महाभारत 12.215 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 215→

[mh-12-215] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। यद् इदं कर्म लोके ऽस्मिञ् शुभं वा यदि वाशुभम्। पुरुषं योजयत्य् एव फलयोगेन भारत।

yudhiṣṭhira uvāca. yad idaṃ karma loke 'smiñ śubhaṃ vā yadi vāśubham. puruṣaṃ yojayaty eva phalayogena bhārata.

कर्ता स्वित् तस्य पुरुष उताहो नेति संशयः। एतद् इच्छामि तत्त्वेन त्वत्तः श्रोतुं पितामह।

kartā svit tasya puruṣa utāho neti saṃśayaḥ. etad icchāmi tattvena tvattaḥ śrotuṃ pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। प्रह्रादस्य च संवादम् इन्द्रस्य च युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. prahrādasya ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira.

असक्तं धूतपाप्मानं कुले जातं बहुश्रुतम्। अस्तम्भम् अनहंकारं सत्त्वस्थं समये रतम्।

asaktaṃ dhūtapāpmānaṃ kule jātaṃ bahuśrutam. astambham anahaṃkāraṃ sattvasthaṃ samaye ratam.

तुल्यनिन्दास्तुतिं दान्तं शून्यागारनिवेशनम्। चराचराणां भूतानां विदितप्रभवाप्ययम्।

tulyanindāstutiṃ dāntaṃ śūnyāgāraniveśanam. carācarāṇāṃ bhūtānāṃ viditaprabhavāpyayam.

अक्रुध्यन्तम् अहृष्यन्तम् अप्रियेषु प्रियेषु च। काञ्चने वाथ लोष्टे वा उभयोः समदर्शनम्।

akrudhyantam ahṛṣyantam apriyeṣu priyeṣu ca. kāñcane vātha loṣṭe vā ubhayoḥ samadarśanam.

आत्मनिःश्रेयसज्ञाने धीरं निश्चितनिश्चयम्। परावरज्ञं भूतानां सर्वज्ञं समदर्शनम्। अव्यक्तात्मनि गोविन्दे वासुदेवे महात्मनि। हृदयेन समाविष्टं सर्वभावप्रियंकरम्। भक्तं भागवतं नित्यं नारायणपरायणम्। ध्यायन्तं परमात्मानं हिरण्यकशिपोः सुतम्।

ātmaniḥśreyasajñāne dhīraṃ niścitaniścayam. parāvarajñaṃ bhūtānāṃ sarvajñaṃ samadarśanam. avyaktātmani govinde vāsudeve mahātmani. hṛdayena samāviṣṭaṃ sarvabhāvapriyaṃkaram. bhaktaṃ bhāgavataṃ nityaṃ nārāyaṇaparāyaṇam. dhyāyantaṃ paramātmānaṃ hiraṇyakaśipoḥ sutam.

शक्रः प्रह्रादम् आसीनम् एकान्ते संयतेन्द्रियम्। बुभुत्समानस् तत् प्रज्ञाम् अभिगम्येदम् अब्रवीत्।

śakraḥ prahrādam āsīnam ekānte saṃyatendriyam. bubhutsamānas tat prajñām abhigamyedam abravīt.

यैः कैश् चित् संमतो लोके गुणैः स्यात् पुरुषो नृषु। भवत्य् अनपगान् सर्वांस् तान् गुणांल् लक्षयामहे।

yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇaiḥ syāt puruṣo nṛṣu. bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmahe.

अथ ते लक्ष्यते बुद्धिः समा बालजनैर् इह। आत्मानं मन्यमानः सञ् श्रेयः किम् इह मन्यसे।

atha te lakṣyate buddhiḥ samā bālajanair iha. ātmānaṃ manyamānaḥ sañ śreyaḥ kim iha manyase.

बद्धः पाशैश् च्युतः स्थानाद् द्विषतां वशम् आगतः। श्रिया विहीनः प्रह्राद शोचितव्ये न शोचसि।

baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ. śriyā vihīnaḥ prahrāda śocitavye na śocasi.

प्रज्ञालाभात् तु दैतेय उताहो धृतिमत्तया। प्रह्राद स्वस्थरूपो ऽसि पश्यन् व्यसनम् आत्मनः।

prajñālābhāt tu daiteya utāho dhṛtimattayā. prahrāda svastharūpo 'si paśyan vyasanam ātmanaḥ.

इति संचोदितस् तेन धीरो निश्चितनिश्चयः। उवाच श्लक्ष्णया वाचा स्वां प्रज्ञाम् अनुवर्णयन्।

iti saṃcoditas tena dhīro niścitaniścayaḥ. uvāca ślakṣṇayā vācā svāṃ prajñām anuvarṇayan.

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च भूतानां यो न बुध्यते। तस्य स्तम्भो भवेद् बाल्यान् नास्ति स्तम्भो ऽनुपश्यतः। गहनं सर्वभूतानां ध्येयं नित्यं सनातनम्। अनिग्रहम् अनौपम्यं सर्वाकारं परात्परम्। सर्वावरणसंभूतं तस्माद् एतत् प्रवर्तते। तन्मया अपि संपश्य नानालक्षणलक्षिताः। स वै पाति जगत्स्रष्टा विष्णुर् इत्य् अभिशब्दितः। पुनर् दर्शति संप्राप्ते सुरेश्वरः (सिच्)।

pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca bhūtānāṃ yo na budhyate. tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ. gahanaṃ sarvabhūtānāṃ dhyeyaṃ nityaṃ sanātanam. anigraham anaupamyaṃ sarvākāraṃ parātparam. sarvāvaraṇasaṃbhūtaṃ tasmād etat pravartate. tanmayā api saṃpaśya nānālakṣaṇalakṣitāḥ. sa vai pāti jagatsraṣṭā viṣṇur ity abhiśabditaḥ. punar darśati saṃprāpte sureśvaraḥ (sic).

स्वभावात् संप्रवर्तन्ते निवर्तन्ते तथैव च। सर्वे भावास् तथाभावाः पुरुषार्थो न विद्यते।

svabhāvāt saṃpravartante nivartante tathaiva ca. sarve bhāvās tathābhāvāḥ puruṣārtho na vidyate.

पुरुषार्थस्य चाभावे नास्ति कश् चित् स्वकारकः। स्वयं तु कुर्वतस् तस्य जातु मानो भवेद् इह।

puruṣārthasya cābhāve nāsti kaś cit svakārakaḥ. svayaṃ tu kurvatas tasya jātu māno bhaved iha.

यस् तु कर्तारम् आत्मानं मन्यते साध्वसाधुनोः। तस्य दोषवती प्रज्ञा स्वमूर्त्यज्ञेति मे मतिः।

yas tu kartāram ātmānaṃ manyate sādhvasādhunoḥ. tasya doṣavatī prajñā svamūrtyajñeti me matiḥ.

यदि स्यात् पुरुषः कर्ता शक्रात्मश्रेयसे ध्रुवम्। आरम्भास् तस्य सिध्येरन् न च जातु पराभवेत्।

yadi syāt puruṣaḥ kartā śakrātmaśreyase dhruvam. ārambhās tasya sidhyeran na ca jātu parābhavet.

अनिष्टस्य हि निर्वृत्तिर् अनिवृत्तिः प्रियस्य च। लक्ष्यते यतमानानां पुरुषार्थस् ततः कुतः।

aniṣṭasya hi nirvṛttir anivṛttiḥ priyasya ca. lakṣyate yatamānānāṃ puruṣārthas tataḥ kutaḥ.

अनिष्टस्याभिनिर्वृत्तिम् इष्टसंवृत्तिम् एव च। अप्रयत्नेन पश्यामः केषां चित् तत् स्वभावतः।

aniṣṭasyābhinirvṛttim iṣṭasaṃvṛttim eva ca. aprayatnena paśyāmaḥ keṣāṃ cit tat svabhāvataḥ.

प्रतिरूपधराः के चिद् दृश्यन्ते बुद्धिसत्तमाः। विरूपेभ्यो ऽल्पबुद्धिभ्यो लिप्समाना धनागमम्।

pratirūpadharāḥ ke cid dṛśyante buddhisattamāḥ. virūpebhyo 'lpabuddhibhyo lipsamānā dhanāgamam.

स्वभावप्रेरिताः सर्वे निविशन्ते गुणा यदा। शुभाशुभास् तदा तत्र तस्य किं मानकारणम्।

svabhāvapreritāḥ sarve niviśante guṇā yadā. śubhāśubhās tadā tatra tasya kiṃ mānakāraṇam.

स्वभावाद् एव तत् सर्वम् इति मे निश्चिता मतिः। आत्मप्रतिष्ठिता प्रज्ञा मम नास्ति ततो ऽन्यथा।

svabhāvād eva tat sarvam iti me niścitā matiḥ. ātmapratiṣṭhitā prajñā mama nāsti tato 'nyathā.

कर्मजं त्व् इह मन्ये ऽहं फलयोगं शुभाशुभम्। कर्मणां विषयं कृत्स्नम् अहं वक्ष्यामि तच् छृणु।

karmajaṃ tv iha manye 'haṃ phalayogaṃ śubhāśubham. karmaṇāṃ viṣayaṃ kṛtsnam ahaṃ vakṣyāmi tac chṛṇu.

यथा वेदयते कश् चिद् ओदनं वायसो वदन्। एवं सर्वाणि कर्माणि स्वभावस्यैव लक्षणम्।

yathā vedayate kaś cid odanaṃ vāyaso vadan. evaṃ sarvāṇi karmāṇi svabhāvasyaiva lakṣaṇam.

विकारान् एव यो वेद न वेद प्रकृतिं पराम्। तस्य स्तम्भो भवेद् बाल्यान् नास्ति स्तम्भो ऽनुपश्यतः।

vikārān eva yo veda na veda prakṛtiṃ parām. tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ.

स्वभावभाविनो भावान् सर्वान् एवेह निश्चये। बुध्यमानस्य दर्पो वा मानो वा किं करिष्यति।

svabhāvabhāvino bhāvān sarvān eveha niścaye. budhyamānasya darpo vā māno vā kiṃ kariṣyati.

वेद धर्मविधिं कृत्स्नं भूतानां चाप्य् अनित्यताम्। तस्माच् छक्र न शोचामि सर्वं ह्य् एवेदम् अन्तवत्।

veda dharmavidhiṃ kṛtsnaṃ bhūtānāṃ cāpy anityatām. tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat.

निर्ममो निरहंकारो निरीहो मुक्तबन्धनः। स्वस्थो ऽव्यपेतः पश्यामि भूतानां प्रभवाप्ययौ।

nirmamo nirahaṃkāro nirīho muktabandhanaḥ. svastho 'vyapetaḥ paśyāmi bhūtānāṃ prabhavāpyayau.

कृतप्रज्ञस्य दान्तस्य वितृष्णस्य निराशिषः। नायासो विद्यते शक्र पश्यतो लोकविद्यया।

kṛtaprajñasya dāntasya vitṛṣṇasya nirāśiṣaḥ. nāyāso vidyate śakra paśyato lokavidyayā.

प्रकृतौ च विकारे च न मे प्रीतिर् न च द्विषे। द्वेष्टारं न च पश्यामि यो ममाद्य ममायते।

prakṛtau ca vikāre ca na me prītir na ca dviṣe. dveṣṭāraṃ na ca paśyāmi yo mamādya mamāyate.

नोर्ध्वं नावाङ् न तिर्यक् च न क्व चिच् छक्र कामये। न विज्ञाने न विज्ञेये नाज्ञाने शर्म विद्यते।

nordhvaṃ nāvāṅ na tiryak ca na kva cic chakra kāmaye. na vijñāne na vijñeye nājñāne śarma vidyate.

शक्र उवाच। येनैषा लभ्यते प्रज्ञा येन शान्तिर् अवाप्यते। प्रब्रूहि तम् उपायं मे सम्यक् प्रह्राद पृच्छते।

śakra uvāca. yenaiṣā labhyate prajñā yena śāntir avāpyate. prabrūhi tam upāyaṃ me samyak prahrāda pṛcchate.

प्रह्राद उवाच। आर्जवेनाप्रमादेन प्रसादेनात्मवत्तया। वृद्धशुश्रूषया शक्र पुरुषो लभते महत्।

prahrāda uvāca. ārjavenāpramādena prasādenātmavattayā. vṛddhaśuśrūṣayā śakra puruṣo labhate mahat.

स्वभावाल् लभते प्रज्ञां शान्तिम् एति स्वभावतः। स्वभावाद् एव तत् सर्वं यत् किं चिद् अनुपश्यसि। नैवान्तरं विजानाति श्रुत्वा गुरुमुखात् ततः। वाक्यं वाक्यार्थविज्ञानम् आलोक्य मनसा यतिः। विवेकप्रत्ययापन्नम् आत्मानम् अनुपश्यति। विरज्यति ततो भीत्या परमेश्वरम् ऋच्छति। त्रातारं सर्वदुःखानां तत् सुखान्वेषणं यथा। करोति सद्भिः संसर्गमलं सन्तः सुखाय वै। सतां सकाशाद् आज्ञाय मार्गं लक्षणवत्तया। सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः परमात्मानम् ऋच्छति। विषयेच्छाकृतो धर्मं[र्मः] सरजस्को भयावहः। धर्महानिम् अवाप्नोति क्रमात् तेन नरः पुनः। भक्तिहीनो भवत्य् एव परमात्मनि चाच्युत। वाचके वापि च स्थानं न हन्त्य् एव विमोचितः। सार्क्ष्ये (सिच्) चास्य रतिर् नित्यं संसारे च रतिर् भवेत्। तस्य नित्यम् अविज्ञानाद् आत्मा चैव न सिध्यति। उन्मत्तवृत्तिर् भवति क्रमाद् एवं प्रवर्तते। आशौचं वर्धते नित्यं न शाम्यति कथं चन। विषये चान्वितस्यास्य मोक्षवाञ्छा न जायते। हेत्वाभासेषु संलीनः स्तौति वैषयिकान् गुणान्। न शास्त्राणि शृणोत्य् एव मानदर्पसमन्वितः। स्वतःसिद्धं न भोगस् तं स्वतःसिद्धं न वेत्ति च। चिद्रूपधारणं चैव परं वस्तु अथाव्ययम्। नानायोनिगतस् तेन भ्राम्यमाणः स्वकर्मभिः। तीर्णपारं न जानाति महामोहसमन्वितः। आचार्यसंश्रयाद् विद्याद् विनयं समुपागतः। अनुकूलेषु धर्मेषु चिनोत्य् एनं ततस् ततः। आचार्य इति च ख्यातस् तेनासौ बलवृत्रहन्। नियतेनैव सद्भावस् तेन जन्मान्तरादिषु। कर्मसंचयतूलौघः क्षिप्यते ज्ञानवायुना। एवं युक्तसमाचारः संसारविनिवर्तकः। अनुकूलवृत्तिं सततं छिनत्त्य् एव भृगुर् यथा। येन चायं समापन्नो वैतृष्ण्यं नाधिगच्छति। अभ्यन्तरः स्मृतः शक्र तत्साम्यं परिवर्जयेत्। प्रथमं तत्कृतेनैव कर्मणा परिमृ[ग]च्छति। द्वितीयं स्वप्नयोगं च कर्मणा परिगच्छति। एतैर् अक्षैः समापन्नः प्रत्यक्षो ऽसौ समास्थितः। सुषुप्त्याख्यस् तुरीयो ऽसौ न च ह्य् आवरणान्वितः। लोकवृत्त्या तम् ईशानं यजञ् जुह्वन् यमी भवेत्। आत्मन्य् आयासयोगेन निष्क्रियः स परात् परम्। आयामे तां विजानाति मायैषा परमात्मनः। प्रातिभासिकसामान्याद् बुद्धेर् या संविदात्मिका। स्फुलिङ्गसत्त्वसदृशाद् अग्निभावो यथा भवेत्। शिशूनाम् एवम् अज्ञानाम् आत्मभावो ऽन्यथा स्मृतः। साध्ये ऽप्य् अवस्तुभूताख्ये मित्रामित्रादयः कुतः। तदभावे तु शोकाद्या न वर्तन्ते सुरेश्वर। एवं बुध्यस्व भगवन् समबुद्धिं समन्वियात्। उपायम् एतद् आख्यातं मा वक्रं गच्छ देवप। ज्ञानेन पश्यते कर्म ज्ञानिनां न प्रवर्तकम्। यावद् आरब्धम् अस्येह तावन् नैवोपशाम्यति। तदन्ते तं प्रयात्य् एव न विद्वान् इति मे मतिः। यद् अस्य वाचकं वक्ष्ये तस्माद् एतद् भवेत् सदा। तेन तेन च भावेन अपायं तत्र पश्यति। स्थानभेदेषु वाग् एषा तालुसंस्था यथा तथा। तद्वद् बुद्धिगता ह्य् अर्था बुद्धिम् आत्मगतं सदा। समस्तसंकल्पविशेषमुक्तं। परं पराणां परमं महात्मा। त्रय्यन्तविद्भिः परिगीयते ऽसौ। विष्णुर् विभुर् वास्ति गुणो न नित्यम्। वर्णेषु लोकेषु विशेषणेषु। स वासुदेवो वसनान् महात्मा। गुणानुरूपं स च कर्मरूपं। ददाति सर्वस्य समस्तरूपम्। न संदृशे तिष्ठति रूपम् अस्य। न चक्षुषा पश्यति कश् चिद् एनम्। भक्त्या च धृत्या स समाहितात्मा। ज्ञानस्वरूपं परिपश्यतीह। वदन्ति तन् मे भगवान् ददौ स। स एव शेषं मघवान् महात्मा। एवं ममोपायम् अवेहि शक्र। तस्माल् लोको नास्ति मह्यं सदैव।

svabhāvāl labhate prajñāṃ śāntim eti svabhāvataḥ. svabhāvād eva tat sarvaṃ yat kiṃ cid anupaśyasi. naivāntaraṃ vijānāti śrutvā gurumukhāt tataḥ. vākyaṃ vākyārthavijñānam ālokya manasā yatiḥ. vivekapratyayāpannam ātmānam anupaśyati. virajyati tato bhītyā parameśvaram ṛcchati. trātāraṃ sarvaduḥkhānāṃ tat sukhānveṣaṇaṃ yathā. karoti sadbhiḥ saṃsargamalaṃ santaḥ sukhāya vai. satāṃ sakāśād ājñāya mārgaṃ lakṣaṇavattayā. sarvasaṅgavinirmuktaḥ paramātmānam ṛcchati. viṣayecchākṛto dharmaṃ[rmaḥ] sarajasko bhayāvahaḥ. dharmahānim avāpnoti kramāt tena naraḥ punaḥ. bhaktihīno bhavaty eva paramātmani cācyuta. vācake vāpi ca sthānaṃ na hanty eva vimocitaḥ. sārkṣye (sic) cāsya ratir nityaṃ saṃsāre ca ratir bhavet. tasya nityam avijñānād ātmā caiva na sidhyati. unmattavṛttir bhavati kramād evaṃ pravartate. āśaucaṃ vardhate nityaṃ na śāmyati kathaṃ cana. viṣaye cānvitasyāsya mokṣavāñchā na jāyate. hetvābhāseṣu saṃlīnaḥ stauti vaiṣayikān guṇān. na śāstrāṇi śṛṇoty eva mānadarpasamanvitaḥ. svataḥsiddhaṃ na bhogas taṃ svataḥsiddhaṃ na vetti ca. cidrūpadhāraṇaṃ caiva paraṃ vastu athāvyayam. nānāyonigatas tena bhrāmyamāṇaḥ svakarmabhiḥ. tīrṇapāraṃ na jānāti mahāmohasamanvitaḥ. ācāryasaṃśrayād vidyād vinayaṃ samupāgataḥ. anukūleṣu dharmeṣu cinoty enaṃ tatas tataḥ. ācārya iti ca khyātas tenāsau balavṛtrahan. niyatenaiva sadbhāvas tena janmāntarādiṣu. karmasaṃcayatūlaughaḥ kṣipyate jñānavāyunā. evaṃ yuktasamācāraḥ saṃsāravinivartakaḥ. anukūlavṛttiṃ satataṃ chinatty eva bhṛgur yathā. yena cāyaṃ samāpanno vaitṛṣṇyaṃ nādhigacchati. abhyantaraḥ smṛtaḥ śakra tatsāmyaṃ parivarjayet. prathamaṃ tatkṛtenaiva karmaṇā parimṛ[ga]cchati. dvitīyaṃ svapnayogaṃ ca karmaṇā parigacchati. etair akṣaiḥ samāpannaḥ pratyakṣo 'sau samāsthitaḥ. suṣuptyākhyas turīyo 'sau na ca hy āvaraṇānvitaḥ. lokavṛttyā tam īśānaṃ yajañ juhvan yamī bhavet. ātmany āyāsayogena niṣkriyaḥ sa parāt param. āyāme tāṃ vijānāti māyaiṣā paramātmanaḥ. prātibhāsikasāmānyād buddher yā saṃvidātmikā. sphuliṅgasattvasadṛśād agnibhāvo yathā bhavet. śiśūnām evam ajñānām ātmabhāvo 'nyathā smṛtaḥ. sādhye 'py avastubhūtākhye mitrāmitrādayaḥ kutaḥ. tadabhāve tu śokādyā na vartante sureśvara. evaṃ budhyasva bhagavan samabuddhiṃ samanviyāt. upāyam etad ākhyātaṃ mā vakraṃ gaccha devapa. jñānena paśyate karma jñānināṃ na pravartakam. yāvad ārabdham asyeha tāvan naivopaśāmyati. tadante taṃ prayāty eva na vidvān iti me matiḥ. yad asya vācakaṃ vakṣye tasmād etad bhavet sadā. tena tena ca bhāvena apāyaṃ tatra paśyati. sthānabhedeṣu vāg eṣā tālusaṃsthā yathā tathā. tadvad buddhigatā hy arthā buddhim ātmagataṃ sadā. samastasaṃkalpaviśeṣamuktaṃ. paraṃ parāṇāṃ paramaṃ mahātmā. trayyantavidbhiḥ parigīyate 'sau. viṣṇur vibhur vāsti guṇo na nityam. varṇeṣu lokeṣu viśeṣaṇeṣu. sa vāsudevo vasanān mahātmā. guṇānurūpaṃ sa ca karmarūpaṃ. dadāti sarvasya samastarūpam. na saṃdṛśe tiṣṭhati rūpam asya. na cakṣuṣā paśyati kaś cid enam. bhaktyā ca dhṛtyā sa samāhitātmā. jñānasvarūpaṃ paripaśyatīha. vadanti tan me bhagavān dadau sa. sa eva śeṣaṃ maghavān mahātmā. evaṃ mamopāyam avehi śakra. tasmāl loko nāsti mahyaṃ sadaiva.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्तो दैत्यपतिना शक्रो विस्मयम् आगमत्। प्रीतिमांश् च तदा राजंस् तद् वाक्यं प्रत्यपूजयत्।

bhīṣma uvāca. ity ukto daityapatinā śakro vismayam āgamat. prītimāṃś ca tadā rājaṃs tad vākyaṃ pratyapūjayat.

स तदाभ्यर्च्य दैत्येन्द्रं त्रैलोक्यपतिर् ईश्वरः। असुरेन्द्रम् उपामन्त्र्य जगाम स्वं निवेशनम्।

sa tadābhyarcya daityendraṃ trailokyapatir īśvaraḥ. asurendram upāmantrya jagāma svaṃ niveśanam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...