महाभारत 12.220 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 220→

[mh-12-220] • 118 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। मग्नस्य व्यसने कृच्छ्रे किं श्रेयः पुरुषस्य हि। बन्धुनाशे महीपाल राज्यनाशे ऽपि वा पुनः।

yudhiṣṭhira uvāca. magnasya vyasane kṛcchre kiṃ śreyaḥ puruṣasya hi. bandhunāśe mahīpāla rājyanāśe 'pi vā punaḥ.

त्वं हि नः परमो वक्ता लोके ऽस्मिन् भरतर्षभ। एतद् भवन्तं पृच्छामि तन् मे वक्तुम् इहार्हसि।

tvaṃ hi naḥ paramo vaktā loke 'smin bharatarṣabha. etad bhavantaṃ pṛcchāmi tan me vaktum ihārhasi.

भीष्म उवाच। पुत्रदारैः सुखैश् चैव वियुक्तस्य धनेन च। मग्नस्य व्यसने कृच्छ्रे धृतिः श्रेयस्करी नृप।

bhīṣma uvāca. putradāraiḥ sukhaiś caiva viyuktasya dhanena ca. magnasya vyasane kṛcchre dhṛtiḥ śreyaskarī nṛpa.

धैर्येण युक्तस्य सतः शरीरं न विशीर्यते। विशोकता सुखं धत्ते धत्ते चारोग्यम् उत्तमम्। वश्या भवन्ति धैर्येण न वा राज्ञो न संशयः। धैर्यवाञ् श्रियम् आप्नोति धैर्याद् धर्मो विवर्धते। आरोग्याच् च शरीरस्य स पुनर् विन्दते श्रियम्।

dhairyeṇa yuktasya sataḥ śarīraṃ na viśīryate. viśokatā sukhaṃ dhatte dhatte cārogyam uttamam. vaśyā bhavanti dhairyeṇa na vā rājño na saṃśayaḥ. dhairyavāñ śriyam āpnoti dhairyād dharmo vivardhate. ārogyāc ca śarīrasya sa punar vindate śriyam.

यस्य राज्ञो नरास् तात सात्त्विकीं वृत्तिम् आस्थिताः। तस्य स्थैर्यं च धैर्यं च व्यवसायश् च कर्मसु।

yasya rājño narās tāta sāttvikīṃ vṛttim āsthitāḥ. tasya sthairyaṃ ca dhairyaṃ ca vyavasāyaś ca karmasu.

अत्रैवोदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। बलिवासवसंवादं पुनर् एव युधिष्ठिर।

atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam. balivāsavasaṃvādaṃ punar eva yudhiṣṭhira.

वृत्ते देवासुरे युद्धे दैत्यदानवसंक्षये। विष्णुक्रान्तेषु लोकेषु देवराजे शतक्रतौ।

vṛtte devāsure yuddhe daityadānavasaṃkṣaye. viṣṇukrānteṣu lokeṣu devarāje śatakratau.

इज्यमानेषु देवेषु चातुर्वर्ण्ये व्यवस्थिते। समृध्यमाने त्रैलोक्ये प्रीतियुक्ते स्वयंभुवि।

ijyamāneṣu deveṣu cāturvarṇye vyavasthite. samṛdhyamāne trailokye prītiyukte svayaṃbhuvi.

रुद्रैर् वसुभिर् आदित्यैर् अश्विभ्याम् अपि चर्षिभिः। गन्धर्वैर् भुजगेन्द्रैश् च सिद्धैश् चान्यैर् वृतः प्रभुः।

rudrair vasubhir ādityair aśvibhyām api carṣibhiḥ. gandharvair bhujagendraiś ca siddhaiś cānyair vṛtaḥ prabhuḥ.

चतुर्दन्तं सुदान्तं च वारणेन्द्रं श्रिया वृतम्। आरुह्यैरावतं शक्रस् त्रैलोक्यम् अनुसंययौ।

caturdantaṃ sudāntaṃ ca vāraṇendraṃ śriyā vṛtam. āruhyairāvataṃ śakras trailokyam anusaṃyayau.

स कदा चित् समुद्रान्ते कस्मिंश् चिद् गिरिगह्वरे। बलिं वैरोचनिं वज्री ददर्शोपससर्प च।

sa kadā cit samudrānte kasmiṃś cid girigahvare. baliṃ vairocaniṃ vajrī dadarśopasasarpa ca.

तम् ऐरावतमूर्धस्थं प्रेक्ष्य देवगणैर् वृतम्। सुरेन्द्रम् इन्द्रं दैत्येन्द्रो न शुशोच न विव्यथे।

tam airāvatamūrdhasthaṃ prekṣya devagaṇair vṛtam. surendram indraṃ daityendro na śuśoca na vivyathe.

दृष्ट्वा तम् अविकारस्थं तिष्ठन्तं निर्भयं बलिम्। अधिरूढो द्विपश्रेष्ठम् इत्य् उवाच शतक्रतुः।

dṛṣṭvā tam avikārasthaṃ tiṣṭhantaṃ nirbhayaṃ balim. adhirūḍho dvipaśreṣṭham ity uvāca śatakratuḥ.

दैत्य न व्यथसे शौर्याद् अथ वा वृद्धसेवया। तपसा भावितत्वाद् वा सर्वथैतत् सुदुष्करम्।

daitya na vyathase śauryād atha vā vṛddhasevayā. tapasā bhāvitatvād vā sarvathaitat suduṣkaram.

शत्रुभिर् वशम् आनीतो हीनः स्थानाद् अनुत्तमात्। वैरोचने किम् आश्रित्य शोचितव्ये न शोचसि।

śatrubhir vaśam ānīto hīnaḥ sthānād anuttamāt. vairocane kim āśritya śocitavye na śocasi.

श्रैष्ठ्यं प्राप्य स्वजातीनां भुक्त्वा भोगान् अनुत्तमान्। हृतस्वबलराज्यस् त्वं ब्रूहि कस्मान् न शोचसि।

śraiṣṭhyaṃ prāpya svajātīnāṃ bhuktvā bhogān anuttamān. hṛtasvabalarājyas tvaṃ brūhi kasmān na śocasi.

ईश्वरो हि पुरा भूत्वा पितृपैतामहे पदे। तत् त्वम् अद्य हृतं दृष्ट्वा सपत्नैः किं न शोचसि।

īśvaro hi purā bhūtvā pitṛpaitāmahe pade. tat tvam adya hṛtaṃ dṛṣṭvā sapatnaiḥ kiṃ na śocasi.

बद्धश् च वारुणैः पाशैर् वज्रेण च समाहतः। हृतदारो हृतधनो ब्रूहि कस्मान् न शोचसि।

baddhaś ca vāruṇaiḥ pāśair vajreṇa ca samāhataḥ. hṛtadāro hṛtadhano brūhi kasmān na śocasi.

भ्रष्टश्रीर् विभवभ्रष्टो यन् न शोचसि दुष्करम्। त्रैलोक्यराज्यनाशे हि को ऽन्यो जीवितुम् उत्सहेत्।

bhraṣṭaśrīr vibhavabhraṣṭo yan na śocasi duṣkaram. trailokyarājyanāśe hi ko 'nyo jīvitum utsahet.

एतच् चान्यच् च परुषं ब्रुवन्तं परिभूय तम्। श्रुत्वा सुखम् असंभ्रान्तो बलिर् वैरोचनो ऽब्रवीत्।

etac cānyac ca paruṣaṃ bruvantaṃ paribhūya tam. śrutvā sukham asaṃbhrānto balir vairocano 'bravīt.

निगृहीते मयि भृशं शक्र किं कत्थितेन ते। वज्रम् उद्यम्य तिष्ठन्तं पश्यामि त्वां पुरंदर।

nigṛhīte mayi bhṛśaṃ śakra kiṃ katthitena te. vajram udyamya tiṣṭhantaṃ paśyāmi tvāṃ puraṃdara.

अशक्तः पूर्वम् आसीस् त्वं कथं चिच् छक्ततां गतः। कस् त्वद् अन्य इमा वाचः सुक्रूरा वक्तुम् अर्हति।

aśaktaḥ pūrvam āsīs tvaṃ kathaṃ cic chaktatāṃ gataḥ. kas tvad anya imā vācaḥ sukrūrā vaktum arhati.

यस् तु शत्रोर् वशस्थस्य शक्तो ऽपि कुरुते दयाम्। हस्तप्राप्तस्य वीरस्य तं चैव पुरुषं विदुः।

yas tu śatror vaśasthasya śakto 'pi kurute dayām. hastaprāptasya vīrasya taṃ caiva puruṣaṃ viduḥ.

अनिश्चयो हि युद्धेषु द्वयोर् विवदमानयोः। एकः प्राप्नोति विजयम् एकश् चैव पराभवम्।

aniścayo hi yuddheṣu dvayor vivadamānayoḥ. ekaḥ prāpnoti vijayam ekaś caiva parābhavam.

मा च ते भूत् स्वभावो ऽयं मया दैवतपुंगव। ईश्वरः सर्वभूतानां विक्रमेण जितो बलात्।

mā ca te bhūt svabhāvo 'yaṃ mayā daivatapuṃgava. īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ vikrameṇa jito balāt.

नैतद् अस्मत्कृतं शक्र नैतच् छक्र त्वया कृतम्। यत् त्वम् एवंगतो वज्रिन् यद् वाप्य् एवंगता वयम्।

naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam. yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam.

अहम् आसं यथाद्य त्वं भविता त्वं यथा वयम्। मावमंस्था मया कर्म दुष्कृतं कृतम् इत्य् उत।

aham āsaṃ yathādya tvaṃ bhavitā tvaṃ yathā vayam. māvamaṃsthā mayā karma duṣkṛtaṃ kṛtam ity uta.

सुखदुःखे हि पुरुषः पर्यायेणाधिगच्छति। पर्यायेणासि शक्रत्वं प्राप्तः शक्र न कर्मणा।

sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇādhigacchati. paryāyeṇāsi śakratvaṃ prāptaḥ śakra na karmaṇā.

कालः काले नयति मां त्वां च कालो नयत्य् अयम्। तेनाहं त्वं यथा नाद्य त्वं चापि न यथा वयम्।

kālaḥ kāle nayati māṃ tvāṃ ca kālo nayaty ayam. tenāhaṃ tvaṃ yathā nādya tvaṃ cāpi na yathā vayam.

न मातृपितृशुश्रूषा न च दैवतपूजनम्। नान्यो गुणसमाचारः पुरुषस्य सुखावहः।

na mātṛpitṛśuśrūṣā na ca daivatapūjanam. nānyo guṇasamācāraḥ puruṣasya sukhāvahaḥ.

न विद्या न तपो दानं न मित्राणि न बान्धवाः। शक्नुवन्ति परित्रातुं नरं कालेन पीडितम्।

na vidyā na tapo dānaṃ na mitrāṇi na bāndhavāḥ. śaknuvanti paritrātuṃ naraṃ kālena pīḍitam.

नागामिनम् अनर्थं हि प्रतिघातशतैर् अपि। शक्नुवन्ति प्रतिव्योढुम् ऋते बुद्धिबलान् नराः।

nāgāminam anarthaṃ hi pratighātaśatair api. śaknuvanti prativyoḍhum ṛte buddhibalān narāḥ.

पर्यायैर् हन्यमानानां परित्राता न विद्यते। इदं तु दुःखं यच् छक्र कर्ताहम् इति मन्यते।

paryāyair hanyamānānāṃ paritrātā na vidyate. idaṃ tu duḥkhaṃ yac chakra kartāham iti manyate.

यदि कर्ता भवेत् कर्ता न क्रियेत कदा चन। यस्मात् तु क्रियते कर्ता तस्मात् कर्ताप्य् अनीश्वरः।

yadi kartā bhavet kartā na kriyeta kadā cana. yasmāt tu kriyate kartā tasmāt kartāpy anīśvaraḥ.

कालेन त्वाहम् अजयं कालेनाहं जितस् त्वया। गन्ता गतिमतां कालः कालः कलयति प्रजाः।

kālena tvāham ajayaṃ kālenāhaṃ jitas tvayā. gantā gatimatāṃ kālaḥ kālaḥ kalayati prajāḥ.

इन्द्र प्राकृतया बुद्ध्या प्रलपन् नावबुध्यसे। के चित् त्वां बहु मन्यन्ते श्रैष्ठ्यं प्राप्तं स्वकर्मणा।

indra prākṛtayā buddhyā pralapan nāvabudhyase. ke cit tvāṃ bahu manyante śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ svakarmaṇā.

कथम् अस्मद्विधो नाम जानंल् लोकप्रवृत्तयः। कालेनाभ्याहतः शोचेन् मुह्येद् वाप्य् अर्थसंभ्रमे।

katham asmadvidho nāma jānaṃl lokapravṛttayaḥ. kālenābhyāhataḥ śocen muhyed vāpy arthasaṃbhrame.

नित्यं कालपरीतस्य मम वा मद्विधस्य वा। बुद्धिर् व्यसनम् आसाद्य भिन्ना नौर् इव सीदति।

nityaṃ kālaparītasya mama vā madvidhasya vā. buddhir vyasanam āsādya bhinnā naur iva sīdati.

अहं च त्वं च ये चान्ये भविष्यन्ति सुराधिपाः। ते सर्वे शक्र यास्यन्ति मार्गम् इन्द्रशतैर् गतम्।

ahaṃ ca tvaṃ ca ye cānye bhaviṣyanti surādhipāḥ. te sarve śakra yāsyanti mārgam indraśatair gatam.

त्वाम् अप्य् एवं सुदुर्धर्षं ज्वलन्तं परया श्रिया। काले परिणते कालः कालयिष्यति माम् इव।

tvām apy evaṃ sudurdharṣaṃ jvalantaṃ parayā śriyā. kāle pariṇate kālaḥ kālayiṣyati mām iva.

बहूनीन्द्रसहस्राणि दैतेयानां युगे युगे। अभ्यतीतानि कालेन कालो हि दुरतिक्रमः।

bahūnīndrasahasrāṇi daiteyānāṃ yuge yuge. abhyatītāni kālena kālo hi duratikramaḥ.

इदं तु लब्ध्वा त्वं स्थानम् आत्मानं बहु मन्यसे। सर्वभूतभवं देवं ब्रह्माणम् इव शाश्वतम्।

idaṃ tu labdhvā tvaṃ sthānam ātmānaṃ bahu manyase. sarvabhūtabhavaṃ devaṃ brahmāṇam iva śāśvatam.

न चेदम् अचलं स्थानम् अनन्तं वापि कस्य चित्। त्वं तु बालिशया बुद्ध्या ममेदम् इति मन्यसे।

na cedam acalaṃ sthānam anantaṃ vāpi kasya cit. tvaṃ tu bāliśayā buddhyā mamedam iti manyase.

अविश्वास्ये विश्वसिषि मन्यसे चाध्रुवं ध्रुवम्। नित्यं कालपरीतात्मा भवत्य् एवं सुरेश्वर। ममेयम् इति मोहात् त्वं राजश्रियम् अभीप्ससि।

aviśvāsye viśvasiṣi manyase cādhruvaṃ dhruvam. nityaṃ kālaparītātmā bhavaty evaṃ sureśvara. mameyam iti mohāt tvaṃ rājaśriyam abhīpsasi.

नेयं तव न चास्माकं न चान्येषां स्थिरा मता। अतिक्रम्य बहून् अन्यांस् त्वयि तावद् इयं स्थिता।

neyaṃ tava na cāsmākaṃ na cānyeṣāṃ sthirā matā. atikramya bahūn anyāṃs tvayi tāvad iyaṃ sthitā.

कं चित् कालम् इयं स्थित्वा त्वयि वासव चञ्चला। गौर् निपानम् इवोत्सृज्य पुनर् अन्यं गमिष्यति।

kaṃ cit kālam iyaṃ sthitvā tvayi vāsava cañcalā. gaur nipānam ivotsṛjya punar anyaṃ gamiṣyati.

राजलोका ह्य् अतिक्रान्ता यान् न संख्यातुम् उत्सहे। त्वत्तो बहुतराश् चान्ये भविष्यन्ति पुरंदर।

rājalokā hy atikrāntā yān na saṃkhyātum utsahe. tvatto bahutarāś cānye bhaviṣyanti puraṃdara.

सवृक्षौषधिरत्नेयं ससरित्पर्वताकरा। तान् इदानीं न पश्यामि यैर् भुक्तेयं पुरा मही।

savṛkṣauṣadhiratneyaṃ sasaritparvatākarā. tān idānīṃ na paśyāmi yair bhukteyaṃ purā mahī.

पृथुर् ऐलो मयो भौमो नरकः शम्बरस् तथा। अश्वग्रीवः पुलोमा च स्वर्भानुर् अमितध्वजः।

pṛthur ailo mayo bhaumo narakaḥ śambaras tathā. aśvagrīvaḥ pulomā ca svarbhānur amitadhvajaḥ.

प्रह्रादो नमुचिर् दक्षो विप्रचित्तिर् विरोचनः। ह्रीनिषेधः सुहोत्रश् च भूरिहा पुष्पवान् वृषः।

prahrādo namucir dakṣo vipracittir virocanaḥ. hrīniṣedhaḥ suhotraś ca bhūrihā puṣpavān vṛṣaḥ.

सत्येषुर् ऋषभो राहुः कपिलाश्वो विरूपकः। बाणः कार्तस्वरो वह्निर् विश्वदंष्ट्रो ऽथ नैरृतः।

satyeṣur ṛṣabho rāhuḥ kapilāśvo virūpakaḥ. bāṇaḥ kārtasvaro vahnir viśvadaṃṣṭro 'tha nairṛtaḥ.

रित्थाहुत्थौ वीरताम्रौ वराहाश्वो रुचिः प्रभुः। विश्वजित् प्रतिशौरिश् च वृषाण्डो विष्करो मधुः।

ritthāhutthau vīratāmrau varāhāśvo ruciḥ prabhuḥ. viśvajit pratiśauriś ca vṛṣāṇḍo viṣkaro madhuḥ.

हिरण्यकशिपुश् चैव कैटभश् चैव दानवः। दैत्याश् च कालखञ्जाश् च सर्वे ते नैरृतैः सह।

hiraṇyakaśipuś caiva kaiṭabhaś caiva dānavaḥ. daityāś ca kālakhañjāś ca sarve te nairṛtaiḥ saha.

एते चान्ये च बहवः पूर्वे पूर्वतराश् च ये। दैत्येन्द्रा दानवेन्द्राश् च यांश् चान्यान् अनुशुश्रुम।

ete cānye ca bahavaḥ pūrve pūrvatarāś ca ye. daityendrā dānavendrāś ca yāṃś cānyān anuśuśruma.

बहवः पूर्वदैत्येन्द्राः संत्यज्य पृथिवीं गताः। कालेनाभ्याहताः सर्वे कालो हि बलवत्तरः।

bahavaḥ pūrvadaityendrāḥ saṃtyajya pṛthivīṃ gatāḥ. kālenābhyāhatāḥ sarve kālo hi balavattaraḥ.

सर्वैः क्रतुशतैर् इष्टं न त्वम् एकः शतक्रतुः। सर्वे धर्मपराश् चासन् सर्वे सततसत्रिणः।

sarvaiḥ kratuśatair iṣṭaṃ na tvam ekaḥ śatakratuḥ. sarve dharmaparāś cāsan sarve satatasatriṇaḥ.

अन्तरिक्षचराः सर्वे सर्वे ऽभिमुखयोधिनः। सर्वे संहननोपेताः सर्वे परिघबाहवः।

antarikṣacarāḥ sarve sarve 'bhimukhayodhinaḥ. sarve saṃhananopetāḥ sarve parighabāhavaḥ.

सर्वे मायाशतधराः सर्वे ते कामचारिणः। सर्वे समरम् आसाद्य न श्रूयन्ते पराजिताः।

sarve māyāśatadharāḥ sarve te kāmacāriṇaḥ. sarve samaram āsādya na śrūyante parājitāḥ.

सर्वे सत्यव्रतपराः सर्वे कामविहारिणः। सर्वे वेदव्रतपराः सर्वे चासन् बहुश्रुताः।

sarve satyavrataparāḥ sarve kāmavihāriṇaḥ. sarve vedavrataparāḥ sarve cāsan bahuśrutāḥ.

सर्वे संहतम् ऐश्वर्यम् ईश्वराः प्रतिपेदिरे। न चैश्वर्यमदस् तेषां भूतपूर्वो महात्मनाम्।

sarve saṃhatam aiśvaryam īśvarāḥ pratipedire. na caiśvaryamadas teṣāṃ bhūtapūrvo mahātmanām.

सर्वे यथार्थदातारः सर्वे विगतमत्सराः। सर्वे सर्वेषु भूतेषु यथावत् प्रतिपेदिरे।

sarve yathārthadātāraḥ sarve vigatamatsarāḥ. sarve sarveṣu bhūteṣu yathāvat pratipedire.

सर्वे दाक्षायणीपुत्राः प्राजापत्या महाबलाः। ज्वलन्तः प्रतपन्तश् च कालेन प्रतिसंहृताः।

sarve dākṣāyaṇīputrāḥ prājāpatyā mahābalāḥ. jvalantaḥ pratapantaś ca kālena pratisaṃhṛtāḥ.

त्वं चैवेमां यदा भुक्त्वा पृथिवीं त्यक्ष्यसे पुनः। न शक्ष्यसि तदा शक्र नियन्तुं शोकम् आत्मनः।

tvaṃ caivemāṃ yadā bhuktvā pṛthivīṃ tyakṣyase punaḥ. na śakṣyasi tadā śakra niyantuṃ śokam ātmanaḥ.

मुञ्चेच्छां कामभोगेषु मुञ्चेमं श्रीभवं मदम्। एवं स्वराज्यनाशे त्वं शोकं संप्रसहिष्यसि।

muñcecchāṃ kāmabhogeṣu muñcemaṃ śrībhavaṃ madam. evaṃ svarājyanāśe tvaṃ śokaṃ saṃprasahiṣyasi.

शोककाले शुचो मा त्वं हर्षकाले च मा हृषः। अतीतानागते हित्वा प्रत्युत्पन्नेन वर्तय।

śokakāle śuco mā tvaṃ harṣakāle ca mā hṛṣaḥ. atītānāgate hitvā pratyutpannena vartaya.

मां चेद् अभ्यागतः कालः सदायुक्तम् अतन्द्रितम्। क्षमस्व नचिराद् इन्द्र त्वाम् अप्य् उपगमिष्यति।

māṃ ced abhyāgataḥ kālaḥ sadāyuktam atandritam. kṣamasva nacirād indra tvām apy upagamiṣyati.

त्रासयन्न् इव देवेन्द्र वाग्भिस् तक्षसि माम् इह। संयते मयि नूनं त्वम् आत्मानं बहु मन्यसे।

trāsayann iva devendra vāgbhis takṣasi mām iha. saṃyate mayi nūnaṃ tvam ātmānaṃ bahu manyase.

कालः प्रथमम् आयान् मां पश्चात् त्वाम् अनुधावति। तेन गर्जसि देवेन्द्र पूर्वं कालहते मयि।

kālaḥ prathamam āyān māṃ paścāt tvām anudhāvati. tena garjasi devendra pūrvaṃ kālahate mayi.

को हि स्थातुम् अलं लोके क्रुद्धस्य मम संयुगे। कालस् तु बलवान् प्राप्तस् तेन तिष्ठसि वासव।

ko hi sthātum alaṃ loke kruddhasya mama saṃyuge. kālas tu balavān prāptas tena tiṣṭhasi vāsava.

यत् तद् वर्षसहस्रान्तं पूर्णं भवितुम् अर्हति। यथा मे सर्वगात्राणि नस्वस्थानि हतौजसः।

yat tad varṣasahasrāntaṃ pūrṇaṃ bhavitum arhati. yathā me sarvagātrāṇi nasvasthāni hataujasaḥ.

अहम् ऐन्द्रच् च्युतः स्थानात् त्वम् इन्द्रः प्रकृतो दिवि। सुचित्रे जीवलोके ऽस्मिन्न् उपास्यः कालपर्ययात्।

aham aindrac cyutaḥ sthānāt tvam indraḥ prakṛto divi. sucitre jīvaloke 'sminn upāsyaḥ kālaparyayāt.

किं हि कृत्वा त्वम् इन्द्रो ऽद्य किं हि कृत्वा च्युता वयम्। कालः कर्ता विकर्ता च सर्वम् अन्यद् अकारणम्।

kiṃ hi kṛtvā tvam indro 'dya kiṃ hi kṛtvā cyutā vayam. kālaḥ kartā vikartā ca sarvam anyad akāraṇam.

नाशं विनाशम् ऐश्वर्यं सुखदुःखे भवाभवौ। विद्वान् प्राप्यैवम् अत्यर्थं न प्रहृष्येन् न च व्यथेत्।

nāśaṃ vināśam aiśvaryaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau. vidvān prāpyaivam atyarthaṃ na prahṛṣyen na ca vyathet.

त्वम् एव हीन्द्र वेत्थास्मान् वेदाहं त्वां च वासव। विकत्थसे मां किं बद्धं कालेन निरपत्रप।

tvam eva hīndra vetthāsmān vedāhaṃ tvāṃ ca vāsava. vikatthase māṃ kiṃ baddhaṃ kālena nirapatrapa.

त्वम् एव हि पुरा वेत्थ यत् तदा पौरुषं मम। समरेषु च विक्रान्तं पर्याप्तं तन् निदर्शनम्।

tvam eva hi purā vettha yat tadā pauruṣaṃ mama. samareṣu ca vikrāntaṃ paryāptaṃ tan nidarśanam.

आदित्याश् चैव रुद्राश् च साध्याश् च वसुभिः सह। मया विनिर्जिताः सर्वे मरुतश् च शचीपते।

ādityāś caiva rudrāś ca sādhyāś ca vasubhiḥ saha. mayā vinirjitāḥ sarve marutaś ca śacīpate.

त्वम् एव शक्र जानासि देवासुरसमागमे। समेता विबुधा भग्नास् तरसा समरे मया।

tvam eva śakra jānāsi devāsurasamāgame. sametā vibudhā bhagnās tarasā samare mayā.

पर्वताश् चासकृत् क्षिप्ताः सवनाः सवनौकसः। सटङ्कशिखरा घोराः समरे मूर्ध्नि ते मया।

parvatāś cāsakṛt kṣiptāḥ savanāḥ savanaukasaḥ. saṭaṅkaśikharā ghorāḥ samare mūrdhni te mayā.

किं नु शक्यं मया कर्तुं यत् कालो दुरतिक्रमः। न हि त्वां नोत्सहे हन्तुं सवज्रम् अपि मुष्टिना।

kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat kālo duratikramaḥ. na hi tvāṃ notsahe hantuṃ savajram api muṣṭinā.

न तु विक्रमकालो ऽयं क्षमाकालो ऽयम् आगतः। तेन त्वा मर्षये शक्र दुर्मर्षणतरस् त्वया।

na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ. tena tvā marṣaye śakra durmarṣaṇataras tvayā.

त्वं मा परिणते काले परीतं कालवह्निना। नियतं कालपाशेन बद्धं शक्र विकत्थसे।

tvaṃ mā pariṇate kāle parītaṃ kālavahninā. niyataṃ kālapāśena baddhaṃ śakra vikatthase.

अयं स पुरुषः श्यामो लोकस्य दुरतिक्रमः। बद्ध्वा तिष्ठति मां रौद्रः पशुं रशनया यथा।

ayaṃ sa puruṣaḥ śyāmo lokasya duratikramaḥ. baddhvā tiṣṭhati māṃ raudraḥ paśuṃ raśanayā yathā.

लाभालाभौ सुखं दुःखं कामक्रोधौ भवाभवौ। वधो बन्धः प्रमोक्षश् च सर्वं कालेन लभ्यते।

lābhālābhau sukhaṃ duḥkhaṃ kāmakrodhau bhavābhavau. vadho bandhaḥ pramokṣaś ca sarvaṃ kālena labhyate.

नाहं कर्ता न कर्ता त्वं कर्ता यस् तु सदा प्रभुः। सो ऽयं पचति कालो मां वृक्षे फलम् इवागतम्।

nāhaṃ kartā na kartā tvaṃ kartā yas tu sadā prabhuḥ. so 'yaṃ pacati kālo māṃ vṛkṣe phalam ivāgatam.

यान्य् एव पुरुषः कुर्वन् सुखैः कालेन युज्यते। पुनस् तान्य् एव कुर्वाणो दुःखैः कालेन युज्यते।

yāny eva puruṣaḥ kurvan sukhaiḥ kālena yujyate. punas tāny eva kurvāṇo duḥkhaiḥ kālena yujyate.

न च कालेन कालज्ञः स्पृष्टः शोचितुम् अर्हति। तेन शक्र न शोचामि नास्ति शोके सहायता।

na ca kālena kālajñaḥ spṛṣṭaḥ śocitum arhati. tena śakra na śocāmi nāsti śoke sahāyatā.

यदा हि शोचतां शोको व्यसनं नापकर्षति। सामर्थ्यं शोचतो नास्ति नाद्य शोचाम्य् अहं ततः।

yadā hi śocatāṃ śoko vyasanaṃ nāpakarṣati. sāmarthyaṃ śocato nāsti nādya śocāmy ahaṃ tataḥ.

एवम् उक्तः सहस्राक्षो भगवान् पाकशासनः। प्रतिसंहृत्य संरम्भम् इत्य् उवाच शतक्रतुः।

evam uktaḥ sahasrākṣo bhagavān pākaśāsanaḥ. pratisaṃhṛtya saṃrambham ity uvāca śatakratuḥ.

सवज्रम् उद्यतं बाहुं दृष्ट्वा पाशांश् च वारुणान्। कस्येह न व्यथेद् बुद्धिर् मृत्योर् अपि जिघांसतः।

savajram udyataṃ bāhuṃ dṛṣṭvā pāśāṃś ca vāruṇān. kasyeha na vyathed buddhir mṛtyor api jighāṃsataḥ.

सा ते न व्यथते बुद्धिर् अचला तत्त्वदर्शिनी। ब्रुवन् न व्यथसे स त्वं वाक्यं सत्यपराक्रम।

sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī. bruvan na vyathase sa tvaṃ vākyaṃ satyaparākrama.

हो हि विश्वासम् अर्थेषु शरीरे वा शरीरभृत्। कर्तुम् उत्सहते लोके दृष्ट्वा संप्रस्थितं जगत्।

ho hi viśvāsam artheṣu śarīre vā śarīrabhṛt. kartum utsahate loke dṛṣṭvā saṃprasthitaṃ jagat.

अहम् अप्य् एवम् एवैनं लोकं जानाम्य् अशाश्वतम्। कालाग्नाव् आहितं घोरे गुह्ये सततगे ऽक्षरे।

aham apy evam evainaṃ lokaṃ jānāmy aśāśvatam. kālāgnāv āhitaṃ ghore guhye satatage 'kṣare.

न चात्र परिहारो ऽस्ति कालस्पृष्टस्य कस्य चित्। सूक्ष्माणां महतां चैव भूतानां परिपच्यताम्।

na cātra parihāro 'sti kālaspṛṣṭasya kasya cit. sūkṣmāṇāṃ mahatāṃ caiva bhūtānāṃ paripacyatām.

अनीशस्याप्रमत्तस्य भूतानि पचतः सदा। अनिवृत्तस्य कालस्य क्षयं प्राप्तो न मुच्यते।

anīśasyāpramattasya bhūtāni pacataḥ sadā. anivṛttasya kālasya kṣayaṃ prāpto na mucyate.

अप्रमत्तः प्रमत्तेषु कालो जागर्ति देहिषु। प्रयत्नेनाप्य् अतिक्रान्तो दृष्टपूर्वो न केन चित्।

apramattaḥ pramatteṣu kālo jāgarti dehiṣu. prayatnenāpy atikrānto dṛṣṭapūrvo na kena cit.

पुराणः शाश्वतो धर्मः सर्वप्राणभृतां समः। कालो न परिहार्यश् च न चास्यास्ति व्यतिक्रमः।

purāṇaḥ śāśvato dharmaḥ sarvaprāṇabhṛtāṃ samaḥ. kālo na parihāryaś ca na cāsyāsti vyatikramaḥ.

अहोरात्रांश् च मासांश् च क्षणान् काष्ठाः कला लवान्। संपिण्डयति नः कालो वृद्धिं वार्धुषिको यथा।

ahorātrāṃś ca māsāṃś ca kṣaṇān kāṣṭhāḥ kalā lavān. saṃpiṇḍayati naḥ kālo vṛddhiṃ vārdhuṣiko yathā.

इदम् अद्य करिष्यामि श्वः कर्तास्मीति वादिनम्। कालो हरति संप्राप्तो नदीवेग इवोडुपम्।

idam adya kariṣyāmi śvaḥ kartāsmīti vādinam. kālo harati saṃprāpto nadīvega ivoḍupam.

इदानीं तावद् एवासौ मया दृष्टः कथं मृतः। इति कालेन ह्रियतां प्रलापः श्रूयते नृणाम्।

idānīṃ tāvad evāsau mayā dṛṣṭaḥ kathaṃ mṛtaḥ. iti kālena hriyatāṃ pralāpaḥ śrūyate nṛṇām.

नश्यन्त्य् अर्थास् तथा भोगाः स्थानम् ऐश्वर्यम् एव च। अनित्यम् अध्रुवं सर्वं व्यवसायो हि दुष्करः। जीवितं जीवलोकस्य कालेनागम्य नीयते। अहं सुखीति नित्यं च मनसापि न चिन्तयेत्। उच्छ्राया विनिपातान्ता भावो ऽभावस्थ एव च।

naśyanty arthās tathā bhogāḥ sthānam aiśvaryam eva ca. anityam adhruvaṃ sarvaṃ vyavasāyo hi duṣkaraḥ. jīvitaṃ jīvalokasya kālenāgamya nīyate. ahaṃ sukhīti nityaṃ ca manasāpi na cintayet. ucchrāyā vinipātāntā bhāvo 'bhāvastha eva ca.

सा ते न व्यथते बुद्धिर् अचला तत्त्वदर्शिनी। अहम् आसं पुरा चेति मनसापि न बुध्यसे।

sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī. aham āsaṃ purā ceti manasāpi na budhyase.

कालेनाक्रम्य लोके ऽस्मिन् पच्यमाने बलीयसा। अज्येष्ठम् अकनिष्ठं च क्षिप्यमाणो न बुध्यसे।

kālenākramya loke 'smin pacyamāne balīyasā. ajyeṣṭham akaniṣṭhaṃ ca kṣipyamāṇo na budhyase.

ईर्ष्याभिमानलोभेषु कामक्रोधभयेषु च। स्पृहामोहाभिमानेषु लोकः सक्तो विमुह्यति।

īrṣyābhimānalobheṣu kāmakrodhabhayeṣu ca. spṛhāmohābhimāneṣu lokaḥ sakto vimuhyati.

भवांस् तु भावतत्त्वज्ञो विद्वाञ् ज्ञानतपोन्वितः। कालं पश्यति सुव्यक्तं पाणाव् आमलकं यथा।

bhavāṃs tu bhāvatattvajño vidvāñ jñānataponvitaḥ. kālaṃ paśyati suvyaktaṃ pāṇāv āmalakaṃ yathā.

कालचारित्रतत्त्वज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः। वैरोचने कृतात्मासि स्पृहणीयो विजानताम्।

kālacāritratattvajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ. vairocane kṛtātmāsi spṛhaṇīyo vijānatām.

सर्वलोको ह्य् अयं मन्ये बुद्ध्या परिगतस् त्वया। विहरन् सर्वतोमुक्तो न क्व चित् परिषज्जसे।

sarvaloko hy ayaṃ manye buddhyā parigatas tvayā. viharan sarvatomukto na kva cit pariṣajjase.

रजश् च हि तमश् च त्वा स्पृशतो न जितेन्द्रियम्। निष्प्रीतिं नष्टसंतापं त्वम् आत्मानम् उपाससे।

rajaś ca hi tamaś ca tvā spṛśato na jitendriyam. niṣprītiṃ naṣṭasaṃtāpaṃ tvam ātmānam upāsase.

सुहृदं सर्वभूतानां निर्वैरं शान्तमानसम्। दृष्ट्वा त्वां मम संजाता त्वय्य् अनुक्रोशिनी मतिः।

suhṛdaṃ sarvabhūtānāṃ nirvairaṃ śāntamānasam. dṛṣṭvā tvāṃ mama saṃjātā tvayy anukrośinī matiḥ.

नाहम् एतादृशं बुद्धं हन्तुम् इच्छामि बन्धने। आनृशंस्यं परो धर्मो अनुक्रोशस् तथा त्वयि।

nāham etādṛśaṃ buddhaṃ hantum icchāmi bandhane. ānṛśaṃsyaṃ paro dharmo anukrośas tathā tvayi.

मोक्ष्यन्ते वारुणाः पाशास् तवेमे कालपर्ययात्। प्रजानाम् अपचारेण स्वस्ति ते ऽस्तु महासुर।

mokṣyante vāruṇāḥ pāśās taveme kālaparyayāt. prajānām apacāreṇa svasti te 'stu mahāsura.

यदा श्वश्रूं स्नुषा वृद्धां परिचारेण योक्ष्यते। पुत्रश् च पितरं मोहात् प्रेषयिष्यति कर्मसु।

yadā śvaśrūṃ snuṣā vṛddhāṃ paricāreṇa yokṣyate. putraś ca pitaraṃ mohāt preṣayiṣyati karmasu.

ब्राह्मणैः कारयिष्यन्ति वृषलाः पादधावनम्। शूद्राश् च ब्राह्मणीं भार्याम् उपयास्यन्ति निर्भयाः। ब्राह्मणाश् चापि शूद्राश् च भोगार्थे कल्पयन्त्य् उत।

brāhmaṇaiḥ kārayiṣyanti vṛṣalāḥ pādadhāvanam. śūdrāś ca brāhmaṇīṃ bhāryām upayāsyanti nirbhayāḥ. brāhmaṇāś cāpi śūdrāś ca bhogārthe kalpayanty uta.

वियोनिषु च बीजानि मोक्ष्यन्ते पुरुषा यदा। संकरं कांस्यभाण्डैश् च बलिं चापि कुपात्रकैः।

viyoniṣu ca bījāni mokṣyante puruṣā yadā. saṃkaraṃ kāṃsyabhāṇḍaiś ca baliṃ cāpi kupātrakaiḥ.

चातुर्वर्ण्यं यदा कृत्स्नम् उन्मर्यादं भविष्यति। एकैकस् ते तदा पाशः क्रमशः प्रतिमोक्ष्यते।

cāturvarṇyaṃ yadā kṛtsnam unmaryādaṃ bhaviṣyati. ekaikas te tadā pāśaḥ kramaśaḥ pratimokṣyate.

अस्मत्तस् ते भयं नास्ति समयं प्रतिपालय। सुखी भव निराबाधः स्वस्थचेता निरामयः।

asmattas te bhayaṃ nāsti samayaṃ pratipālaya. sukhī bhava nirābādhaḥ svasthacetā nirāmayaḥ.

तम् एवम् उक्त्वा भगवाञ् शतक्रतुः; प्रतिप्रयातो गजराजवाहनः। विजित्य सर्वान् असुरान् सुराधिपो; ननन्द हर्षेण बभूव चैकराट्।

tam evam uktvā bhagavāñ śatakratuḥ; pratiprayāto gajarājavāhanaḥ. vijitya sarvān asurān surādhipo; nananda harṣeṇa babhūva caikarāṭ.

महर्षयस् तुष्टुवुर् अञ्जसा च तं; वृषाकपिं सर्वचराचरेश्वरम्। हिमापहो हव्यम् उदावहंस् त्वरंस्; तथामृतं चार्पितम् ईश्वराय ह।

maharṣayas tuṣṭuvur añjasā ca taṃ; vṛṣākapiṃ sarvacarācareśvaram. himāpaho havyam udāvahaṃs tvaraṃs; tathāmṛtaṃ cārpitam īśvarāya ha.

द्विजोत्तमैः सर्वगतैर् अभिष्टुतो; विदीप्ततेजा गतमन्युर् ईश्वरः। प्रशान्तचेता मुदितः स्वम् आलयं; त्रिविष्टपं प्राप्य मुमोद वासवः।

dvijottamaiḥ sarvagatair abhiṣṭuto; vidīptatejā gatamanyur īśvaraḥ. praśāntacetā muditaḥ svam ālayaṃ; triviṣṭapaṃ prāpya mumoda vāsavaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...