महाभारत 12.221 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 221→

[mh-12-221] • 94 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पूर्वरूपाणि मे राजन् पुरुषस्य भविष्यतः। पराभविष्यतश् चैव त्वं मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. pūrvarūpāṇi me rājan puruṣasya bhaviṣyataḥ. parābhaviṣyataś caiva tvaṃ me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। मन एव मनुष्यस्य पूर्वरूपाणि शंसति। भविष्यतश् च भद्रं ते तथैव नभविष्यतः।

bhīṣma uvāca. mana eva manuṣyasya pūrvarūpāṇi śaṃsati. bhaviṣyataś ca bhadraṃ te tathaiva nabhaviṣyataḥ.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। श्रिया शक्रस्य संवादं तन् निबोध युधिष्ठिर।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. śriyā śakrasya saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira.

महतस् तपसो व्युष्ट्या पश्यंल् लोकौ परावरौ। सामान्यम् ऋषिभिर् गत्वा ब्रह्मलोकनिवासिभिः।

mahatas tapaso vyuṣṭyā paśyaṃl lokau parāvarau. sāmānyam ṛṣibhir gatvā brahmalokanivāsibhiḥ.

ब्रह्मैवामितदीप्तौजाः शान्तपाप्मा महातपाः। विचचार यथाकामं त्रिषु लोकेषु नारदः।

brahmaivāmitadīptaujāḥ śāntapāpmā mahātapāḥ. vicacāra yathākāmaṃ triṣu lokeṣu nāradaḥ.

कदा चित् प्रातर् उत्थाय पिस्पृक्षुः सलिलं शुचि। ध्रुवद्वारभवां गङ्गां जगामावततार च। मेरुपादोद्भवां गङ्गां नारायणपदच्युताम्। स वीक्षमाणो हृष्टात्मा तं देशम् अभिजग्मिवान्। यं देवजवा[?ना]कीर्णं सूक्ष्मकाञ्चनवालुकम्। गङ्गाद्वीपं समासाद्य नानावृक्षैर् अलंकृतम्। सालतालाश्वकर्णानां चन्दनानां च राजिभिः। मण्डितं विविधैः पुष्पैर् हंसकारण्डवायुतम्। नदीपुलिनम् आसाद्य स्नात्वा संतर्प्य देवताः। जजाप जप्यं धर्मात्मा तन्मयत्वेन भास्वता।

kadā cit prātar utthāya pispṛkṣuḥ salilaṃ śuci. dhruvadvārabhavāṃ gaṅgāṃ jagāmāvatatāra ca. merupādodbhavāṃ gaṅgāṃ nārāyaṇapadacyutām. sa vīkṣamāṇo hṛṣṭātmā taṃ deśam abhijagmivān. yaṃ devajavā[?nā]kīrṇaṃ sūkṣmakāñcanavālukam. gaṅgādvīpaṃ samāsādya nānāvṛkṣair alaṃkṛtam. sālatālāśvakarṇānāṃ candanānāṃ ca rājibhiḥ. maṇḍitaṃ vividhaiḥ puṣpair haṃsakāraṇḍavāyutam. nadīpulinam āsādya snātvā saṃtarpya devatāḥ. jajāpa japyaṃ dharmātmā tanmayatvena bhāsvatā.

सहस्रनयनश् चापि वज्री शम्बरपाकहा। तस्या देवर्षिजुष्टायास् तीरम् अभ्याजगाम ह।

sahasranayanaś cāpi vajrī śambarapākahā. tasyā devarṣijuṣṭāyās tīram abhyājagāma ha.

ताव् आप्लुत्य यतात्मानौ कृतजप्यौ समासतुः। नद्याः पुलिनम् आसाद्य सूक्ष्मकाञ्चनवालुकम्।

tāv āplutya yatātmānau kṛtajapyau samāsatuḥ. nadyāḥ pulinam āsādya sūkṣmakāñcanavālukam.

पुण्यकर्मभिर् आख्याता देवर्षिकथिताः कथाः। चक्रतुस् तौ कथाशीलौ शुचिसंहृष्टमानसौ। पूर्ववृत्तव्यपेतानि कथयन्तौ समाहितौ।

puṇyakarmabhir ākhyātā devarṣikathitāḥ kathāḥ. cakratus tau kathāśīlau śucisaṃhṛṣṭamānasau. pūrvavṛttavyapetāni kathayantau samāhitau.

अथ भास्करम् उद्यन्तं रश्मिजालपुरस्कृतम्। पूर्णमण्डलम् आलोक्य ताव् उत्थायोपतस्थतुः। विविक्ते पुण्यदेशे तु रममाणौ मुदा युतौ। ददृशाते ऽन्तरिक्षे तौ सूर्यस्योदयनं प्रति। ज्योतिर् ज्वालसमाकीर्णं ज्योतिषां गणमण्डितम्।

atha bhāskaram udyantaṃ raśmijālapuraskṛtam. pūrṇamaṇḍalam ālokya tāv utthāyopatasthatuḥ. vivikte puṇyadeśe tu ramamāṇau mudā yutau. dadṛśāte 'ntarikṣe tau sūryasyodayanaṃ prati. jyotir jvālasamākīrṇaṃ jyotiṣāṃ gaṇamaṇḍitam.

अभितस् तूदयन्तं तम् अर्कम् अर्कम् इवापरम्। आकाशे ददृशे ज्योतिर् उद्यतार्चिःसमप्रभम्। अर्कस्य तेजसा तुल्यं तद् भास्करसमप्रभम्।

abhitas tūdayantaṃ tam arkam arkam ivāparam. ākāśe dadṛśe jyotir udyatārciḥsamaprabham. arkasya tejasā tulyaṃ tad bhāskarasamaprabham.

तयोः समीपं संप्राप्तं प्रत्यदृश्यत भारत। तत् सुपर्णार्कचरितम् आस्थितं वैष्णवं पदम्। भाभिर् अप्रतिमं भाति त्रैलोक्यम् अवभासयत्। तं दृष्ट्वा तौ तु विक्रान्तौ प्राञ्जली समुपस्थितौ। क्रमात् संप्रेक्ष्यमाणौ तौ विमानं दिव्यम् अद्भुतम्। तस्मिंस् तदा सतीं कान्तां लोककान्तां परां शुभाम्। धात्रीं लोकस्य रमणीं लोकमातरम् अच्युताम्।

tayoḥ samīpaṃ saṃprāptaṃ pratyadṛśyata bhārata. tat suparṇārkacaritam āsthitaṃ vaiṣṇavaṃ padam. bhābhir apratimaṃ bhāti trailokyam avabhāsayat. taṃ dṛṣṭvā tau tu vikrāntau prāñjalī samupasthitau. kramāt saṃprekṣyamāṇau tau vimānaṃ divyam adbhutam. tasmiṃs tadā satīṃ kāntāṃ lokakāntāṃ parāṃ śubhām. dhātrīṃ lokasya ramaṇīṃ lokamātaram acyutām.

दिव्याभिरूपशोभाभिर् अप्सरोभिः पुरस्कृताम्। बृहतीम् अंशुमत्प्रख्यां बृहद्भानोर् इवार्चिषम्।

divyābhirūpaśobhābhir apsarobhiḥ puraskṛtām. bṛhatīm aṃśumatprakhyāṃ bṛhadbhānor ivārciṣam.

नक्षत्रकल्पाभरणां ताराभक्तिसमस्रजम्। श्रियं ददृशतुः पद्मां साक्षात् पद्मतलस्थिताम्।

nakṣatrakalpābharaṇāṃ tārābhaktisamasrajam. śriyaṃ dadṛśatuḥ padmāṃ sākṣāt padmatalasthitām.

सावरुह्य विमानाग्राद् अङ्गनानाम् अनुत्तमा। अभ्यगच्छत् त्रिलोकेशं शक्रं चर्षिं च नारदम्।

sāvaruhya vimānāgrād aṅganānām anuttamā. abhyagacchat trilokeśaṃ śakraṃ carṣiṃ ca nāradam.

नारदानुगतः साक्षान् मघवांस् ताम् उपागमत्। कृताञ्जलिपुटो देवीं निवेद्यात्मानम् आत्मना।

nāradānugataḥ sākṣān maghavāṃs tām upāgamat. kṛtāñjalipuṭo devīṃ nivedyātmānam ātmanā.

चक्रे चानुपमां पूजां तस्याश् चापि स सर्ववित्। देवराजः श्रियं राजन् वाक्यं चेदम् उवाच ह।

cakre cānupamāṃ pūjāṃ tasyāś cāpi sa sarvavit. devarājaḥ śriyaṃ rājan vākyaṃ cedam uvāca ha.

का त्वं केन च कार्येण संप्राप्ता चारुहासिनि। कुतश् चागम्यते सुभ्रु गन्तव्यं क्व च ते शुभे।

kā tvaṃ kena ca kāryeṇa saṃprāptā cāruhāsini. kutaś cāgamyate subhru gantavyaṃ kva ca te śubhe.

श्रीर् उवाच। पुण्येषु त्रिषु लोकेषु सर्वे स्थावरजङ्गमाः। ममात्मभावम् इच्छन्तो यतन्ते परमात्मना।

śrīr uvāca. puṇyeṣu triṣu lokeṣu sarve sthāvarajaṅgamāḥ. mamātmabhāvam icchanto yatante paramātmanā.

साहं वै पङ्कजे जाता सूर्यरश्मिविबोधिते। भूत्यर्थं सर्वभूतानां पद्मा श्रीः पद्ममालिनी।

sāhaṃ vai paṅkaje jātā sūryaraśmivibodhite. bhūtyarthaṃ sarvabhūtānāṃ padmā śrīḥ padmamālinī.

अहं लक्ष्मीर् अहं भूतिः श्रीश् चाहं बलसूदन। अहं श्रद्धा च मेधा च सन्नतिर् विजितिः स्थितिः।

ahaṃ lakṣmīr ahaṃ bhūtiḥ śrīś cāhaṃ balasūdana. ahaṃ śraddhā ca medhā ca sannatir vijitiḥ sthitiḥ.

अहं धृतिर् अहं सिद्धिर् अहं त्विड् भूतिर् एव च। अहं स्वाहा स्वधा चैव संस्तुतिर् नियतिः कृतिः।

ahaṃ dhṛtir ahaṃ siddhir ahaṃ tviḍ bhūtir eva ca. ahaṃ svāhā svadhā caiva saṃstutir niyatiḥ kṛtiḥ.

राज्ञां विजयमानानां सेनाग्रेषु ध्वजेषु च। निवासे धर्मशीलानां विषयेषु पुरेषु च।

rājñāṃ vijayamānānāṃ senāgreṣu dhvajeṣu ca. nivāse dharmaśīlānāṃ viṣayeṣu pureṣu ca.

जितकाशिनि शूरे च संग्रामेष्व् अनिवर्तिनि। निवसामि मनुष्येन्द्रे सदैव बलसूदन।

jitakāśini śūre ca saṃgrāmeṣv anivartini. nivasāmi manuṣyendre sadaiva balasūdana.

धर्मनित्ये महाबुद्धौ ब्रह्मण्ये सत्यवादिनि। प्रश्रिते दानशीले च सदैव निवसाम्य् अहम्। अहिंसानिरते नित्यं सत्यवाक्ये यतेन्द्रिये।

dharmanitye mahābuddhau brahmaṇye satyavādini. praśrite dānaśīle ca sadaiva nivasāmy aham. ahiṃsānirate nityaṃ satyavākye yatendriye.

असुरेष्व् अवसं पूर्वं सत्यधर्मनिबन्धना। विपरीतांस् तु तान् बुद्ध्वा त्वयि वासम् अरोचयम्।

asureṣv avasaṃ pūrvaṃ satyadharmanibandhanā. viparītāṃs tu tān buddhvā tvayi vāsam arocayam.

शक्र उवाच। कथंवृत्तेषु दैत्येषु त्वम् अवात्सीर् वरानने। दृष्ट्वा च किम् इहागास् त्वं हित्वा दैतेयदानवान्।

śakra uvāca. kathaṃvṛtteṣu daityeṣu tvam avātsīr varānane. dṛṣṭvā ca kim ihāgās tvaṃ hitvā daiteyadānavān.

श्रीर् उवाच। स्वधर्मम् अनुतिष्ठत्सु धैर्याद् अचलितेषु च। स्वर्गमार्गाभिरामेषु सत्त्वेषु निरता ह्य् अहम्।

śrīr uvāca. svadharmam anutiṣṭhatsu dhairyād acaliteṣu ca. svargamārgābhirāmeṣu sattveṣu niratā hy aham.

दानाध्ययनयज्ञेज्या गुरुदैवतपूजनम्। विप्राणाम् अतिथीनां च तेषां नित्यम् अवर्तत।

dānādhyayanayajñejyā gurudaivatapūjanam. viprāṇām atithīnāṃ ca teṣāṃ nityam avartata.

सुसंमृष्टगृहाश् चासञ् जितस्त्रीका हुताग्नयः। गुरुशुश्रूषवो दान्ता ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः।

susaṃmṛṣṭagṛhāś cāsañ jitastrīkā hutāgnayaḥ. guruśuśrūṣavo dāntā brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ.

श्रद्दधाना जितक्रोधा दानशीलानसूयकाः। भृतपुत्रा भृतामात्या भृतदारा ह्य् अनीर्षवः।

śraddadhānā jitakrodhā dānaśīlānasūyakāḥ. bhṛtaputrā bhṛtāmātyā bhṛtadārā hy anīrṣavaḥ.

अमर्षणा न चान्योन्यं स्पृहयन्ति कदा चन। न च जातूपतप्यन्ते धीराः परसमृद्धिभिः।

amarṣaṇā na cānyonyaṃ spṛhayanti kadā cana. na ca jātūpatapyante dhīrāḥ parasamṛddhibhiḥ.

दातारः संगृहीतार आर्याः करुणवेदिनः। महाप्रसादा ऋजवो दृढभक्ता जितेन्द्रियाः।

dātāraḥ saṃgṛhītāra āryāḥ karuṇavedinaḥ. mahāprasādā ṛjavo dṛḍhabhaktā jitendriyāḥ.

संतुष्टभृत्यसचिवाः कृतज्ञाः प्रियवादिनः। यथार्थमानार्थकरा ह्रीनिषेधा यतव्रताः।

saṃtuṣṭabhṛtyasacivāḥ kṛtajñāḥ priyavādinaḥ. yathārthamānārthakarā hrīniṣedhā yatavratāḥ.

नित्यं पर्वसु सुस्नाताः स्वनुलिप्ताः स्वलंकृताः। उपवासतपःशीलाः प्रतीता ब्रह्मवादिनः।

nityaṃ parvasu susnātāḥ svanuliptāḥ svalaṃkṛtāḥ. upavāsatapaḥśīlāḥ pratītā brahmavādinaḥ.

नैनान् अभ्युदियात् सूर्यो न चाप्य् आसन् प्रगेनिशाः। रात्रौ दधि च सक्तूंश् च नित्यम् एव व्यवर्जयन्।

nainān abhyudiyāt sūryo na cāpy āsan prageniśāḥ. rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam eva vyavarjayan.

काल्यं घृतं चान्ववेक्षन् प्रयता ब्रह्मचारिणः। मङ्गलान् अपि चापश्यन् ब्राह्मणांश् चाप्य् अपूजयन्।

kālyaṃ ghṛtaṃ cānvavekṣan prayatā brahmacāriṇaḥ. maṅgalān api cāpaśyan brāhmaṇāṃś cāpy apūjayan.

सदा हि ददतां धर्मः सदा चाप्रतिगृह्णताम्। अर्धं च रात्र्याः स्वपतां दिवा चास्वपतां तथा।

sadā hi dadatāṃ dharmaḥ sadā cāpratigṛhṇatām. ardhaṃ ca rātryāḥ svapatāṃ divā cāsvapatāṃ tathā.

कृपणानाथवृद्धानां दुर्बलातुरयोषिताम्। दायं च संविभागं च नित्यम् एवानुमोदताम्। कालो यातः सुखे चैव धर्ममार्गे च वर्तताम्।

kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ durbalāturayoṣitām. dāyaṃ ca saṃvibhāgaṃ ca nityam evānumodatām. kālo yātaḥ sukhe caiva dharmamārge ca vartatām.

विषण्णं त्रस्तम् उद्विग्नं भयार्तं व्याधिपीडितम्। हृतस्वं व्यसनार्तं च नित्यम् आश्वासयन्ति ते।

viṣaṇṇaṃ trastam udvignaṃ bhayārtaṃ vyādhipīḍitam. hṛtasvaṃ vyasanārtaṃ ca nityam āśvāsayanti te.

धर्मम् एवान्ववर्तन्त न हिंसन्ति परस्परम्। अनुकूलाश् च कार्येषु गुरुवृद्धोपसेविनः।

dharmam evānvavartanta na hiṃsanti parasparam. anukūlāś ca kāryeṣu guruvṛddhopasevinaḥ.

पितृदेवातिथींश् चैव यथावत् ते ऽभ्यपूजयन्। अवशेषाणि चाश्नन्ति नित्यं सत्यतपोरताः।

pitṛdevātithīṃś caiva yathāvat te 'bhyapūjayan. avaśeṣāṇi cāśnanti nityaṃ satyataporatāḥ.

नैके ऽश्नन्ति सुसंपन्नं न गच्छन्ति परस्त्रियम्। सर्वभूतेष्व् अवर्तन्त यथात्मनि दयां प्रति।

naike 'śnanti susaṃpannaṃ na gacchanti parastriyam. sarvabhūteṣv avartanta yathātmani dayāṃ prati.

नैवाकाशे न पशुषु नायोनौ न च पर्वसु। इन्द्रियस्य विसर्गं ते ऽरोचयन्त कदा चन।

naivākāśe na paśuṣu nāyonau na ca parvasu. indriyasya visargaṃ te 'rocayanta kadā cana.

नित्यं दानं तथा दाक्ष्यम् आर्जवं चैव नित्यदा। उत्साहश् चानहंकारः परमं सौहृदं क्षमा।

nityaṃ dānaṃ tathā dākṣyam ārjavaṃ caiva nityadā. utsāhaś cānahaṃkāraḥ paramaṃ sauhṛdaṃ kṣamā.

सत्यं दानं तपः शौचं कारुण्यं वाग् अनिष्ठुरा। मित्रेषु चानभिद्रोहः सर्वं तेष्व् अभवत् प्रभो।

satyaṃ dānaṃ tapaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā. mitreṣu cānabhidrohaḥ sarvaṃ teṣv abhavat prabho.

निद्रा तन्द्रीर् असंप्रीतिर् असूया चानवेक्षिता। अरतिश् च विषादश् च न स्पृहा चाविशन्त तान्।

nidrā tandrīr asaṃprītir asūyā cānavekṣitā. aratiś ca viṣādaś ca na spṛhā cāviśanta tān.

साहम् एवंगुणेष्व् एव दानवेष्व् अवसं पुरा। प्रजासर्गम् उपादाय नैकं युगविपर्ययम्।

sāham evaṃguṇeṣv eva dānaveṣv avasaṃ purā. prajāsargam upādāya naikaṃ yugaviparyayam.

ततः कालविपर्यासे तेषां गुणविपर्ययात्। अपश्यं विगतं धर्मं कामक्रोधवशात्मनाम्।

tataḥ kālaviparyāse teṣāṃ guṇaviparyayāt. apaśyaṃ vigataṃ dharmaṃ kāmakrodhavaśātmanām.

सभासदां ते वृद्धानां सत्याः कथयतां कथाः। प्राहसन्न् अभ्यसूयंश् च सर्ववृद्धान् गुणावराः।

sabhāsadāṃ te vṛddhānāṃ satyāḥ kathayatāṃ kathāḥ. prāhasann abhyasūyaṃś ca sarvavṛddhān guṇāvarāḥ.

यूनः सहसमासीनान् वृद्धान् अभिगतान् सतः। नाभ्युत्थानाभिवादाभ्यां यथापूर्वम् अपूजयन्।

yūnaḥ sahasamāsīnān vṛddhān abhigatān sataḥ. nābhyutthānābhivādābhyāṃ yathāpūrvam apūjayan.

वर्तयन्त्य् एव पितरि पुत्राः प्रभवता ऽऽत्मनः। अमित्रभृत्यतां प्राप्य ख्यापयन्तो ऽनपत्रपाः।

vartayanty eva pitari putrāḥ prabhavatā ''tmanaḥ. amitrabhṛtyatāṃ prāpya khyāpayanto 'napatrapāḥ.

तथा धर्माद् अपेतेन कर्मणा गर्हितेन ये। महतः प्राप्नुवन्त्य् अर्थांस् तेष्व् एषाम् अभवत् स्पृहा।

tathā dharmād apetena karmaṇā garhitena ye. mahataḥ prāpnuvanty arthāṃs teṣv eṣām abhavat spṛhā.

उच्छैश् चाप्य् अवदन् रात्रौ नीचैस् तत्राग्निर् अज्वलत्। पुत्राः पितॄन् अभ्यवदन् भार्याश् चाभ्यवदन् पतीन्।

ucchaiś cāpy avadan rātrau nīcais tatrāgnir ajvalat. putrāḥ pitṝn abhyavadan bhāryāś cābhyavadan patīn.

मातरं पितरं वृद्धम् आचार्यम् अतिथिं गुरुम्। गुरुवन् नाभ्यनन्दन्त कुमारान् नान्वपालयन्।

mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum. guruvan nābhyanandanta kumārān nānvapālayan.

भिक्षां बलिम् अदत्त्वा च स्वयम् अन्नानि भुञ्जते। अनिष्ट्वा संविभज्याथ पितृदेवातिथीन् गुरून्।

bhikṣāṃ balim adattvā ca svayam annāni bhuñjate. aniṣṭvā saṃvibhajyātha pitṛdevātithīn gurūn.

न शौचम् अनुरुध्यन्त तेषां सूदजनास् तथा। मनसा कर्मणा वाचा भक्तम् आसीद् अनावृतम्। बालानां प्रेक्षमाणानां भक्तान्य् अश्नन्ति मोहिताः। एको दासो भवेत् तेषां तेषां दासीद्वयं तथा। त्रिगवा दानवाः के चिच् चतुरोजास् तथापरे। षडश्वाः सप्तमातङ्गाः पञ्चमाहिषिकाः परे। रात्रौ दधि च सक्तूंश् च नित्यम् एवाविवर्जिता। अन्तर्दशाहे चाश्नन्ति गवां क्षीरं विचेतनाः। क्रमदोहं न कुर्वन्ति वत्सस्तन्यानि भुञ्जते। अनाथां कृपणां भार्यां घ्नन्ति नित्यं शपन्ति च। शूद्रान्नपुष्टा विप्रास् तु निर्लज्जाश् च भवन्त्य् उत। संकीर्णानि च धान्यानि नात्यवेक्षत् कुटुम्बिनी। मार्जारकुक्कुटश्वानैः क्रीडां कुर्वन्ति मानवाः। गृहे कण्टकिनो वृक्षास् तथा निष्पाव[?ष्पर्ण]वल्लरी। यज्ञियाश् च तथा वृश्च्यास् तेषाम् आसन् दुरात्मनाम्। कूपस्नानरता नित्यं पर्वमैथुनगामिनः। तिलान् अश्नन्ति रात्रौ च तैलाभ्यक्ताश् च शेरते। विभीतककरञ्जानां छायामूलनिवासिनः। करवीरं च ते पुष्पं धारयन्ति च मोहिताः। पद्मबीजानि खादन्ति पुष्पं जिघ्रन्ति मोहिताः। न भोक्ष्यन्ति तथा नित्यं दैत्याः कालेन मोहिताः। निन्दन्ति स्तवनं विष्णोस् तस्य नित्यद्विषो जनाः। होमधूमो न तत्रासीद् वेदघोषस् तथैव च। यज्ञाश् च न प्रवर्तन्ते यथापूर्वं गृहे गृहे। शिष्याचार्यक्रमो नासीत् पुत्रैर् आत्मपितुः पिता। विष्णुं ब्रह्मण्यदेवेशं हित्वा पाषण्डम् आश्रिताः। हव्यकव्यविहीनाश् च ज्ञानाध्ययनवर्जिताः। देवस्वादानरुचयो ब्रह्मस्वरुचयस् तथा। स्तुतिमङ्गलहीनानि देवस्थानानि सर्वशः।

na śaucam anurudhyanta teṣāṃ sūdajanās tathā. manasā karmaṇā vācā bhaktam āsīd anāvṛtam. bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ bhaktāny aśnanti mohitāḥ. eko dāso bhavet teṣāṃ teṣāṃ dāsīdvayaṃ tathā. trigavā dānavāḥ ke cic caturojās tathāpare. ṣaḍaśvāḥ saptamātaṅgāḥ pañcamāhiṣikāḥ pare. rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam evāvivarjitā. antardaśāhe cāśnanti gavāṃ kṣīraṃ vicetanāḥ. kramadohaṃ na kurvanti vatsastanyāni bhuñjate. anāthāṃ kṛpaṇāṃ bhāryāṃ ghnanti nityaṃ śapanti ca. śūdrānnapuṣṭā viprās tu nirlajjāś ca bhavanty uta. saṃkīrṇāni ca dhānyāni nātyavekṣat kuṭumbinī. mārjārakukkuṭaśvānaiḥ krīḍāṃ kurvanti mānavāḥ. gṛhe kaṇṭakino vṛkṣās tathā niṣpāva[?ṣparṇa]vallarī. yajñiyāś ca tathā vṛścyās teṣām āsan durātmanām. kūpasnānaratā nityaṃ parvamaithunagāminaḥ. tilān aśnanti rātrau ca tailābhyaktāś ca śerate. vibhītakakarañjānāṃ chāyāmūlanivāsinaḥ. karavīraṃ ca te puṣpaṃ dhārayanti ca mohitāḥ. padmabījāni khādanti puṣpaṃ jighranti mohitāḥ. na bhokṣyanti tathā nityaṃ daityāḥ kālena mohitāḥ. nindanti stavanaṃ viṣṇos tasya nityadviṣo janāḥ. homadhūmo na tatrāsīd vedaghoṣas tathaiva ca. yajñāś ca na pravartante yathāpūrvaṃ gṛhe gṛhe. śiṣyācāryakramo nāsīt putrair ātmapituḥ pitā. viṣṇuṃ brahmaṇyadeveśaṃ hitvā pāṣaṇḍam āśritāḥ. havyakavyavihīnāś ca jñānādhyayanavarjitāḥ. devasvādānarucayo brahmasvarucayas tathā. stutimaṅgalahīnāni devasthānāni sarvaśaḥ.

विप्रकीर्णानि धान्यानि काकमूषकभोजनम्। अपावृतं पयो ऽतिष्ठद् उच्छिष्टाश् चास्पृशन् घृतम्।

viprakīrṇāni dhānyāni kākamūṣakabhojanam. apāvṛtaṃ payo 'tiṣṭhad ucchiṣṭāś cāspṛśan ghṛtam.

कुद्दालपाटीपिटकं प्रकीर्णं कांस्यभाजनम्। द्रव्योपकरणं सर्वं नान्ववैक्षत् कुटुम्बिनी।

kuddālapāṭīpiṭakaṃ prakīrṇaṃ kāṃsyabhājanam. dravyopakaraṇaṃ sarvaṃ nānvavaikṣat kuṭumbinī.

प्राकारागारविध्वंसान् न स्म ते प्रतिकुर्वते। क्षुद्राः संस्कारहीनाश् च नार्यो ह्य् उदरपोषणाः। शौचाचारपरिभ्रष्टा निर्लज्जा भोगवञ्चिताः। उभाभ्याम् एव पाणिभ्यां शिरःकण्डूयनान्विताः। गृहजालाभिसंस्थाना ह्य् आसंस् तत्र स्त्रियः पुनः। श्वश्रूश्वशुरयोर् मध्ये भर्तारं कृतकं यथा। प्रेक्षयन्ति च निर्लज्जा नार्यः कुलजलक्षणाः। नाद्रियन्ते पशून् बद्ध्वा यवसेनोदकेन च।

prākārāgāravidhvaṃsān na sma te pratikurvate. kṣudrāḥ saṃskārahīnāś ca nāryo hy udarapoṣaṇāḥ. śaucācāraparibhraṣṭā nirlajjā bhogavañcitāḥ. ubhābhyām eva pāṇibhyāṃ śiraḥkaṇḍūyanānvitāḥ. gṛhajālābhisaṃsthānā hy āsaṃs tatra striyaḥ punaḥ. śvaśrūśvaśurayor madhye bhartāraṃ kṛtakaṃ yathā. prekṣayanti ca nirlajjā nāryaḥ kulajalakṣaṇāḥ. nādriyante paśūn baddhvā yavasenodakena ca.

बालानां प्रेक्षमाणानां स्वयं भक्षान् अभक्षयन्। तथा भृत्यजनं सर्वं पर्यश्नन्ति च दानवाः।

bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ svayaṃ bhakṣān abhakṣayan. tathā bhṛtyajanaṃ sarvaṃ paryaśnanti ca dānavāḥ.

पायसं कृसरं मांसम् अपूपान् अथ शष्कुलीः। अपाचयन्न् आत्मनो ऽर्थे वृथामांसान्य् अभक्षयन्।

pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpān atha śaṣkulīḥ. apācayann ātmano 'rthe vṛthāmāṃsāny abhakṣayan.

उत्सूर्यशायिनश् चासन् सर्वे चासन् प्रगेनिशाः। अवर्तन् कलहाश् चात्र दिवारात्रं गृहे गृहे।

utsūryaśāyinaś cāsan sarve cāsan prageniśāḥ. avartan kalahāś cātra divārātraṃ gṛhe gṛhe.

अनार्याश् चार्यम् आसीनं पर्युपासन् न तत्र ह। आश्रमस्थान् विकर्मस्थाः प्रद्विषन्ति परस्परम्। संकराश् चाप्य् अवर्तन्त न च शौचम् अवर्तत।

anāryāś cāryam āsīnaṃ paryupāsan na tatra ha. āśramasthān vikarmasthāḥ pradviṣanti parasparam. saṃkarāś cāpy avartanta na ca śaucam avartata.

ये च वेदविदो विप्रा विस्पष्टम् अनृचश् च ये। निरन्तरविशेषास् ते बहुमानावमानयोः।

ye ca vedavido viprā vispaṣṭam anṛcaś ca ye. nirantaraviśeṣās te bahumānāvamānayoḥ.

हावम् आभरणं वेषं गतिं स्थितिम् अवेक्षितुम्। असेवन्त भुजिष्या वै दुर्जनाचरितं विधिम्।

hāvam ābharaṇaṃ veṣaṃ gatiṃ sthitim avekṣitum. asevanta bhujiṣyā vai durjanācaritaṃ vidhim.

स्त्रियः पुरुषवेषेण पुंसः स्त्रीवेषधारिणः। क्रीडारतिविहारेषु परां मुदम् अवाप्नुवन्।

striyaḥ puruṣaveṣeṇa puṃsaḥ strīveṣadhāriṇaḥ. krīḍārativihāreṣu parāṃ mudam avāpnuvan.

प्रभवद्भिः पुरा दायान् अर्हेभ्यः प्रतिपादितान्। नाभ्यवर्तन्त नास्तिक्याद् वर्तन्तः संभवेष्व् अपि।

prabhavadbhiḥ purā dāyān arhebhyaḥ pratipāditān. nābhyavartanta nāstikyād vartantaḥ saṃbhaveṣv api.

मित्रेणाभ्यर्थितं मित्रम् अर्थे संशयिते क्व चित्। वालकोट्यग्रमात्रेण स्वार्थेनाघ्नत तद् वसु।

mitreṇābhyarthitaṃ mitram arthe saṃśayite kva cit. vālakoṭyagramātreṇa svārthenāghnata tad vasu.

परस्वादानरुचयो विपण्यव्यवहारिणः। अदृश्यन्तार्यवर्णेषु शूद्राश् चापि तपोधनाः।

parasvādānarucayo vipaṇyavyavahāriṇaḥ. adṛśyantāryavarṇeṣu śūdrāś cāpi tapodhanāḥ.

अधीयन्ते ऽव्रताः के चिद् वृथाव्रतम् अथापरे। अशुश्रूषुर् गुरोः शिष्यः कश् चिच् छिष्यसखो गुरुः।

adhīyante 'vratāḥ ke cid vṛthāvratam athāpare. aśuśrūṣur guroḥ śiṣyaḥ kaś cic chiṣyasakho guruḥ.

पिता चैव जनित्री च श्रान्तौ वृत्तोत्सवाव् इव। अप्रभुत्वे स्थितौ वृद्धाव् अन्नं प्रार्थयतः सुतान्।

pitā caiva janitrī ca śrāntau vṛttotsavāv iva. aprabhutve sthitau vṛddhāv annaṃ prārthayataḥ sutān.

तत्र वेदविदः प्राज्ञा गाम्भीर्ये सागरोपमाः। कृष्यादिष्व् अभवन् सक्ता मूर्खाः श्राद्धान्य् अभुञ्जत।

tatra vedavidaḥ prājñā gāmbhīrye sāgaropamāḥ. kṛṣyādiṣv abhavan saktā mūrkhāḥ śrāddhāny abhuñjata.

प्रातः प्रातश् च सुप्रश्नं कल्पनं प्रेषणक्रियाः। शिष्यानुप्रहितास् तस्मिन्न् अकुर्वन् गुरवश् च ह।

prātaḥ prātaś ca supraśnaṃ kalpanaṃ preṣaṇakriyāḥ. śiṣyānuprahitās tasminn akurvan guravaś ca ha.

श्वश्रूश्वशुरयोर् अग्रे वधूः प्रेष्यान् अशासत। अन्वशासच् च भर्तारं समाहूयाभिजल्पती।

śvaśrūśvaśurayor agre vadhūḥ preṣyān aśāsata. anvaśāsac ca bhartāraṃ samāhūyābhijalpatī.

प्रयत्नेनापि चारक्षच् चित्तं पुत्रस्य वै पिता। व्यभजंश् चापि संरम्भाद् दुःखवासं तथावसन्।

prayatnenāpi cārakṣac cittaṃ putrasya vai pitā. vyabhajaṃś cāpi saṃrambhād duḥkhavāsaṃ tathāvasan.

अग्निदाहेन चोरैर् वा राजभिर् वा हृतं धनम्। दृष्ट्वा द्वेषात् प्राहसन्त सुहृत्संभाविता ह्य् अपि।

agnidāhena corair vā rājabhir vā hṛtaṃ dhanam. dṛṣṭvā dveṣāt prāhasanta suhṛtsaṃbhāvitā hy api.

कृतघ्ना नास्तिकाः पापा गुरुदाराभिमर्शिनः। अभक्ष्यभक्षणरता निर्मर्यादा हतत्विषः। श्वशुरानुगताः सर्वे ह्य् उत्सृज्य पितरौ सुताः। स्वकर्मणा च जातो ऽहम् इत्य् एवंवादिनस् तथा।

kṛtaghnā nāstikāḥ pāpā gurudārābhimarśinaḥ. abhakṣyabhakṣaṇaratā nirmaryādā hatatviṣaḥ. śvaśurānugatāḥ sarve hy utsṛjya pitarau sutāḥ. svakarmaṇā ca jāto 'ham ity evaṃvādinas tathā.

तेष्व् एवमादीन् आचारान् आचरत्सु विपर्यये। नाहं देवेन्द्र वत्स्यामि दानवेष्व् इति मे मतिः।

teṣv evamādīn ācārān ācaratsu viparyaye. nāhaṃ devendra vatsyāmi dānaveṣv iti me matiḥ.

तां मां स्वयम् अनुप्राप्ताम् अभिनन्द शचीपते। त्वयार्चितां मां देवेश पुरोधास्यन्ति देवताः।

tāṃ māṃ svayam anuprāptām abhinanda śacīpate. tvayārcitāṃ māṃ deveśa purodhāsyanti devatāḥ.

यत्राहं तत्र मत्कान्ता मद्विशिष्टा मदर्पणाः। सप्त देव्यो मयाष्टम्यो वासं चेष्यन्ति मे ऽष्टधा।

yatrāhaṃ tatra matkāntā madviśiṣṭā madarpaṇāḥ. sapta devyo mayāṣṭamyo vāsaṃ ceṣyanti me 'ṣṭadhā.

आशा श्रद्धा धृतिः कान्तिर् विजितिः सन्नतिः क्षमा। अष्टमी वृत्तिर् एतासां पुरोगा पाकशासन।

āśā śraddhā dhṛtiḥ kāntir vijitiḥ sannatiḥ kṣamā. aṣṭamī vṛttir etāsāṃ purogā pākaśāsana.

ताश् चाहं चासुरांस् त्यक्त्वा युष्मद्विषयम् आगता। त्रिदशेषु निवत्स्यामो धर्मनिष्ठान्तरात्मसु।

tāś cāhaṃ cāsurāṃs tyaktvā yuṣmadviṣayam āgatā. tridaśeṣu nivatsyāmo dharmaniṣṭhāntarātmasu.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्तवचनां देवीम् अत्यर्थं तौ ननन्दतुः। नारदश् च त्रिलोकर्षिर् वृत्रहन्ता च वासवः।

bhīṣma uvāca. ity uktavacanāṃ devīm atyarthaṃ tau nanandatuḥ. nāradaś ca trilokarṣir vṛtrahantā ca vāsavaḥ.

ततो ऽनलसखो वायुः प्रववौ देववेश्मसु। इष्टगन्धः सुखस्पर्शः सर्वेन्द्रियसुखावहः।

tato 'nalasakho vāyuḥ pravavau devaveśmasu. iṣṭagandhaḥ sukhasparśaḥ sarvendriyasukhāvahaḥ.

शुचौ चाभ्यर्चिते देशे त्रिदशाः प्रायशः स्थिताः। लक्ष्म्या सहितम् आसीनं मघवन्तं दिदृक्षवः।

śucau cābhyarcite deśe tridaśāḥ prāyaśaḥ sthitāḥ. lakṣmyā sahitam āsīnaṃ maghavantaṃ didṛkṣavaḥ.

ततो दिवं प्राप्य सहस्रलोचनः; श्रियोपपन्नः सुहृदा सुरर्षिणा। रथेन हर्यश्वयुजा सुरर्षभः; सदः सुराणाम् अभिसत्कृतो ययौ।

tato divaṃ prāpya sahasralocanaḥ; śriyopapannaḥ suhṛdā surarṣiṇā. rathena haryaśvayujā surarṣabhaḥ; sadaḥ surāṇām abhisatkṛto yayau.

अथेङ्गितं वज्रधरस्य नारदः; श्रियाश् च देव्या मनसा विचारयन्। श्रियै शशंसामरदृष्टपौरुषः; शिवेन तत्रागमनं महर्द्धिमत्।

atheṅgitaṃ vajradharasya nāradaḥ; śriyāś ca devyā manasā vicārayan. śriyai śaśaṃsāmaradṛṣṭapauruṣaḥ; śivena tatrāgamanaṃ maharddhimat.

ततो ऽमृतं द्यौः प्रववर्ष भास्वती; पितामहस्यायतने स्वयंभुवः। अनाहता दुन्दुभयश् च नेदिरे; तथा प्रसन्नाश् च दिशश् चकाशिरे।

tato 'mṛtaṃ dyauḥ pravavarṣa bhāsvatī; pitāmahasyāyatane svayaṃbhuvaḥ. anāhatā dundubhayaś ca nedire; tathā prasannāś ca diśaś cakāśire.

यथर्तु सस्येषु ववर्ष वासवो; न धर्ममार्गाद् विचचाल कश् चन। अनेकरत्नाकरभूषणा च भूः; सुघोषघोषा भुवनौकसां जये।

yathartu sasyeṣu vavarṣa vāsavo; na dharmamārgād vicacāla kaś cana. anekaratnākarabhūṣaṇā ca bhūḥ; sughoṣaghoṣā bhuvanaukasāṃ jaye.

क्रियाभिरामा मनुजा यशस्विनो; बभुः शुभे पुण्यकृतां पथि स्थिताः। नरामराः किंनरयक्षराक्षसाः; समृद्धिमन्तः सुखिनो यशस्विनः।

kriyābhirāmā manujā yaśasvino; babhuḥ śubhe puṇyakṛtāṃ pathi sthitāḥ. narāmarāḥ kiṃnarayakṣarākṣasāḥ; samṛddhimantaḥ sukhino yaśasvinaḥ.

न जात्व् अकाले कुसुमं कुतः फलं; पपात वृक्षात् पवनेरिताद् अपि। रसप्रदाः कामदुघाश् च धेनवो; न दारुणा वाग् विचचार कस्य चित्।

na jātv akāle kusumaṃ kutaḥ phalaṃ; papāta vṛkṣāt pavaneritād api. rasapradāḥ kāmadughāś ca dhenavo; na dāruṇā vāg vicacāra kasya cit.

इमां सपर्यां सह सर्वकामदैः; श्रियाश् च शक्रप्रमुखैश् च दैवतैः। पठन्ति ये विप्रसदः समागमे; समृद्धकामाः श्रियम् आप्नुवन्ति ते।

imāṃ saparyāṃ saha sarvakāmadaiḥ; śriyāś ca śakrapramukhaiś ca daivataiḥ. paṭhanti ye viprasadaḥ samāgame; samṛddhakāmāḥ śriyam āpnuvanti te.

त्वया कुरूणां वर यत् प्रचोदितं; भवाभवस्येह परं निदर्शनम्। तद् अद्य सर्वं परिकीर्तितं मया; परीक्ष्य तत्त्वं परिगन्तुम् अर्हसि। संस्मृत्य बुद्धीन्द्रियगोचरातिगं। स्वगोचरे सर्वकृतालयं तम्। हरिं महापापहरं जनास् ते। संस्मृत्य संपूज्य विधूतपापाः। यमैश् च नित्यं नियमैश् च संयतास्। तत्त्वं च विष्णोः परिपश्यमानाः। देवानुसारेण विमुक्तियोगं। ते गाहमानाः परम् आप्नुवन्ति। एवं राजेन्द्र सततं जपहोमपरायणः। वासुदेवपरो नित्यं ज्ञानध्यानपरायणः। दानधर्मरतिर् नित्यं प्रजास् त्वं परिपालय। वासुदेवपरो नित्यं ज्ञानध्यानपरायणान्। विशेषेणार्चयेथास् त्वं सततं पर्युपास्स्व च।

tvayā kurūṇāṃ vara yat pracoditaṃ; bhavābhavasyeha paraṃ nidarśanam. tad adya sarvaṃ parikīrtitaṃ mayā; parīkṣya tattvaṃ parigantum arhasi. saṃsmṛtya buddhīndriyagocarātigaṃ. svagocare sarvakṛtālayaṃ tam. hariṃ mahāpāpaharaṃ janās te. saṃsmṛtya saṃpūjya vidhūtapāpāḥ. yamaiś ca nityaṃ niyamaiś ca saṃyatās. tattvaṃ ca viṣṇoḥ paripaśyamānāḥ. devānusāreṇa vimuktiyogaṃ. te gāhamānāḥ param āpnuvanti. evaṃ rājendra satataṃ japahomaparāyaṇaḥ. vāsudevaparo nityaṃ jñānadhyānaparāyaṇaḥ. dānadharmaratir nityaṃ prajās tvaṃ paripālaya. vāsudevaparo nityaṃ jñānadhyānaparāyaṇān. viśeṣeṇārcayethās tvaṃ satataṃ paryupāssva ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...