महाभारत 12.217 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 217→

[mh-12-217] • 59 श्लोकाः

भीष्म उवाच। पुनर् एव तु तं शक्रः प्रहसन्न् इदम् अब्रवीत्। निःश्वसन्तं यथा नागं प्रव्याहाराय भारत।

bhīṣma uvāca. punar eva tu taṃ śakraḥ prahasann idam abravīt. niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ pravyāhārāya bhārata.

यत् तद् यानसहस्रेण ज्ञातिभिः परिवारितः। लोकान् प्रतापयन् सर्वान् यास्य् अस्मान् अवितर्कयन्।

yat tad yānasahasreṇa jñātibhiḥ parivāritaḥ. lokān pratāpayan sarvān yāsy asmān avitarkayan.

दृष्ट्वा सुकृपणां चेमाम् अवस्थाम् आत्मनो बले। ज्ञातिमित्रपरित्यक्तः शोचस्य् आहो न शोचसि।

dṛṣṭvā sukṛpaṇāṃ cemām avasthām ātmano bale. jñātimitraparityaktaḥ śocasy āho na śocasi.

प्रीतिं प्राप्यातुलां पूर्वं लोकांश् चात्मवशे स्थितान्। विनिपातम् इमं चाद्य शोचस्य् आहो न शोचसि।

prītiṃ prāpyātulāṃ pūrvaṃ lokāṃś cātmavaśe sthitān. vinipātam imaṃ cādya śocasy āho na śocasi.

बलिर् उवाच। गर्वं हित्वा तथा मानं देवराज शृणुष्व मे। मया च त्वानु सद्भावं पूर्वम् आचरितं महत्। अवश्यकालपर्यायम् आत्मनः परिवर्तनम्। अविदंल् लोकमाहात्म्य। अनित्यम् उपलक्ष्येदं कालपर्यायम् आत्मनः। तस्माच् छक्र न शोचामि सर्वं ह्य् एवेदम् अन्तवत्।

balir uvāca. garvaṃ hitvā tathā mānaṃ devarāja śṛṇuṣva me. mayā ca tvānu sadbhāvaṃ pūrvam ācaritaṃ mahat. avaśyakālaparyāyam ātmanaḥ parivartanam. avidaṃl lokamāhātmya. anityam upalakṣyedaṃ kālaparyāyam ātmanaḥ. tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat.

अन्तवन्त इमे देहा भूतानाम् अमराधिप। तेन शक्र न शोचामि नापराधाद् इदं मम।

antavanta ime dehā bhūtānām amarādhipa. tena śakra na śocāmi nāparādhād idaṃ mama.

जीवितं च शरीरं च प्रेत्य वै सह जायते। उभे सह विवर्धेते उभे सह विनश्यतः।

jīvitaṃ ca śarīraṃ ca pretya vai saha jāyate. ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ.

तद् ईदृशम् इदं भावम् अवशः प्राप्य केवलम्। यद्य् एवम् अभिजानामि का व्यथा मे विजानतः।

tad īdṛśam idaṃ bhāvam avaśaḥ prāpya kevalam. yady evam abhijānāmi kā vyathā me vijānataḥ.

भूतानां निधनं निष्ठा स्रोतसाम् इव सागरः। नैतत् सम्यग् विजानन्तो नरा मुह्यन्ति वज्रभृत्।

bhūtānāṃ nidhanaṃ niṣṭhā srotasām iva sāgaraḥ. naitat samyag vijānanto narā muhyanti vajrabhṛt.

ये त्व् एवं नाभिजानन्ति रजोमोहपरायणाः। ते कृच्छ्रं प्राप्य सीदन्ति बुद्धिर् येषां प्रणश्यति।

ye tv evaṃ nābhijānanti rajomohaparāyaṇāḥ. te kṛcchraṃ prāpya sīdanti buddhir yeṣāṃ praṇaśyati.

बुद्धिलाभे हि पुरुषः सर्वं नुदति किल्बिषम्। विपाप्मा लभते सत्त्वं सत्त्वस्थः संप्रसीदति।

buddhilābhe hi puruṣaḥ sarvaṃ nudati kilbiṣam. vipāpmā labhate sattvaṃ sattvasthaḥ saṃprasīdati.

ततस् तु ये निवर्तन्ते जायन्ते वा पुनः पुनः। कृपणाः परितप्यन्ते ते ऽनर्थैः परिचोदिताः।

tatas tu ye nivartante jāyante vā punaḥ punaḥ. kṛpaṇāḥ paritapyante te 'narthaiḥ paricoditāḥ.

अर्थसिद्धिम् अनर्थं च जीवितं मरणं तथा। सुखदुःखफलं चैव न द्वेष्मि न च कामये।

arthasiddhim anarthaṃ ca jīvitaṃ maraṇaṃ tathā. sukhaduḥkhaphalaṃ caiva na dveṣmi na ca kāmaye.

हतं हन्ति हतो ह्य् एव यो नरो हन्ति कं चन। उभौ तौ न विजानीतो यश् च हन्ति हतश् च यः।

hataṃ hanti hato hy eva yo naro hanti kaṃ cana. ubhau tau na vijānīto yaś ca hanti hataś ca yaḥ.

हत्वा जित्वा च मघवन् यः कश् चित् पुरुषायते। अकर्ता ह्य् एव भवति कर्ता त्व् एव करोति तत्।

hatvā jitvā ca maghavan yaḥ kaś cit puruṣāyate. akartā hy eva bhavati kartā tv eva karoti tat.

को हि लोकस्य कुरुते विनाशप्रभवाव् उभौ। कृतं हि तत् कृतेनैव कर्ता तस्यापि चापरः।

ko hi lokasya kurute vināśaprabhavāv ubhau. kṛtaṃ hi tat kṛtenaiva kartā tasyāpi cāparaḥ.

पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्। एतद्योनीनि भूतानि तत्र का परिदेवना।

pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam. etadyonīni bhūtāni tatra kā paridevanā.

महाविद्यो ऽल्पविद्यश् च बलवान् दुर्बलश् च यः। दर्शनीयो विरूपश् च सुभगो दुर्भगश् च यः।

mahāvidyo 'lpavidyaś ca balavān durbalaś ca yaḥ. darśanīyo virūpaś ca subhago durbhagaś ca yaḥ.

सर्वं कालः समादत्ते गम्भीरः स्वेन तेजसा। तस्मिन् कालवशं प्राप्ते का व्यथा मे विजानतः।

sarvaṃ kālaḥ samādatte gambhīraḥ svena tejasā. tasmin kālavaśaṃ prāpte kā vyathā me vijānataḥ.

दग्धम् एवानुदहति हतम् एवानुहन्ति च। नश्यते नष्टम् एवाग्रे लब्धव्यं लभते नरः।

dagdham evānudahati hatam evānuhanti ca. naśyate naṣṭam evāgre labdhavyaṃ labhate naraḥ.

नास्य द्वीपः कुतः पारं नावारः संप्रदृश्यते। नान्तम् अस्य प्रपश्यामि विधेर् दिव्यस्य चिन्तयन्।

nāsya dvīpaḥ kutaḥ pāraṃ nāvāraḥ saṃpradṛśyate. nāntam asya prapaśyāmi vidher divyasya cintayan.

यदि मे पश्यतः कालो भूतानि न विनाशयेत्। स्यान् मे हर्षश् च दर्पश् च क्रोधश् चैव शचीपते।

yadi me paśyataḥ kālo bhūtāni na vināśayet. syān me harṣaś ca darpaś ca krodhaś caiva śacīpate.

तुषभक्षं तु मां ज्ञात्वा प्रविविक्तजने गृहे। बिभ्रतं गार्दभं रूपम् आदिश्य परिगर्हसे।

tuṣabhakṣaṃ tu māṃ jñātvā praviviktajane gṛhe. bibhrataṃ gārdabhaṃ rūpam ādiśya parigarhase.

इच्छन्न् अहं विकुर्यां हि रूपाणि बहुधात्मनः। विभीषणानि यानीक्ष्य पलायेथास् त्वम् एव मे।

icchann ahaṃ vikuryāṃ hi rūpāṇi bahudhātmanaḥ. vibhīṣaṇāni yānīkṣya palāyethās tvam eva me.

कालः सर्वं समादत्ते कालः सर्वं प्रयच्छति। कालेन विधृतं सर्वं मा कृथाः शक्र पौरुषम्।

kālaḥ sarvaṃ samādatte kālaḥ sarvaṃ prayacchati. kālena vidhṛtaṃ sarvaṃ mā kṛthāḥ śakra pauruṣam.

पुरा सर्वं प्रव्यथते मयि क्रुद्धे पुरंदर। विद्रवन्ति त्वया सार्धं सर्व एव दिवौकसः। अवैमि त्व् अस्य लोकस्य धर्मं शक्र सनातनम्।

purā sarvaṃ pravyathate mayi kruddhe puraṃdara. vidravanti tvayā sārdhaṃ sarva eva divaukasaḥ. avaimi tv asya lokasya dharmaṃ śakra sanātanam.

त्वम् अप्य् एवम् अपेक्षस्व मात्मना विस्मयं गमः। प्रभवश् च प्रभावश् च नात्मसंस्थः कदा चन।

tvam apy evam apekṣasva mātmanā vismayaṃ gamaḥ. prabhavaś ca prabhāvaś ca nātmasaṃsthaḥ kadā cana.

कौमारम् एव ते चित्तं तथैवाद्य यथा पुरा। समवेक्षस्व मघवन् बुद्धिं विन्दस्व नैष्ठिकीम्।

kaumāram eva te cittaṃ tathaivādya yathā purā. samavekṣasva maghavan buddhiṃ vindasva naiṣṭhikīm.

देवा मनुष्याः पितरो गन्धर्वोरगराक्षसाः। आसन् सर्वे मम वशे तत् सर्वं वेत्थ वासव।

devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ. āsan sarve mama vaśe tat sarvaṃ vettha vāsava.

नमस् तस्यै दिशे ऽप्य् अस्तु यस्यां वैरोचनो बलिः। इति माम् अभ्यपद्यन्त बुद्धिमात्सर्यमोहिताः।

namas tasyai diśe 'py astu yasyāṃ vairocano baliḥ. iti mām abhyapadyanta buddhimātsaryamohitāḥ.

नाहं तद् अनुशोचामि नात्मभ्रंशं शचीपते। एवं मे निश्चिता बुद्धिः शास्तुस् तिष्ठाम्य् अहं वशे।

nāhaṃ tad anuśocāmi nātmabhraṃśaṃ śacīpate. evaṃ me niścitā buddhiḥ śāstus tiṣṭhāmy ahaṃ vaśe.

दृश्यते हि कुले जातो दर्शनीयः प्रतापवान्। दुःखं जीवन् सहामात्यो भवितव्यं हि तत् तथा।

dṛśyate hi kule jāto darśanīyaḥ pratāpavān. duḥkhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā.

दौष्कुलेयस् तथा मूढो दुर्जातः शक्र दृश्यते। सुखं जीवन् सहामात्यो भवितव्यं हि तत् तथा।

dauṣkuleyas tathā mūḍho durjātaḥ śakra dṛśyate. sukhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā.

कल्याणी रूपसंपन्ना दुर्भगा शक्र दृश्यते। अलक्षणा विरूपा च सुभगा शक्र दृश्यते।

kalyāṇī rūpasaṃpannā durbhagā śakra dṛśyate. alakṣaṇā virūpā ca subhagā śakra dṛśyate.

नैतद् अस्मत्कृतं शक्र नैतच् छक्र त्वया कृतम्। यत् त्वम् एवंगतो वज्रिन् यद् वाप्य् एवंगता वयम्।

naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam. yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam.

न कर्म तव नान्येषां कुतो मम शतक्रतो। ऋद्धिर् वाप्य् अथ वा नर्द्धिः पर्यायकृतम् एव तत्।

na karma tava nānyeṣāṃ kuto mama śatakrato. ṛddhir vāpy atha vā narddhiḥ paryāyakṛtam eva tat.

पश्यामि त्वा विराजन्तं देवराजम् अवस्थितम्। श्रीमन्तं द्युतिमन्तं च गर्जन्तं च ममोपरि।

paśyāmi tvā virājantaṃ devarājam avasthitam. śrīmantaṃ dyutimantaṃ ca garjantaṃ ca mamopari.

एतच् चैवं न चेत् कालो माम् आक्रम्य स्थितो भवेत्। पातयेयम् अहं त्वाद्य सवज्रम् अपि मुष्टिना।

etac caivaṃ na cet kālo mām ākramya sthito bhavet. pātayeyam ahaṃ tvādya savajram api muṣṭinā.

न तु विक्रमकालो ऽयं क्षमाकालो ऽयम् आगतः। कालः स्थापयते सर्वं कालः पचति वै तथा।

na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ. kālaḥ sthāpayate sarvaṃ kālaḥ pacati vai tathā.

मां चेद् अभ्यागतः कालो दानवेश्वरम् ऊर्जितम्। गर्जन्तं प्रतपन्तं च कम् अन्यं नागमिष्यति।

māṃ ced abhyāgataḥ kālo dānaveśvaram ūrjitam. garjantaṃ pratapantaṃ ca kam anyaṃ nāgamiṣyati.

द्वादशानां हि भवताम् आदित्यानां महात्मनाम्। तेजांस्य् एकेन सर्वेषां देवराज हृतानि मे।

dvādaśānāṃ hi bhavatām ādityānāṃ mahātmanām. tejāṃsy ekena sarveṣāṃ devarāja hṛtāni me.

अहम् एवोद्वहाम्य् आपो विसृजामि च वासव। तपामि चैव त्रैलोक्यं विद्योताम्य् अहम् एव च।

aham evodvahāmy āpo visṛjāmi ca vāsava. tapāmi caiva trailokyaṃ vidyotāmy aham eva ca.

संरक्षामि विलुम्पामि ददाम्य् अहम् अथाददे। संयच्छामि नियच्छामि लोकेषु प्रभुर् ईश्वरः।

saṃrakṣāmi vilumpāmi dadāmy aham athādade. saṃyacchāmi niyacchāmi lokeṣu prabhur īśvaraḥ.

तद् अद्य विनिवृत्तं मे प्रभुत्वम् अमराधिप। कालसैन्यावगाढस्य सर्वं न प्रतिभाति मे।

tad adya vinivṛttaṃ me prabhutvam amarādhipa. kālasainyāvagāḍhasya sarvaṃ na pratibhāti me.

नाहं कर्ता न चैव त्वं नान्यः कर्ता शचीपते। पर्यायेण हि भुज्यन्ते लोकाः शक्र यदृच्छया।

nāhaṃ kartā na caiva tvaṃ nānyaḥ kartā śacīpate. paryāyeṇa hi bhujyante lokāḥ śakra yadṛcchayā.

मासार्धमासवेश्मानम् अहोरात्राभिसंवृतम्। ऋतुद्वारं वर्षमुखम् आहुर् वेदविदो जनाः।

māsārdhamāsaveśmānam ahorātrābhisaṃvṛtam. ṛtudvāraṃ varṣamukham āhur vedavido janāḥ.

आहुः सर्वम् इदं चिन्त्यं जनाः के चिन् मनीषया। अनित्यं पञ्चवर्षाणि षष्ठो दृश्यति देहिनाम्। अस्याः पञ्चैव चिन्तायाः पर्येष्यामि च पञ्चधा। ततस् तानि न पश्यामि काले तम् अपि वृत्रहन्।

āhuḥ sarvam idaṃ cintyaṃ janāḥ ke cin manīṣayā. anityaṃ pañcavarṣāṇi ṣaṣṭho dṛśyati dehinām. asyāḥ pañcaiva cintāyāḥ paryeṣyāmi ca pañcadhā. tatas tāni na paśyāmi kāle tam api vṛtrahan.

गम्भीरं गहनं ब्रह्म महत् तोयार्णवं यथा। अनादिनिधनं चाहुर् अक्षरं परम् एव च।

gambhīraṃ gahanaṃ brahma mahat toyārṇavaṃ yathā. anādinidhanaṃ cāhur akṣaraṃ param eva ca.

सत्त्वेषु लिङ्गम् आवेश्य नलिङ्गम् अपि तत् स्वयम्। मन्यन्ते ध्रुवम् एवैनं ये नरास् तत्त्वदर्शिनः।

sattveṣu liṅgam āveśya naliṅgam api tat svayam. manyante dhruvam evainaṃ ye narās tattvadarśinaḥ.

भूतानां तु विपर्यासं मन्यते गतवान् इति। न ह्य् एतावद् भवेद् गम्यं न यस्मात् प्रकृतेः परः।

bhūtānāṃ tu viparyāsaṃ manyate gatavān iti. na hy etāvad bhaved gamyaṃ na yasmāt prakṛteḥ paraḥ.

गतिं हि सर्वभूतानाम् अगत्वा क्व गमिष्यसि। यो धावता न हातव्यस् तिष्ठन्न् अपि न हीयते। तम् इन्द्रियाणि सर्वाणि नानुपश्यन्ति पञ्चधा।

gatiṃ hi sarvabhūtānām agatvā kva gamiṣyasi. yo dhāvatā na hātavyas tiṣṭhann api na hīyate. tam indriyāṇi sarvāṇi nānupaśyanti pañcadhā.

आहुश् चैनं के चिद् अग्निं के चिद् आहुः प्रजापतिम्। ऋतुमासार्धमासांश् च दिवसांस् तु क्षणांस् तथा।

āhuś cainaṃ ke cid agniṃ ke cid āhuḥ prajāpatim. ṛtumāsārdhamāsāṃś ca divasāṃs tu kṣaṇāṃs tathā.

पूर्वाह्णम् अपराह्णं च मध्याह्नम् अपि चापरे। मुहूर्तम् अपि चैवाहुर् एकं सन्तम् अनेकधा। तं कालम् अवजानीहि यस्य सर्वम् इदं वशे।

pūrvāhṇam aparāhṇaṃ ca madhyāhnam api cāpare. muhūrtam api caivāhur ekaṃ santam anekadhā. taṃ kālam avajānīhi yasya sarvam idaṃ vaśe.

बहूनीन्द्रसहस्राणि समतीतानि वासव। बलवीर्योपपन्नानि यथैव त्वं शचीपते।

bahūnīndrasahasrāṇi samatītāni vāsava. balavīryopapannāni yathaiva tvaṃ śacīpate.

त्वाम् अप्य् अतिबलं शक्रं देवराजं बलोत्कटम्। प्राप्ते काले महावीर्यः कालः संशमयिष्यति।

tvām apy atibalaṃ śakraṃ devarājaṃ balotkaṭam. prāpte kāle mahāvīryaḥ kālaḥ saṃśamayiṣyati.

य इदं सर्वम् आदत्ते तस्माच् छक्र स्थिरो भव। मया त्वया च पूर्वैश् च न स शक्यो ऽतिवर्तितुम्।

ya idaṃ sarvam ādatte tasmāc chakra sthiro bhava. mayā tvayā ca pūrvaiś ca na sa śakyo 'tivartitum.

याम् एतां प्राप्य जानीषे राजश्रियम् अनुत्तमाम्। स्थिता मयीति तन् मिथ्या नैषा ह्य् एकत्र तिष्ठति।

yām etāṃ prāpya jānīṣe rājaśriyam anuttamām. sthitā mayīti tan mithyā naiṣā hy ekatra tiṣṭhati.

स्थिता हीन्द्रसहस्रेषु त्वद् विशिष्टतमेष्व् इयम्। मां च लोला परित्यज्य त्वाम् अगाद् विबुधाधिप।

sthitā hīndrasahasreṣu tvad viśiṣṭatameṣv iyam. māṃ ca lolā parityajya tvām agād vibudhādhipa.

मैवं शक्र पुनः कार्षीः शान्तो भवितुम् अर्हसि। त्वाम् अप्य् एवंगतं त्यक्त्वा क्षिप्रम् अन्यं गमिष्यति। कालेन चोदिता शक्र मा ते गर्वः शतक्रतो। क्षमस्व कालयोगं तम् आगतं विद्धि देवप। निर्लज्जश् चैव कस्मात् त्वं देवराज विकत्थसे। सर्वासुराणाम् अधिपः सर्वदेवभयंकरः। जितवान् ब्रह्मणो लोकं को विद्याद् आगतं गतिम्।

maivaṃ śakra punaḥ kārṣīḥ śānto bhavitum arhasi. tvām apy evaṃgataṃ tyaktvā kṣipram anyaṃ gamiṣyati. kālena coditā śakra mā te garvaḥ śatakrato. kṣamasva kālayogaṃ tam āgataṃ viddhi devapa. nirlajjaś caiva kasmāt tvaṃ devarāja vikatthase. sarvāsurāṇām adhipaḥ sarvadevabhayaṃkaraḥ. jitavān brahmaṇo lokaṃ ko vidyād āgataṃ gatim.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...