etad brahmavidāṃ tāta viditaṃ brahma śāśvatam.

चतुष्पात् सकलो धर्मः सत्यं चैव कृते युगे। नाधर्मेणागमः कश् चित् परस् तस्य प्रवर्तते।

catuṣpāt sakalo dharmaḥ satyaṃ caiva kṛte yuge. nādharmeṇāgamaḥ kaś cit paras tasya pravartate.

इतरेष्व् आगमाद् धर्मः पादशस् त्व् अवरोप्यते। सत्यं शौचं तथायुश् च धर्मश् चापैति पादशः। चौरिकानृतमायाभिर् अधर्मश् चोपचीयते।

itareṣv āgamād dharmaḥ pādaśas tv avaropyate. satyaṃ śaucaṃ tathāyuś ca dharmaś cāpaiti pādaśaḥ. caurikānṛtamāyābhir adharmaś copacīyate.

अरोगाः सर्वसिद्धार्थाश् चतुर्वर्षशतायुषः। कृते त्रेतादिष्व् एतेषां पादशो ह्रसते वयः।

arogāḥ sarvasiddhārthāś caturvarṣaśatāyuṣaḥ. kṛte tretādiṣv eteṣāṃ pādaśo hrasate vayaḥ.

वेदवादाश् चानुयुगं ह्रसन्तीति च नः श्रुतम्। आयूंषि चाशिषश् चैव वेदस्यैव च यत् फलम्।

vedavādāś cānuyugaṃ hrasantīti ca naḥ śrutam. āyūṃṣi cāśiṣaś caiva vedasyaiva ca yat phalam.

अन्ये कृतयुगे धर्मास् त्रेतायां द्वापरे ऽपरे। अन्ये कलियुगे धर्मा यथाशक्तिकृता इव।

anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare. anye kaliyuge dharmā yathāśaktikṛtā iva.

तपः परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानम् उत्तमम्। द्वापरे यज्ञम् एवाहुर् दानम् एव कलौ युगे।

tapaḥ paraṃ kṛtayuge tretāyāṃ jñānam uttamam. dvāpare yajñam evāhur dānam eva kalau yuge.

एतां द्वादशसाहस्रीं युगाख्यां कवयो विदुः। सहस्रं परिवृत्तं तद् ब्राह्मं दिवसम् उच्यते।

etāṃ dvādaśasāhasrīṃ yugākhyāṃ kavayo viduḥ. sahasraṃ parivṛttaṃ tad brāhmaṃ divasam ucyate.

रात्रिस् तावत् तिथी ब्राह्मी तदादौ विश्वम् ईश्वरः। प्रलये ऽध्यात्मम् आविश्य सुप्त्वा सो ऽन्ते विबुध्यते।

rātris tāvat tithī brāhmī tadādau viśvam īśvaraḥ. pralaye 'dhyātmam āviśya suptvā so 'nte vibudhyate.

सहस्रयुगपर्यन्तम् अहर् यद् ब्रह्मणो विदुः। रात्रिं युगसहस्रान्तां ते ऽहोरात्रविदो जनाः।

sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaṇo viduḥ. rātriṃ yugasahasrāntāṃ te 'horātravido janāḥ.

प्रतिबुद्धो विकुरुते ब्रह्माक्षय्यं क्षपाक्षये। सृजते च महद् भूतं तस्माद् व्यक्तात्मकं मनः।

pratibuddho vikurute brahmākṣayyaṃ kṣapākṣaye. sṛjate ca mahad bhūtaṃ tasmād vyaktātmakaṃ manaḥ.

ब्रह्म तेजोमयं शुक्रं यस्य सर्वम् इदं जगत्। एकस्य भूतं भूतस्य द्वयं स्थावरजङ्गमम्।

brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ jagat. ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam.

अहर् मुखे विबुद्धः सन् सृजते विद्यया जगत्। अग्र एव महाभूतम् आशु व्यक्तात्मकं मनः।

ahar mukhe vibuddhaḥ san sṛjate vidyayā jagat. agra eva mahābhūtam āśu vyaktātmakaṃ manaḥ.

अभिभूयेह चार्चिष्मद् व्यसृजत् सप्त मानसान्। दूरगं बहुधागामि प्रार्थनासंशयात्मकम्।

abhibhūyeha cārciṣmad vyasṛjat sapta mānasān. dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam.

मनः सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानं सिसृक्षया। आकाशं जायते तस्मात् तस्य शब्दो गुणो मतः।

manaḥ sṛṣṭiṃ vikurute codyamānaṃ sisṛkṣayā. ākāśaṃ jāyate tasmāt tasya śabdo guṇo mataḥ.

आकाशात् तु विकुर्वाणात् सर्वगन्धवहः शुचिः। बलवाञ् जायते वायुस् तस्य स्पर्शो गुणो मतः।

ākāśāt tu vikurvāṇāt sarvagandhavahaḥ śuciḥ. balavāñ jāyate vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ.

वायोर् अपि विकुर्वाणाज् ज्योतिर् भूतं तमोनुदम्। रोचिष्णु जायते तत्र तद् रूपगुणम् उच्यते।

vāyor api vikurvāṇāj jyotir bhūtaṃ tamonudam. rociṣṇu jāyate tatra tad rūpaguṇam ucyate.

ज्योतिषो ऽपि विकुर्वाणाद् भवन्त्य् आपो रसात्मिकाः। अद्भ्यो गन्धगुणा भूमिः पूर्वैषा सृष्टिर् उच्यते।

jyotiṣo 'pi vikurvāṇād bhavanty āpo rasātmikāḥ. adbhyo gandhaguṇā bhūmiḥ pūrvaiṣā sṛṣṭir ucyate.

गुणाः पूर्वस्य पूर्वस्य प्राप्नुवन्त्य् उत्तरोत्तरम्। तेषां यावत् तिथं यद् यत् तत् तत् तावद् गुणं स्मृतम्।

guṇāḥ pūrvasya pūrvasya prāpnuvanty uttarottaram. teṣāṃ yāvat tithaṃ yad yat tat tat tāvad guṇaṃ smṛtam.

उपलभ्याप्सु चेद् गन्धं के चिद् ब्रूयुर् अनैपुणात्। पृथिव्याम् एव तं विद्याद् आपो वायुं च संश्रितम्।

upalabhyāpsu ced gandhaṃ ke cid brūyur anaipuṇāt. pṛthivyām eva taṃ vidyād āpo vāyuṃ ca saṃśritam.

एते तु सप्त पुरुषा नानाविर्याः पृथक् पृथक्। नाशक्नुवन् प्रजाः स्रष्टुम् असमागम्य सर्वतः।

ete tu sapta puruṣā nānāviryāḥ pṛthak pṛthak. nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya sarvataḥ.

ते समेत्य महात्मानम् अन्योन्यम् अभिसंश्रिताः। शरीराश्रयणं प्राप्तास् ततः पुरुष उच्यते।

te sametya mahātmānam anyonyam abhisaṃśritāḥ. śarīrāśrayaṇaṃ prāptās tataḥ puruṣa ucyate.

श्रयणाच् छरीरं भवति मूर्तिमत् षोडशात्मकम्। तद् आविशन्ति भूतानि महान्ति सह कर्मणा।

śrayaṇāc charīraṃ bhavati mūrtimat ṣoḍaśātmakam. tad āviśanti bhūtāni mahānti saha karmaṇā.

सर्वभूतानि चादाय तपसश् चरणाय च। आदिकर्ता महाभूतं तम् एवाहुः प्रजापतिम्।

sarvabhūtāni cādāya tapasaś caraṇāya ca. ādikartā mahābhūtaṃ tam evāhuḥ prajāpatim.

स वै सृजति भूतानि स एव पुरुषः परः। अजो जनयते ब्रह्मा देवर्षिपितृमानवान्।

sa vai sṛjati bhūtāni sa eva puruṣaḥ paraḥ. ajo janayate brahmā devarṣipitṛmānavān.

लोकान् नदीः समुद्रांश् च दिशः शैलान् वनस्पतीन्। नरकिंनररक्षांसि वयःपशुमृगोरगान्। अव्ययं च व्ययं चैव द्वयं स्थावरजङ्गमम्।

lokān nadīḥ samudrāṃś ca diśaḥ śailān vanaspatīn. narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān. avyayaṃ ca vyayaṃ caiva dvayaṃ sthāvarajaṅgamam.

तेषां ये यानि कर्माणि प्राक् सृष्ट्यां प्रतिपेदिरे। तान्य् एव प्रतिपद्यन्ते सृज्यमानाः पुनः पुनः।

teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāk sṛṣṭyāṃ pratipedire. tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ.

हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मे ऋतानृते। अतो यन् मन्यते धाता तस्मात् तत् तस्य रोचते।

hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharme ṛtānṛte. ato yan manyate dhātā tasmāt tat tasya rocate.

महाभूतेषु नानात्वम् इन्द्रियार्थेषु मूर्तिषु। विनियोगं च भूतानां धातैव विदधात्य् उत।

mahābhūteṣu nānātvam indriyārtheṣu mūrtiṣu. viniyogaṃ ca bhūtānāṃ dhātaiva vidadhāty uta.

के चित् पुरुषकारं तु प्राहुः कर्मविदो जनाः। दैवम् इत्य् अपरे विप्राः स्वभावं भूतचिन्तकाः।

ke cit puruṣakāraṃ tu prāhuḥ karmavido janāḥ. daivam ity apare viprāḥ svabhāvaṃ bhūtacintakāḥ.

पौरुषं कर्म दैवं च फलवृत्तिस्वभावतः। त्रय एते ऽपृथग्भूता नविवेकं तु के चन।

pauruṣaṃ karma daivaṃ ca phalavṛttisvabhāvataḥ. traya ete 'pṛthagbhūtā navivekaṃ tu ke cana.

एवम् एतच् च नैवं च यद् भूतं सृजते जगत्। कर्मस्था विषमं ब्रूयुः सत्त्वस्थाः समदर्शिनः।

evam etac ca naivaṃ ca yad bhūtaṃ sṛjate jagat. karmasthā viṣamaṃ brūyuḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ.

तपो निःश्रेयसं जन्तोस् तस्य मूलं दमः शमः। तेन सर्वान् अवाप्नोति यान् कामान् मनसेच्छति।

tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ damaḥ śamaḥ. tena sarvān avāpnoti yān kāmān manasecchati.

तपसा तद् अवाप्नोति यद् भूतं सृजते जगत्। स तद्भूतश् च सर्वेषां भूतानां भवति प्रभुः।

tapasā tad avāpnoti yad bhūtaṃ sṛjate jagat. sa tadbhūtaś ca sarveṣāṃ bhūtānāṃ bhavati prabhuḥ.

ऋषयस् तपसा वेदान् अध्यैषन्त दिवानिशम्। अनादिनिधना नित्या वाग् उत्सृष्टा स्वयंभुवा। आदौ वेदमयी दिव्या यतः सर्वाः प्रवृत्तयः।

ṛṣayas tapasā vedān adhyaiṣanta divāniśam. anādinidhanā nityā vāg utsṛṣṭā svayaṃbhuvā. ādau vedamayī divyā yataḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ.

ऋषीणां नामधेयानि याश् च वेदेषु सृष्टयः। नानारूपं च भूतानां कर्मणां च प्रवर्तनम्। वेदशब्देभ्य एवादौ निर्मिमीते स ईश्वरः। नामधेयानि चर्षीणां याश् च वेदेषु सृष्टयः। शर्वर्यन्तेषु जातानां तान्य् एवैभ्यो ददाति सः।

ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ. nānārūpaṃ ca bhūtānāṃ karmaṇāṃ ca pravartanam. vedaśabdebhya evādau nirmimīte sa īśvaraḥ. nāmadheyāni carṣīṇāṃ yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ. śarvaryanteṣu jātānāṃ tāny evaibhyo dadāti saḥ.

नामभेदस् तपःकर्मयज्ञाख्या लोकसिद्धयः। आत्मसिद्धिस् तु वेदेषु प्रोच्यते दशभिः क्रमैः।

nāmabhedas tapaḥkarmayajñākhyā lokasiddhayaḥ. ātmasiddhis tu vedeṣu procyate daśabhiḥ kramaiḥ.

यद् उक्तं वेदवादेषु गहनं वेददृष्टिभिः। तदन्तेषु यथायुक्तं क्रमयोगेन लक्ष्यते।

yad uktaṃ vedavādeṣu gahanaṃ vedadṛṣṭibhiḥ. tadanteṣu yathāyuktaṃ kramayogena lakṣyate.

कर्मजो ऽयं पृथग्भावो द्वंद्वयुक्तो वियोगिनः। आत्मसिद्धिस् तु विज्ञाता जहाति प्रायशो बलम्।

karmajo 'yaṃ pṛthagbhāvo dvaṃdvayukto viyoginaḥ. ātmasiddhis tu vijñātā jahāti prāyaśo balam.

द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्। शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति।

dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat. śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati.

आरम्भयज्ञाः क्षत्रस्य हविर्यज्ञा विशस् तथा। परिचारयज्ञाः शूद्रास् तु तपोयज्ञा द्विजातयः।

ārambhayajñāḥ kṣatrasya haviryajñā viśas tathā. paricārayajñāḥ śūdrās tu tapoyajñā dvijātayaḥ.

त्रेतायुगे विधिस् त्व् एषां यज्ञानां न कृते युगे। द्वापरे विप्लवं यान्ति यज्ञाः कलियुगे तथा।

tretāyuge vidhis tv eṣāṃ yajñānāṃ na kṛte yuge. dvāpare viplavaṃ yānti yajñāḥ kaliyuge tathā.

अपृथग्धर्मिणो मर्त्या ऋक्सामानि यजूंषि च। काम्यां पुष्टिं पृथग् दृष्ट्वा तपोभिस् तप एव च।

apṛthagdharmiṇo martyā ṛksāmāni yajūṃṣi ca. kāmyāṃ puṣṭiṃ pṛthag dṛṣṭvā tapobhis tapa eva ca.

त्रेतायां तु समस्तास् ते प्रादुरासन् महाबलाः। संयन्तारः स्थावराणां जङ्गमानां च सर्वशः।

tretāyāṃ tu samastās te prādurāsan mahābalāḥ. saṃyantāraḥ sthāvarāṇāṃ jaṅgamānāṃ ca sarvaśaḥ.

त्रेतायां संहता ह्य् एते यज्ञा वर्णास् तथैव च। संरोधाद् आयुषस् त्व् एते व्यस्यन्ते द्वापरे युगे।

tretāyāṃ saṃhatā hy ete yajñā varṇās tathaiva ca. saṃrodhād āyuṣas tv ete vyasyante dvāpare yuge.

दृश्यन्ते नापि दृश्यन्ते वेदाः कलियुगे ऽखिलाः। उत्सीदन्ते सयज्ञाश् च केवला धर्मसेतवः।

dṛśyante nāpi dṛśyante vedāḥ kaliyuge 'khilāḥ. utsīdante sayajñāś ca kevalā dharmasetavaḥ.

कृते युगे यस् तु धर्मो ब्राह्मणेषु प्रदृश्यते। आत्मवत्सु तपोवत्सु श्रुतवत्सु प्रतिष्ठितः।

kṛte yuge yas tu dharmo brāhmaṇeṣu pradṛśyate. ātmavatsu tapovatsu śrutavatsu pratiṣṭhitaḥ.

अधर्मव्रतसंयोगं यथाधर्मं युगे युगे। विक्रियन्ते स्वधर्मस्था वेदवादा यथायुगम्।

adharmavratasaṃyogaṃ yathādharmaṃ yuge yuge. vikriyante svadharmasthā vedavādā yathāyugam.

यथा विश्वानि भूतानि वृष्ट्या भूयांसि प्रावृषि। सृज्यन्ते जङ्गमस्थानि तथा धर्मा युगे युगे।

yathā viśvāni bhūtāni vṛṣṭyā bhūyāṃsi prāvṛṣi. sṛjyante jaṅgamasthāni tathā dharmā yuge yuge.

यथर्तुष्व् ऋतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये। दृश्यन्ते तानि तान्य् एव तथा ब्रह्माहरात्रिषु।

yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye. dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu.

विहितं कालनानात्वम् अनादिनिधनं तथा। कीर्तितं यत् पुरस्तात् ते तत् सूते चात्ति च प्रजाः।

vihitaṃ kālanānātvam anādinidhanaṃ tathā. kīrtitaṃ yat purastāt te tat sūte cātti ca prajāḥ.

दधाति प्रभवे स्थानं भूतानां संयमो यमः। स्वभावेनैव वर्तन्ते द्वंद्वयुक्तानि भूरिशः।

dadhāti prabhave sthānaṃ bhūtānāṃ saṃyamo yamaḥ. svabhāvenaiva vartante dvaṃdvayuktāni bhūriśaḥ.

सर्गः कालः क्रिया वेदाः कर्ता कार्यं क्रिया फलम्। प्रोक्तं ते पुत्र सर्वं वै यन् मां त्वं परिपृच्छसि।

sargaḥ kālaḥ kriyā vedāḥ kartā kāryaṃ kriyā phalam. proktaṃ te putra sarvaṃ vai yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi.

प्रत्याहारं तु वक्ष्यामि शर्वर्यादौ गते ऽहनि। यथेदं कुरुते ऽध्यात्मं सुसूक्ष्मं विश्वम् ईश्वरः।

pratyāhāraṃ tu vakṣyāmi śarvaryādau gate 'hani. yathedaṃ kurute 'dhyātmaṃ susūkṣmaṃ viśvam īśvaraḥ.

दिवि सूर्यास् तथा सप्त दहन्ति शिखिनो ऽर्चिषा। सर्वम् एतत् तदार्चिर्भिः पूर्णं जाज्वल्यते जगत्।

divi sūryās tathā sapta dahanti śikhino 'rciṣā. sarvam etat tadārcirbhiḥ pūrṇaṃ jājvalyate jagat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents