महाभारत 12.212 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 212→

[mh-12-212] • 52 श्लोकाः

भीष्म उवाच। जनको जनदेवस् तु ज्ञापितः परमर्षिणा। पुनर् एवानुपप्रच्छ सांपराये भवाभवौ।

bhīṣma uvāca. janako janadevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā. punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau.

भगवन् यद् इदं प्रेत्य संज्ञा भवति कस्य चित्। एवं सति किम् अज्ञानं ज्ञानं वा किं करिष्यति।

bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit. evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati.

सर्वम् उच्छेदनिष्ठं स्यात् पश्य चैतद् द्विजोत्तम। अप्रमत्तः प्रमत्तो वा किं विशेषं करिष्यति।

sarvam ucchedaniṣṭhaṃ syāt paśya caitad dvijottama. apramattaḥ pramatto vā kiṃ viśeṣaṃ kariṣyati.

असंसर्गो हि भूतेषु संसर्गो वा विनाशिषु। कस्मै क्रियेत कल्पेन निश्चयः को ऽत्र तत्त्वतः।

asaṃsargo hi bhūteṣu saṃsargo vā vināśiṣu. kasmai kriyeta kalpena niścayaḥ ko 'tra tattvataḥ.

तमसा हि प्रतिच्छन्नं विभ्रान्तम् इव चातुरम्। पुनः प्रशमयन् वाक्यैः कविः पञ्चशिखो ऽब्रवीत्।

tamasā hi praticchannaṃ vibhrāntam iva cāturam. punaḥ praśamayan vākyaiḥ kaviḥ pañcaśikho 'bravīt.

उच्छेदनिष्ठा नेहास्ति भावनिष्ठा न विद्यते। अयं ह्य् अपि समाहारः शरीरेन्द्रियचेतसाम्। वर्तते पृथग् अन्योन्यम् अप्य् अपाश्रित्य कर्मसु।

ucchedaniṣṭhā nehāsti bhāvaniṣṭhā na vidyate. ayaṃ hy api samāhāraḥ śarīrendriyacetasām. vartate pṛthag anyonyam apy apāśritya karmasu.

धातवः पञ्चशाखो ऽयं खं वायुर् ज्योतिर् अम्बु भूः। ते स्वभावेन तिष्ठन्ति वियुज्यन्ते स्वभावतः।

dhātavaḥ pañcaśākho 'yaṃ khaṃ vāyur jyotir ambu bhūḥ. te svabhāvena tiṣṭhanti viyujyante svabhāvataḥ.

आकाशं वायुर् ऊष्मा च स्नेहो यच् चापि पार्थिवम्। एष पञ्चसमाहारः शरीरम् इति नैकधा। अहंवाच्यं द्विजानां यद् विशिष्टं बुद्धिरूपवत्। वाचाम् अगोचरं नित्यं ज्ञेयम् एवं भविष्यति। ज्ञानं ज्ञेयं तथाज्ञानं त्रिविधं ज्ञानम् उच्यते। ज्ञानम् ऊष्मा च वायुश् च त्रिविधः कर्मसंग्रहः।

ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam. eṣa pañcasamāhāraḥ śarīram iti naikadhā. ahaṃvācyaṃ dvijānāṃ yad viśiṣṭaṃ buddhirūpavat. vācām agocaraṃ nityaṃ jñeyam evaṃ bhaviṣyati. jñānaṃ jñeyaṃ tathājñānaṃ trividhaṃ jñānam ucyate. jñānam ūṣmā ca vāyuś ca trividhaḥ karmasaṃgrahaḥ.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश् च स्वभावश् चेतना मनः। प्राणापानौ विकारश् च धातवश् चात्र निःसृताः। प्राणादयस् तथा स्पर्शा न संबाधगतास् तथा। पुत्राधीनं भविष्येत चिन्मात्रः स परः पुमान्।

indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ. prāṇāpānau vikāraś ca dhātavaś cātra niḥsṛtāḥ. prāṇādayas tathā sparśā na saṃbādhagatās tathā. putrādhīnaṃ bhaviṣyeta cinmātraḥ sa paraḥ pumān.

श्रवणं स्पर्शनं जिह्वा दृष्टिर् नासा तथैव च। इन्द्रियाणीति पञ्चैते चित्तपूर्वंगमा गुणाः।

śravaṇaṃ sparśanaṃ jihvā dṛṣṭir nāsā tathaiva ca. indriyāṇīti pañcaite cittapūrvaṃgamā guṇāḥ.

तत्र विज्ञानसंयुक्ता त्रिविधा वेदना ध्रुवा। सुखदुःखेति याम् आहुर् अदुःखेत्य् असुखेति च।

tatra vijñānasaṃyuktā trividhā vedanā dhruvā. sukhaduḥkheti yām āhur aduḥkhety asukheti ca.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धश् च मूर्त्य् अथ। एते ह्य् आमरणात् पञ्च षड्गुणा ज्ञानसिद्धये।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca mūrty atha. ete hy āmaraṇāt pañca ṣaḍguṇā jñānasiddhaye.

तेषु कर्मनिसर्गश् च सर्वतत्त्वार्थनिश्चयः। तम् आहुः परमं शुक्रं बुद्धिर् इत्य् अव्ययं महत्। पारे च रजसः प्रभुम्। विरागाद् वर्तते तस्मिन् मनो रजसि नित्यगम्। तस्मिन् प्रसन्ने संपश्येद्।

teṣu karmanisargaś ca sarvatattvārthaniścayaḥ. tam āhuḥ paramaṃ śukraṃ buddhir ity avyayaṃ mahat. pāre ca rajasaḥ prabhum. virāgād vartate tasmin mano rajasi nityagam. tasmin prasanne saṃpaśyed.

इमं गुणसमाहारम् आत्मभावेन पश्यतः। असम्यग् दर्शनैर् दुःखम् अनन्तं नोपशाम्यति। तस्माद् एतेषु मेधावी न प्रसज्येत बुद्धिमान्।

imaṃ guṇasamāhāram ātmabhāvena paśyataḥ. asamyag darśanair duḥkham anantaṃ nopaśāmyati. tasmād eteṣu medhāvī na prasajyeta buddhimān.

अनात्मेति च यद् दृष्टं तेनाहं न ममेत्य् अपि। वर्तते किम् अधिष्ठाना प्रसक्ता दुःखसंततिः।

anātmeti ca yad dṛṣṭaṃ tenāhaṃ na mamety api. vartate kim adhiṣṭhānā prasaktā duḥkhasaṃtatiḥ.

तत्र सम्यङ् मनो नाम त्यागशास्त्रम् अनुत्तमम्। शृणु यत् तव मोक्षाय भाष्यमाणं भविष्यति।

tatra samyaṅ mano nāma tyāgaśāstram anuttamam. śṛṇu yat tava mokṣāya bhāṣyamāṇaṃ bhaviṣyati.

त्याग एव हि सर्वेषाम् उक्तानाम् अपि कर्मणाम्। नित्यं मिथ्याविनीतानां क्लेशो दुःखावहो मतः।

tyāga eva hi sarveṣām uktānām api karmaṇām. nityaṃ mithyāvinītānāṃ kleśo duḥkhāvaho mataḥ.

द्रव्यत्यागे तु कर्माणि भोगत्यागे व्रतान्य् अपि। सुखत्यागे तपोयोगः सर्वत्यागे समापना।

dravyatyāge tu karmāṇi bhogatyāge vratāny api. sukhatyāge tapoyogaḥ sarvatyāge samāpanā.

तस्य मार्गो ऽयम् अद्वैधः सर्वत्यागस्य दर्शितः। विप्रहाणाय दुःखस्य दुर्गतिर् ह्य् अन्यथा भवेत्। शेते जरामृत्युभयैर् विमुक्तः। क्षीणे पुण्ये विगते च पापे। तपोनिमित्ते विगते च निष्ठे। फले यथाकाशम् अलिङ्ग एव।

tasya mārgo 'yam advaidhaḥ sarvatyāgasya darśitaḥ. viprahāṇāya duḥkhasya durgatir hy anyathā bhavet. śete jarāmṛtyubhayair vimuktaḥ. kṣīṇe puṇye vigate ca pāpe. taponimitte vigate ca niṣṭhe. phale yathākāśam aliṅga eva.

पञ्च ज्ञानेन्द्रियाण्य् उक्त्वा मनःषष्ठानि चेतसि। मनःषष्ठानि वक्ष्यामि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि तु।

pañca jñānendriyāṇy uktvā manaḥṣaṣṭhāni cetasi. manaḥṣaṣṭhāni vakṣyāmi pañca karmendriyāṇi tu.

हस्तौ कर्मेन्द्रियं ज्ञेयम् अथ पादौ गतीन्द्रियम्। प्रजनानन्दयोः शेफो विसर्गे पायुर् इन्द्रियम्।

hastau karmendriyaṃ jñeyam atha pādau gatīndriyam. prajanānandayoḥ śepho visarge pāyur indriyam.

वाक् तु शब्दविशेषार्थं गतिं पञ्चान्वितां विदुः। एवम् एकादशैतानि बुद्ध्या त्व् अवसृजेन् मनः।

vāk tu śabdaviśeṣārthaṃ gatiṃ pañcānvitāṃ viduḥ. evam ekādaśaitāni buddhyā tv avasṛjen manaḥ.

कर्णौ शब्दश् च चित्तं च त्रयः श्रवणसंग्रहे। तथा स्पर्शे तथा रूपे तथैव रसगन्धयोः। चक्षू रूपं तथा चित्तं त्रयो दर्शनसंग्रहे। नासा गन्धस् तथा चित्तं त्रयो घ्राणस्य संग्रहे। त्वचः स्पर्शं तथा चित्तं त्रयः स्पर्शनसंग्रहे। जिह्वा रसस् तथा चित्तं त्रयो रसनसंग्रहे।

karṇau śabdaś ca cittaṃ ca trayaḥ śravaṇasaṃgrahe. tathā sparśe tathā rūpe tathaiva rasagandhayoḥ. cakṣū rūpaṃ tathā cittaṃ trayo darśanasaṃgrahe. nāsā gandhas tathā cittaṃ trayo ghrāṇasya saṃgrahe. tvacaḥ sparśaṃ tathā cittaṃ trayaḥ sparśanasaṃgrahe. jihvā rasas tathā cittaṃ trayo rasanasaṃgrahe.

एवं पञ्चत्रिका ह्य् एते गुणास् तद् उपलब्धये। येन यस् त्रिविधो भावः पर्यायात् समुपस्थितः।

evaṃ pañcatrikā hy ete guṇās tad upalabdhaye. yena yas trividho bhāvaḥ paryāyāt samupasthitaḥ.

सात्त्विको राजसश् चैव तामसश् चैव ते त्रयः। त्रिविधा वेदना येषु प्रसूता सर्वसाधना।

sāttviko rājasaś caiva tāmasaś caiva te trayaḥ. trividhā vedanā yeṣu prasūtā sarvasādhanā.

प्रहर्षः प्रीतिर् आनन्दः सुखं संशान्तचित्तता। अकुतश् चित् कुतश् चिद् वा चित्ततः सात्त्विको गुणः।

praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā. akutaś cit kutaś cid vā cittataḥ sāttviko guṇaḥ.

अतुष्टिः परितापश् च शोको लोभस् तथाक्षमा। लिङ्गानि रजसस् तानि दृश्यन्ते हेत्वहेतुतः।

atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā. liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetutaḥ.

अविवेकस् तथा मोहः प्रमादः स्वप्नतन्द्रिता। कथं चिद् अपि वर्तन्ते विविधास् तामसा गुणाः।

avivekas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā. kathaṃ cid api vartante vividhās tāmasā guṇāḥ.

तत्र यत् प्रीतिसंयुक्तं काये मनसि वा भवेत्। वर्तते सात्त्विको भाव इत्य् अपेक्षेत तत् तथा।

tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet. vartate sāttviko bhāva ity apekṣeta tat tathā.

यत् तु संतापसंयुक्तम् अप्रीतिकरम् आत्मनः। प्रवृत्तं रज इत्य् एव ततस् तद् अभिचिन्तयेत्।

yat tu saṃtāpasaṃyuktam aprītikaram ātmanaḥ. pravṛttaṃ raja ity eva tatas tad abhicintayet.

अथ यन् मोहसंयुक्तं काये मनसि वा भवेत्। अप्रतर्क्यम् अविज्ञेयं तमस् तद् उपधारयेत्।

atha yan mohasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet. apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet.

तद् धि श्रोत्राश्रयं भूतं शब्दः श्रोत्रं समाश्रितः। नोभयं शब्दविज्ञाने विज्ञानस्येतरस्य वा।

tad dhi śrotrāśrayaṃ bhūtaṃ śabdaḥ śrotraṃ samāśritaḥ. nobhayaṃ śabdavijñāne vijñānasyetarasya vā.

एवं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी। स्पर्शे रूपे रसे गन्धे तानि चेतो मनश् च तत्।

evaṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī. sparśe rūpe rase gandhe tāni ceto manaś ca tat.

स्वकर्मयुगपद्भावो दशस्व् एतेषु तिष्ठति। चित्तम् एकादशं विद्धि बुद्धिर् द्वादशमी भवेत्।

svakarmayugapadbhāvo daśasv eteṣu tiṣṭhati. cittam ekādaśaṃ viddhi buddhir dvādaśamī bhavet.

तेषाम् अयुगपद्भावे उच्छेदो नास्ति तामसः। आस्थितो युगपद्भावे व्यवहारः स लौकिकः।

teṣām ayugapadbhāve ucchedo nāsti tāmasaḥ. āsthito yugapadbhāve vyavahāraḥ sa laukikaḥ.

इन्द्रियाण्य् अवसृज्यापि दृष्ट्वा पूर्वं श्रुतागमम्। चिन्तयन् नानुपर्येति त्रिभिर् एवान्वितो गुणैः।

indriyāṇy avasṛjyāpi dṛṣṭvā pūrvaṃ śrutāgamam. cintayan nānuparyeti tribhir evānvito guṇaiḥ.

यत् तमोपहतं चित्तम् आशु संचारम् अध्रुवम्। करोत्य् उपरमं काले तद् आहुस् तामसं सुखम्।

yat tamopahataṃ cittam āśu saṃcāram adhruvam. karoty uparamaṃ kāle tad āhus tāmasaṃ sukham.

यद् यद् आगमसंयुक्तं न कृत्स्नम् उपशाम्यति। अथ तत्राप्य् उपादत्ते तमो व्यक्तम् इवानृतम्।

yad yad āgamasaṃyuktaṃ na kṛtsnam upaśāmyati. atha tatrāpy upādatte tamo vyaktam ivānṛtam.

एवम् एष प्रसंख्यातः स्वकर्मप्रत्ययी गुणः। कथं चिद् वर्तते सम्यक् केषां चिद् वा न वर्तते। अहम् इत्य् एष वै भावो नान्यत्र प्रतितिष्ठति। यस्य भावो दृढो नित्यं स वै विद्वांस् तथेतरः। देहधर्मस् तथा नित्यं सर्वभूतेषु वै दृढः। एतेनैवानुमानेन त्याज्यो धर्मस् तथा ह्य् असौ। ज्ञानेन मुच्यते जन्तुर् धर्मात्मा ज्ञानवान् भवेत्। धर्मेण धार्यते लोकः सर्वं धर्मे प्रतिष्ठितम्। सर्वार्थजनकश् चैव धर्मः सर्वस्य कारणम्। सर्वो हि दृश्यते लोके न सर्वार्थः कथं चन। सर्वत्यागे कृते तस्मात् परमात्मा प्रसीदति। व्यक्ताद् अव्यक्तम् अतुलं लोकेषु परिवर्तते।

evam eṣa prasaṃkhyātaḥ svakarmapratyayī guṇaḥ. kathaṃ cid vartate samyak keṣāṃ cid vā na vartate. aham ity eṣa vai bhāvo nānyatra pratitiṣṭhati. yasya bhāvo dṛḍho nityaṃ sa vai vidvāṃs tathetaraḥ. dehadharmas tathā nityaṃ sarvabhūteṣu vai dṛḍhaḥ. etenaivānumānena tyājyo dharmas tathā hy asau. jñānena mucyate jantur dharmātmā jñānavān bhavet. dharmeṇa dhāryate lokaḥ sarvaṃ dharme pratiṣṭhitam. sarvārthajanakaś caiva dharmaḥ sarvasya kāraṇam. sarvo hi dṛśyate loke na sarvārthaḥ kathaṃ cana. sarvatyāge kṛte tasmāt paramātmā prasīdati. vyaktād avyaktam atulaṃ lokeṣu parivartate.

एवम् आहुः समाहारं क्षेत्रम् अध्यात्मचिन्तकाः। स्थितो मनसि यो भावः स वै क्षेत्रज्ञ उच्यते।

evam āhuḥ samāhāraṃ kṣetram adhyātmacintakāḥ. sthito manasi yo bhāvaḥ sa vai kṣetrajña ucyate.

एवं सति क उच्छेदः शाश्वतो वा कथं भवेत्। स्वभावाद् वर्तमानेषु सर्वभूतेषु हेतुतः।

evaṃ sati ka ucchedaḥ śāśvato vā kathaṃ bhavet. svabhāvād vartamāneṣu sarvabhūteṣu hetutaḥ.

यथार्णवगता नद्यो व्यक्तीर् जहति नाम च। न च स्वतां नियच्छन्ति तादृशः सत्त्वसंक्षयः।

yathārṇavagatā nadyo vyaktīr jahati nāma ca. na ca svatāṃ niyacchanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ.

एवं सति कुतः संज्ञा प्रेत्यभावे पुनर् भवेत्। प्रतिसंमिश्रिते जीवे गृह्यमाणे च मध्यतः।

evaṃ sati kutaḥ saṃjñā pretyabhāve punar bhavet. pratisaṃmiśrite jīve gṛhyamāṇe ca madhyataḥ.

इमां तु यो वेद विमोक्षबुद्धिम्; आत्मानम् अन्विच्छति चाप्रमत्तः। न लिप्यते कर्मफलैर् अनिष्टैः; पत्रं बिसस्येव जलेन सिक्तम्।

imāṃ tu yo veda vimokṣabuddhim; ātmānam anvicchati cāpramattaḥ. na lipyate karmaphalair aniṣṭaiḥ; patraṃ bisasyeva jalena siktam.

दृढैश् च पाशैर् बहुभिर् विमुक्तः; प्रजानिमित्तैर् अपि दैवतैश् च। यदा ह्य् असौ सुखदुःखे जहाति; मुक्तस् तदाग्र्यां गतिम् एत्य् अलिङ्गः। श्रुतिप्रमाणागममङ्गलैश् च; शेते जरामृत्युभयाद् अतीतः।

dṛḍhaiś ca pāśair bahubhir vimuktaḥ; prajānimittair api daivataiś ca. yadā hy asau sukhaduḥkhe jahāti; muktas tadāgryāṃ gatim ety aliṅgaḥ. śrutipramāṇāgamamaṅgalaiś ca; śete jarāmṛtyubhayād atītaḥ.

क्षीणे च पुण्ये विगते च पापे; ततोनिमित्ते च फले विनष्टे। अलेपम् आकाशम् अलिङ्गम् एवम्; आस्थाय पश्यन्ति महद् ध्य् असक्ताः।

kṣīṇe ca puṇye vigate ca pāpe; tatonimitte ca phale vinaṣṭe. alepam ākāśam aliṅgam evam; āsthāya paśyanti mahad dhy asaktāḥ.

यथोर्णनाभिः परिवर्तमानस्; तन्तुक्षये तिष्ठति पात्यमानः। तथा विमुक्तः प्रजहाति दुःखं; विध्वंसते लोष्ट इवाद्रिम् अर्च्छन्।

yathorṇanābhiḥ parivartamānas; tantukṣaye tiṣṭhati pātyamānaḥ. tathā vimuktaḥ prajahāti duḥkhaṃ; vidhvaṃsate loṣṭa ivādrim arcchan.

यथा रुरुः शृङ्गम् अथो पुराणं; हित्वा त्वचं वाप्य् उरगो यथावत्। विहाय गच्छत्य् अनवेक्षमाणस्; तथा विमुक्तो विजहाति दुःखम्।

yathā ruruḥ śṛṅgam atho purāṇaṃ; hitvā tvacaṃ vāpy urago yathāvat. vihāya gacchaty anavekṣamāṇas; tathā vimukto vijahāti duḥkham.

द्रुमं यथा वाप्य् उदके पतन्तम्; उत्सृज्य पक्षी प्रपतत्य् असक्तः। तथा ह्य् असौ सुखदुःखे विहाय; मुक्तः परार्ध्यां गतिम् एत्य् अलिङ्गः। इमान् स्वलोकान् अनुपश्य सर्वान्। व्रजन् यथाकाशम् इवाप्तकामः। इमां हि गाथां प्रलपन् यथास्ति। समस्तसंकल्पविशेषमुक्तः। अहं हि सर्वं किल सर्वभावे। ह्य् अहं तदन्तर् ह्य् अहम् एव भोक्ता।

drumaṃ yathā vāpy udake patantam; utsṛjya pakṣī prapataty asaktaḥ. tathā hy asau sukhaduḥkhe vihāya; muktaḥ parārdhyāṃ gatim ety aliṅgaḥ. imān svalokān anupaśya sarvān. vrajan yathākāśam ivāptakāmaḥ. imāṃ hi gāthāṃ pralapan yathāsti. samastasaṃkalpaviśeṣamuktaḥ. ahaṃ hi sarvaṃ kila sarvabhāve. hy ahaṃ tadantar hy aham eva bhoktā.

अपि च भवति मैथिलेन गीतं; नगरम् उपाहितम् अग्निनाभिवीक्ष्य। न खलु मम तुषो ऽपि दह्यते ऽत्र; स्वयम् इदम् आह किल स्म भूमिपालः।

api ca bhavati maithilena gītaṃ; nagaram upāhitam agninābhivīkṣya. na khalu mama tuṣo 'pi dahyate 'tra; svayam idam āha kila sma bhūmipālaḥ.

इदम् अमृतपदं विदेहराजः; स्वयम् इह पञ्चशिखेन भाष्यमाणः। निखिलम् अभिसमीक्ष्य निश्चितार्थं; परमसुखी विजहार वीतशोकः।

idam amṛtapadaṃ videharājaḥ; svayam iha pañcaśikhena bhāṣyamāṇaḥ. nikhilam abhisamīkṣya niścitārthaṃ; paramasukhī vijahāra vītaśokaḥ.

इमं हि यः पठति विमोक्षनिश्चयं; न हीयते सततम् अवेक्षते तथा। उपद्रवान् नानुभवत्य् अदुःखितः; प्रमुच्यते कपिलम् इवैत्य मैथिलः। युधिष्ठिर उवाच। किंकारणं महाप्राज्ञ दह्यमानश् च मैथिलः। भीष्म उवाच। मिथिलां नेह धर्मात्मा प्राह वीक्ष्य विदाहिताम्। श्रूयतां नृपशार्दूल यदर्थं दीपिता पुरा। वह्निना दीपिता सा तु तन् मे शृणु महामते। जनको जनदेवस् तु कर्माण्य् आधाय चात्मनि। सर्वभावम् अनुप्राप्य भावेन विचचार सः। यजन् ददंस् तथा जुह्वन् पालयन् पृथिवीम् इमाम्। अध्यात्मविन् महाप्राज्ञस् तन्मयत्वेन निष्ठितः। स तस्य हृदि संकल्पं ज्ञातुम् ऐच्छत् स्वयं प्रभुः। सर्वलोकाधिपस् तत्र द्विजरूपेण संयुतः। मिथिलायां महाबुद्धिर् व्यलीकं किं चिद् आचरन्। स गृहीत्वा द्विजश्रेष्ठैर् नृपाय प्रतिवेदितः। अपराधं समुद्दिश्य तं राजा प्रत्यभाषत। न त्वां ब्राह्मण दण्डेन नियोक्ष्यामि कथं चन। मम राज्याद् विनिर्गच्छ यावत् सीमा भुवो मम। तच् छ्रुत्वा ब्राह्मणो गत्वा राजानं प्रत्युवाच ह। करिष्ये वचनं राजन् ब्रवीहि मम जानतः। का सीमा तव भूमेस् तु ब्रूहि धर्मं ममाद्य वै। तच् छ्रुत्वा मैथिलो राजा लज्जयावनताननः। नोवाच वचनं विप्रं तत्त्वबुद्ध्या समीक्ष्य तत्। पुनः पुनश् च तं विप्रश् चोदयाम् आस सत्वरम्। ब्रूहि राजेन्द्र गच्छामि तव राज्याद् विवासितः। ततो नृपो विचार्यैवम् आह ब्राह्मणपुंगवम्। आवासो वा न मे ऽस्त्य् अत्र सर्वा वा पृथिवी मम। गच्छ वा तिष्ठ वा ब्रह्मन्न् इति मे निश्चिता मतिः। इत्य् उक्तः स तथा तेन मैथिलेन द्विजोत्तमः। अब्रवीत् तं महात्मानं राजानं मन्त्रिभिर् वृतम्। तम् एवं पद्मनाभस्य नित्यं पक्षपदाहितम्। अहो सिद्धार्थरूपो ऽसि गमिष्ये स्वस्ति ते ऽस्तु वै। इत्य् उक्त्वा प्रययौ विप्रस् तज् जिज्ञासुर् द्विजोत्तमः। अदहच् चाग्निना तस्य मिथिलां भगवान् स्वयम्। प्रदीप्यमानां मिथिलां दृष्ट्वा राजा न कम्पितः। जनैः स परिपृष्टस् तु वाक्यम् एतद् उवाच ह। अनन्तं बत मे वित्तं भाव्यं मे नास्ति किं चन। मिथिलायां प्रदीप्तायां न मे किं चन दह्यते। तद् अस्य भाषमाणस्य श्रुत्वा श्रुत्वा हृदि स्थितम्। पुनः संजीवयाम् आस मिथिलां तां द्विजोत्तमः। आत्मानं दर्शयाम् आस वरं चास्मै ददौ पुनः। धर्मे तिष्ठतु सद्भावो बुद्धिस् ते ऽर्थे नराधिप। सत्ये तिष्ठस्व निर्विण्णः स्वस्ति ते ऽस्तु व्रजाम्य् अहम्। इत्य् उक्त्वा भगवांश् चैनं तत्रैवान्तरधीयत। एतत् ते कथितं राजन् किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि। युधिष्ठिर उवाच। अस्ति कश् चिद् यदि विभो सदारो नियतो गृहे। अतीतसर्वसंसारः सर्वद्वंद्वविवर्जितः। तं मे ब्रूहि महाप्राज्ञ दुर्लभः पुरुषो महान्। भीष्म उवाच। शृणु राजन् यथावृत्तं यन् मां त्वं पृष्टवान् असि। इतिहासम् इमं शुद्धं संसारभयभेषजम्। देवलो नाम विप्रर्षिः सर्वशास्त्रार्थकोविदः। क्रियावान् धार्मिको नित्यं देवब्राह्मणपूजकः। सुता सुवर्चला नाम तस्य कल्याणलक्षणा। नातिह्रस्वा नातिकृशा नातिदीर्घा यशस्विनी। प्रदानसमयं प्राप्ता पिता तस्य ह्य् अचिन्तयत्। अस्याः पतिः कुतो वेति ब्राह्मणः श्रोत्रियः परः। विद्वान् विप्रो ह्य् अकुटुम्बः प्रियवादी महातपाः। इत्य् एवं चिन्तयानं तं रहस्य् आह सुवर्चला। अन्धाय मां महाप्राज्ञ देह्य् अनन्धाय वै पितः। पितोवाच। एवं स्मर सदा विद्वन् ममेदं प्रार्थितं मुने। न शक्यं प्रार्थितं वत्से त्वयाद्य प्रतिभाति मे। अन्धतानन्धता चेति विकारो मम जायते। सुवर्चलोवाच। उन्मत्तेवाशुभं वाक्यं भाषसे शुभलोचने। नाहम् उन्मत्तभूताद्य बुद्धिपूर्वं ब्रवीमि ते। विद्यते चेत् पतिस् तादृक् स मां भरति वेदवित्। येभ्यस् त्वं मन्यसे दातुं माम् इहानय तान् द्विजान्। भीष्म उवाच। तादृशं तं पतिं तेषु वरयिष्ये यथातथम्। तथेति चोक्त्वा तां कन्याम् ऋषिः शिष्यान् उवाच ह। ब्राह्मणान् वेदसंपन्नान् योनिगोत्रविशोधितान्। मातृतः पितृतः शुद्धाञ् शुद्धान् आचारतः शुभान्। अरोगान् बुद्धिसंपन्नाञ् शीलसत्त्वगुणान्वितान्। असंकीर्णांश् च गोत्रेषु वेदव्रतसमन्वितान्। ब्राह्मणान् स्नातकाञ् शीघ्रं मातापितृसमन्वितान्। निवेष्टुकामान् कन्यां मे दृष्ट्वानयत शिष्यकाः। तच् छ्रुत्वा त्वरिताः शिष्या ह्य् आश्रमेषु ततस् ततः। ग्रामेषु च ततो गत्वा ब्राह्मणेभ्यो न्यवेदयन्। ऋषेः प्रभावं मत्वा ते कन्यायाश् च द्विजोत्तमाः। अनेकमुनयो राजन् संप्राप्ता देवलाश्रमम्। अनुमान्य यथान्यायं मुनीन् मुनिकुमारकान्। अभ्यर्च्य विधिवत् तत्र कन्यां प्राह पिता महान्। एते ऽपि मुनयो वत्से स्वपुत्रैकमता इह। वेदवेदाङ्गसंपन्नाः कुलीनाः शीलसंमताः। ये ऽमी तेषु वरं भद्रे त्वम् इच्छसि महाव्रतम्। तं कुमारं वृणीष्वाद्य तस्मै दास्याम् अहं शुभे। तथेति चोक्त्वा कल्याणी तप्तहेमनिभा तदा। सर्वलक्षणसंपन्ना वाक्यम् आह यशस्विनी। विप्राणां समितीर् दृष्ट्वा प्रणिपत्य तपोधनान्। यद्य् अस्ति समितौ विप्रो ह्य् अन्धो ऽनन्धः स मे वरः। तच् छ्रुत्वा मुनयस् तत्र वीक्षमाणाः परस्परम्। नोचुर् विप्रा महाभागाः कन्यां मत्वा ह्य् अवेदिकाम्। कुत्सयित्वा मुनिं तत्र मनसा मुनिसत्तमाः। यथागतं ययुः क्रुद्धा नानादेशनिवासिनः। कन्या च संस्थिता तत्र पितृवेश्मनि भामिनी। ततः कदा चिद् ब्रह्मण्यो विद्वान् न्यायविशारदः। ऊहापोहविधानज्ञो ब्रह्मचर्यसमन्वितः। वेदविद् वेदतत्त्वज्ञः क्रियाकल्पविशारदः। आत्मतत्त्वविभागज्ञः पितृमान् गुणसागरः। श्वेतकेतुर् इति ख्यातः श्रुत्वा वृत्तान्तम् आदरात्। कन्यार्थं देवलं चापि शीघ्रं तत्रागतो ऽभवत्। उद्दालकसुतं दृष्ट्वा श्वेतकेतुं महाव्रतम्। यथान्यायं च संपूज्य देवलः प्रत्यभाषत। कन्ये एष महाभागे प्राप्तो ऋषिकुमारकः। वरयैनं महाप्राज्ञं वेदवेदाङ्गपारगम्। तच् छ्रुत्वा कुपिता कन्या ऋषिपुत्रम् उदैक्षत। तां कन्याम् आह विप्रर्षिः सो ऽहं भद्रे समागतः। अन्धो ऽहम् अत्र तत्त्वं हि तथा मन्ये च सर्वदा। विशालनयनं विद्धि तथा मां हीनसंशयम्। वृणीष्व मां वरारोहे भजे च त्वाम् अनिन्दिते। येनेदं वीक्षते नित्यं शृणोति स्पृशते ऽथ वा। घ्रायते वक्ति सततं येनेदं रसयते पुनः। येनेदं मन्यते तत्त्वं येन बुध्यति वा पुनः। न चक्षुर् विद्यते ह्य् एतत् स वै भूतान्ध उच्यते। यस्मिन् प्रवर्तते चेदं पश्यञ् शृण्वन् स्पृशन्न् अपि। जिघ्रंश् च रसयंस् तद्वद् वर्तते येन चक्षुषा। तन् मे नास्ति ततो ह्य् अन्धो वृणु भद्रे ऽद्य माम् अतः। लोकदृष्ट्या करोमीह नित्यनैमित्तिकादिकम्। आत्मदृष्ट्या च तत् सर्वं विलिप्यामि च नित्यशः। स्थितो ऽहं निर्भरः शान्तः कार्यकारणभावनः। अविद्यया तरन् मृत्युं विद्यया तं तथामृतम्। यथाप्राप्तं तु संदृश्य वसामीह विमत्सरः। भीष्म उवाच। क्रीते व्यवसितं भद्रे भर्ताहं ते वृणीष्व माम्। ततः सुवर्चला दृष्ट्वा प्राह तं द्विजसत्तमम्। मनसासि वृतो विद्वञ् शेषकर्ता पिता मम। वृणीष्व पितरं मह्यम् एष वेदविधिक्रमः। तद् विज्ञाय पिता तस्या देवलो मुनिसत्तमः। श्वेतकेतुं च संपूज्य तथैवोद्दालकेन तम्। मुनीनाम् अग्रतः कन्यां प्रददौ जलपूर्वकम्। उदाहरन्ति वै तत्र श्वेतकेतुं निरीक्ष्य तम्। हृत्पुण्डरीकनिलयः सर्वभूतात्मको हरिः। श्वेतकेतुस्वरूपेण स्थितो ऽसौ मधुसूदनः। प्रीयतां माधवो देवः पत्नी चेयं सुता मम। प्रतिपादयामि ते कन्यां सहधर्मचरीं शुभाम्। इत्य् उक्त्वा प्रददौ तस्मै देवलो मुनिपुंगवः। प्रतिगृह्य च तां कन्यां श्वेतकेतुर् महायशाः। उपयम्य यथान्यायम् अत्र कृत्वा यथाविधि। समाप्य तन्त्रं मुनिभिर् वैवाहिकम् अनुत्तमम्। स गार्हस्थ्ये वसन् धीमान् भार्यां ताम् इदम् अब्रवीत्। यानि चोक्तानि वेदेषु तत् सर्वं कुरु शोभने। मया सह यथान्यायं सहधर्मचरी मम। अहम् इत्य् एव भावेन स्थितो ऽहं त्वं तथैव च। तस्मात् कर्माणि कुर्वीथाः कुर्यां ते च ततः परम्। न ममेति च भावेन ज्ञानाग्निनिलयेन च। अनन्तरं तथा कुर्यास् तानि कर्माणि भस्मसात्। एवं त्वया च कर्तव्यं सर्वदादुर्भगा मया। यद् यद् आचरति श्रेष्ठस् तत् तद् एवेतरो जनः। तस्माल् लोकस्य सिद्ध्यर्थं कर्तव्यं चात्मसिद्धये। उक्त्वैवं स महाप्राज्ञः सर्वज्ञानैकभाजनः। पुत्रान् उत्पाद्य तस्यां च यज्ञैः संतर्प्य देवताः। आत्मयोगपरो नित्यं निर्द्वंद्वो निष्परिग्रहः। भार्यां तां सदृशीं प्राप्य बुद्धिं क्षेत्रज्ञयोर् इव। लोकम् अन्यम् अनुप्राप्तौ भार्या भर्ता तथैव च। साक्षिभूतौ जगत्य् अस्मिंश् चरमाणौ मुदान्वितौ। ततः कदा चिद् भर्तारं श्वेतकेतुं सुवर्चला। पप्रच्छ को भवान् अत्र ब्रूहि मे तद् द्विजोत्तम। ताम् आह भगवान् वाग्मी त्वया ज्ञातो न संशयः। द्विजोत्तमेति माम् उक्त्वा पुनः कम् अनुपृच्छसि। सा तम् आह महात्मानं पृच्छामि हृदि शायिनम्। तच् छ्रुत्वा प्रत्युवाचैनां स न वक्ष्यति भामिनि। नामगोत्रसमायुक्तम् आत्मानं मन्यसे यदि। तन् मिथ्यागोत्रसद्भावे वर्तते देहबन्धनम्। अहम् इत्य् एष भावो ऽत्र त्वयि चापि समाहितः। त्वम् अप्य् अहम् अहं सर्वम् अहम् इत्य् एव वर्तते। नात्र तत् परमार्थं वै किमर्थम् अनुपृच्छसि। ततः प्रहस्य सा हृष्टा भर्तारं धर्मचारिणी। उवाच वचनं काले स्मयमाना तदा नृप। किम् अनेकप्रकारेण विरोधेन प्रयोजनम्। क्रियाकलापैर् ब्रह्मर्षे ज्ञाननष्टो ऽसि सर्वदा। श्वेतकेतुर् उवाच। तन् मे ब्रूहि महाप्राज्ञ यथाहं त्वाम् अनुव्रता। यद् यद् आचरति श्रेष्ठस् तत् तद् एवेतरो जनः। वर्तते तेन लोको ऽयं संकीर्णश् च भविष्यति। संकीर्णे च तथा धर्मे वर्णः संकरम् एति च। संकरे च प्रवृत्ते तु मात्स्यो न्यायः प्रवर्तते। तद् अनिष्टं हरेर् भद्रे धातुर् अस्य महात्मनः। परमेश्वरसंक्रीडा लोकसृष्टिर् इयं शुभे। यावत्पांसव उद्दिष्टास् तावत्यो ऽस्य विभूतयः। तावत्यश् चैव मायास् तु तावत्यो ऽस्याश् च शक्तयः। एवं सुगह्वरे युक्तो यत्र मे तद् भवाभवम्। छित्त्वा ज्ञानासिना गच्छेत् स विद्वान् स च मे प्रियः। सो ऽहम् एव न संदेहः प्रतिज्ञा इति तस्य वै। ये मूढास् ते दुरात्मानो धर्मसंकरकारकाः। मर्यादाभेदका नीचा नरके यान्ति जन्तवः। आसुरीं योनिम् आपन्ना इति देवानुशासनम्। भगवत्या तथा लोके रक्षितव्यं न संशयः। सुवर्चलोवाच। मर्यादालोकरक्षार्थम् एवम् अस्मि तथा स्थितः। शब्दः को ऽत्र इति ख्यातस् तथार्थं च महामुने। श्वेतकेतुर् उवाच। आकृतिं च तयोर् ब्रूहि लक्षणेन पृथक् पृथक्। व्यत्ययेन च वर्णानां परिवादिकृतो हि यः। स शब्द इति विज्ञेयस् तन्निपातो ऽर्थ उच्यते। सुवर्चलोवाच। शब्दार्थयोर् हि संबन्धस् त्व् अनयोर् अस्ति वा न वा। श्वेतकेतुर् उवाच। तन् मे ब्रूहि यथातत्त्वं शब्दस्थाने ऽर्थ एव चेत्। शब्दार्थयोर् न चैवास्ति संबन्धो ऽत्यन्त एव हि। सुवर्चलोवाच। पुष्करे च यथा तोयं तथास्तीति च वेत्थ तत्। अर्थे स्थितिर् हि शब्दस्य नान्यथा च स्थितिर् भवेत्। श्वेतकेतुर् उवाच। विद्यते चेन् महाप्राज्ञ विनार्थं ब्रूहि सत्तम। ससंसर्गो ऽतिमात्रस् तु वाचकत्वेन वर्तते। अस्ति चेद् वर्तते नित्यं विकारोच्चारणेन वै। सुवर्चलोवाच। शब्दस्थानो ऽत्र इत्य् उक्तस् तथार्थ इति मे कृतम्। श्वेतकेतुर् उवाच। अर्थास्थितो न तिष्ठेच् च विरूढम् इह भाषितम्। न विकूलो ऽत्र कथितो नाकाशं हि विना जगत्। सुवर्चलोवाच। संबन्धस् तत्र नास्त्य् एव तद्वद् इत्य् एष मन्यताम्। सदाहंकारशब्दो ऽयं व्यक्तम् आत्मनि संश्रितः। श्वेतकेतुर् उवाच। न वाचस् तत्र वर्तन्ते इति मिथ्या भविष्यति। अहंशब्दो ह्य् अहंभावे नात्मभावे शुभव्रते। सुवर्चलोवाच। न वर्तते परे ऽचिन्त्ये वाचः सगुणलक्षणाः। अहं गात्रैकतः श्यामा भवान् अपि तथैव च। तन् मे ब्रूहि यथान्यायम् एवं चेन् मुनिसत्तम। श्वेतकेतुर् उवाच। मृन्मये हि घटे भावस् तादृग् भाव इहेष्यते। अयं भावः परे ऽचिन्त्ये ह्य् आत्मभावो यथा च मृत्। अहं त्वम् एतद् इत्य् एव परे संकल्पनाम तत्। तस्माद् वाचो न वर्तन्ते इति नैव विरुध्यते। तस्माद् वामेन वर्तन्ते मनसा भीरु सर्वशः। यथाकाशगतं विश्वं संसक्तम् इव लक्ष्यते। संसर्गे सति संबन्धात् तद्विकारं भविष्यति। अनाकाशगतं सर्वं विकारे च सदा गतम्। तद् ब्रह्म परमं शुद्धम् अनौपम्यं न शक्यते। न दृश्यते तथा तच् च दृश्यते च मतिर् मम। सुवर्चलोवाच। निर्विकारं ह्य् अमूर्तिं च निरयं सर्वगं तथा। श्वेतकेतुर् उवाच। दृश्यते च वियन् नित्यं दृगात्मा तेन दृश्यते। त्वचा स्पृशति वै वायुम् आकाशस्थं पुनः पुनः। तत्स्थं गन्धं तथाघ्राति ज्योतिः पश्यति चक्षुषा। तमोरश्मिगुणश् चैव मेघजालं तथैव च। वर्षं तारागणं चैव नाकाशं दृश्यते पुनः। आकाशस्याप्य् अथाकाशं सद्रूपम् इति निश्चितम्। तदर्थे कल्पिता ह्य् एते तत्सत्यो विष्णुर् एव च। यानि नामानि गौणानि ह्य् उपचारात् परात्मनि। न चक्षुषा न मनसा न चान्येन परो विभुः। चिन्त्यते सूक्ष्मया बुद्ध्या वाचा वक्तुं न शक्यते। एतत् प्रपन्नम् अखिलं तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम्। महाघटो ऽल्पकश् चैव यथा मह्यां प्रतिष्ठितौ। न च स्त्री न पुमांश् चैव यथैव न नपुंसकः। केवलज्ञानमात्रं तत् तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम्। भूमिसंस्थानयोगेन वस्तुसंस्थानयोगतः। रसभेदा यथा तोये प्रकृत्याम् आत्मनस् तथा। तद्वाक्यस्मरणान् नित्यं तृप्तिं वारि पिबन्न् इव। सुवर्चलोवाच। प्राप्नोति ज्ञानम् अखिलं तेन तत् सुखम् एधते। अनेन साध्यं किं स्याद् बै शब्देनेति मतिर् मम। वेदगम्यः परो ऽचिन्त्य इति पौराणिका विदुः। निरर्थको यथा लोके तद्वत् स्याद् इति मे मतिः। श्वेतकेतुर् उवाच। निरीक्ष्यैवं यथान्यायं वक्तुम् अर्हसि मे ऽनघ। वेदगम्यं परं शुद्धम् इति सत्या परा श्रुतिः। व्यावृत्त्या नैतद् इत्य् आह उपलिङ्गे च वर्तते। निरर्थको न चैवास्ति शब्दो लौकिक उत्तमे। अनन्वयाः स्मृताः शब्दा निरर्था इति लौकिकैः। गृह्यन्ते तद्वद् इत्य् एव न वर्तन्ते परात्मनि। अगोचरत्वं वचसां युक्तम् एवं तथा शुभे। साधनस्योपदेशाच् च ह्य् उपायस्य च सूचनात्। उपलक्षणयोगेन व्यावृत्त्या च प्रदर्शनात्। वेदगम्यः परः शुद्ध इति मे धीयते मतिः। अध्यात्मध्यानसंभूतम् अभूतं भूतवत् स्फुटम्। ज्ञानं विद्धि शुभाचारे तेन यान्ति परां गतिम्। यदि मे व्याहृतं गुह्यं श्रुतं न तु त्वया शुभे। तथ्यम् इत्य् एव वा शुद्धे ज्ञानं ज्ञानविलोचने। नानारूपवद् अस्यैवम् ऐश्वर्यं दृश्यते शुभे। न वायुस् तन् न सूर्यस् तन् नाग्निस् तत् तु परं पदम्। अनेन पूर्णम् एतद् धि हृदि भूतम् इहेष्यते। एतावद् आत्मविज्ञानम् एतावद् यद् अहं स्मृतम्। भीष्म उवाच। आवयोर् न च सत्त्वे वै तस्माद् अज्ञानबन्धनम्। एवं सुवर्चला हृष्टा प्रोक्ता भर्त्रा यथार्थवत्। परिचर्यमाणा ह्य् अनिशं तत्त्वबुद्धिसमन्विता। भर्ता च ताम् अनुप्रेक्ष्य नित्यनैमित्तिकान्वितः। परमात्मनि गोविन्दे वासुदेवे महात्मनि। समाधाय च कर्माणि तन्मयत्वेन भावितः। कालेन महता राजन् प्राप्नोति परमां गतिम्। एतत् ते कथितं राजन् यस्मात् त्वं परिपृच्छसि। गार्हस्थ्यं च समास्थाय गतौ जायापती परम्।

imaṃ hi yaḥ paṭhati vimokṣaniścayaṃ; na hīyate satatam avekṣate tathā. upadravān nānubhavaty aduḥkhitaḥ; pramucyate kapilam ivaitya maithilaḥ. yudhiṣṭhira uvāca. kiṃkāraṇaṃ mahāprājña dahyamānaś ca maithilaḥ. bhīṣma uvāca. mithilāṃ neha dharmātmā prāha vīkṣya vidāhitām. śrūyatāṃ nṛpaśārdūla yadarthaṃ dīpitā purā. vahninā dīpitā sā tu tan me śṛṇu mahāmate. janako janadevas tu karmāṇy ādhāya cātmani. sarvabhāvam anuprāpya bhāvena vicacāra saḥ. yajan dadaṃs tathā juhvan pālayan pṛthivīm imām. adhyātmavin mahāprājñas tanmayatvena niṣṭhitaḥ. sa tasya hṛdi saṃkalpaṃ jñātum aicchat svayaṃ prabhuḥ. sarvalokādhipas tatra dvijarūpeṇa saṃyutaḥ. mithilāyāṃ mahābuddhir vyalīkaṃ kiṃ cid ācaran. sa gṛhītvā dvijaśreṣṭhair nṛpāya prativeditaḥ. aparādhaṃ samuddiśya taṃ rājā pratyabhāṣata. na tvāṃ brāhmaṇa daṇḍena niyokṣyāmi kathaṃ cana. mama rājyād vinirgaccha yāvat sīmā bhuvo mama. tac chrutvā brāhmaṇo gatvā rājānaṃ pratyuvāca ha. kariṣye vacanaṃ rājan bravīhi mama jānataḥ. kā sīmā tava bhūmes tu brūhi dharmaṃ mamādya vai. tac chrutvā maithilo rājā lajjayāvanatānanaḥ. novāca vacanaṃ vipraṃ tattvabuddhyā samīkṣya tat. punaḥ punaś ca taṃ vipraś codayām āsa satvaram. brūhi rājendra gacchāmi tava rājyād vivāsitaḥ. tato nṛpo vicāryaivam āha brāhmaṇapuṃgavam. āvāso vā na me 'sty atra sarvā vā pṛthivī mama. gaccha vā tiṣṭha vā brahmann iti me niścitā matiḥ. ity uktaḥ sa tathā tena maithilena dvijottamaḥ. abravīt taṃ mahātmānaṃ rājānaṃ mantribhir vṛtam. tam evaṃ padmanābhasya nityaṃ pakṣapadāhitam. aho siddhārtharūpo 'si gamiṣye svasti te 'stu vai. ity uktvā prayayau vipras taj jijñāsur dvijottamaḥ. adahac cāgninā tasya mithilāṃ bhagavān svayam. pradīpyamānāṃ mithilāṃ dṛṣṭvā rājā na kampitaḥ. janaiḥ sa paripṛṣṭas tu vākyam etad uvāca ha. anantaṃ bata me vittaṃ bhāvyaṃ me nāsti kiṃ cana. mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me kiṃ cana dahyate. tad asya bhāṣamāṇasya śrutvā śrutvā hṛdi sthitam. punaḥ saṃjīvayām āsa mithilāṃ tāṃ dvijottamaḥ. ātmānaṃ darśayām āsa varaṃ cāsmai dadau punaḥ. dharme tiṣṭhatu sadbhāvo buddhis te 'rthe narādhipa. satye tiṣṭhasva nirviṇṇaḥ svasti te 'stu vrajāmy aham. ity uktvā bhagavāṃś cainaṃ tatraivāntaradhīyata. etat te kathitaṃ rājan kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi. yudhiṣṭhira uvāca. asti kaś cid yadi vibho sadāro niyato gṛhe. atītasarvasaṃsāraḥ sarvadvaṃdvavivarjitaḥ. taṃ me brūhi mahāprājña durlabhaḥ puruṣo mahān. bhīṣma uvāca. śṛṇu rājan yathāvṛttaṃ yan māṃ tvaṃ pṛṣṭavān asi. itihāsam imaṃ śuddhaṃ saṃsārabhayabheṣajam. devalo nāma viprarṣiḥ sarvaśāstrārthakovidaḥ. kriyāvān dhārmiko nityaṃ devabrāhmaṇapūjakaḥ. sutā suvarcalā nāma tasya kalyāṇalakṣaṇā. nātihrasvā nātikṛśā nātidīrghā yaśasvinī. pradānasamayaṃ prāptā pitā tasya hy acintayat. asyāḥ patiḥ kuto veti brāhmaṇaḥ śrotriyaḥ paraḥ. vidvān vipro hy akuṭumbaḥ priyavādī mahātapāḥ. ity evaṃ cintayānaṃ taṃ rahasy āha suvarcalā. andhāya māṃ mahāprājña dehy anandhāya vai pitaḥ. pitovāca. evaṃ smara sadā vidvan mamedaṃ prārthitaṃ mune. na śakyaṃ prārthitaṃ vatse tvayādya pratibhāti me. andhatānandhatā ceti vikāro mama jāyate. suvarcalovāca. unmattevāśubhaṃ vākyaṃ bhāṣase śubhalocane. nāham unmattabhūtādya buddhipūrvaṃ bravīmi te. vidyate cet patis tādṛk sa māṃ bharati vedavit. yebhyas tvaṃ manyase dātuṃ mām ihānaya tān dvijān. bhīṣma uvāca. tādṛśaṃ taṃ patiṃ teṣu varayiṣye yathātatham. tatheti coktvā tāṃ kanyām ṛṣiḥ śiṣyān uvāca ha. brāhmaṇān vedasaṃpannān yonigotraviśodhitān. mātṛtaḥ pitṛtaḥ śuddhāñ śuddhān ācārataḥ śubhān. arogān buddhisaṃpannāñ śīlasattvaguṇānvitān. asaṃkīrṇāṃś ca gotreṣu vedavratasamanvitān. brāhmaṇān snātakāñ śīghraṃ mātāpitṛsamanvitān. niveṣṭukāmān kanyāṃ me dṛṣṭvānayata śiṣyakāḥ. tac chrutvā tvaritāḥ śiṣyā hy āśrameṣu tatas tataḥ. grāmeṣu ca tato gatvā brāhmaṇebhyo nyavedayan. ṛṣeḥ prabhāvaṃ matvā te kanyāyāś ca dvijottamāḥ. anekamunayo rājan saṃprāptā devalāśramam. anumānya yathānyāyaṃ munīn munikumārakān. abhyarcya vidhivat tatra kanyāṃ prāha pitā mahān. ete 'pi munayo vatse svaputraikamatā iha. vedavedāṅgasaṃpannāḥ kulīnāḥ śīlasaṃmatāḥ. ye 'mī teṣu varaṃ bhadre tvam icchasi mahāvratam. taṃ kumāraṃ vṛṇīṣvādya tasmai dāsyām ahaṃ śubhe. tatheti coktvā kalyāṇī taptahemanibhā tadā. sarvalakṣaṇasaṃpannā vākyam āha yaśasvinī. viprāṇāṃ samitīr dṛṣṭvā praṇipatya tapodhanān. yady asti samitau vipro hy andho 'nandhaḥ sa me varaḥ. tac chrutvā munayas tatra vīkṣamāṇāḥ parasparam. nocur viprā mahābhāgāḥ kanyāṃ matvā hy avedikām. kutsayitvā muniṃ tatra manasā munisattamāḥ. yathāgataṃ yayuḥ kruddhā nānādeśanivāsinaḥ. kanyā ca saṃsthitā tatra pitṛveśmani bhāminī. tataḥ kadā cid brahmaṇyo vidvān nyāyaviśāradaḥ. ūhāpohavidhānajño brahmacaryasamanvitaḥ. vedavid vedatattvajñaḥ kriyākalpaviśāradaḥ. ātmatattvavibhāgajñaḥ pitṛmān guṇasāgaraḥ. śvetaketur iti khyātaḥ śrutvā vṛttāntam ādarāt. kanyārthaṃ devalaṃ cāpi śīghraṃ tatrāgato 'bhavat. uddālakasutaṃ dṛṣṭvā śvetaketuṃ mahāvratam. yathānyāyaṃ ca saṃpūjya devalaḥ pratyabhāṣata. kanye eṣa mahābhāge prāpto ṛṣikumārakaḥ. varayainaṃ mahāprājñaṃ vedavedāṅgapāragam. tac chrutvā kupitā kanyā ṛṣiputram udaikṣata. tāṃ kanyām āha viprarṣiḥ so 'haṃ bhadre samāgataḥ. andho 'ham atra tattvaṃ hi tathā manye ca sarvadā. viśālanayanaṃ viddhi tathā māṃ hīnasaṃśayam. vṛṇīṣva māṃ varārohe bhaje ca tvām anindite. yenedaṃ vīkṣate nityaṃ śṛṇoti spṛśate 'tha vā. ghrāyate vakti satataṃ yenedaṃ rasayate punaḥ. yenedaṃ manyate tattvaṃ yena budhyati vā punaḥ. na cakṣur vidyate hy etat sa vai bhūtāndha ucyate. yasmin pravartate cedaṃ paśyañ śṛṇvan spṛśann api. jighraṃś ca rasayaṃs tadvad vartate yena cakṣuṣā. tan me nāsti tato hy andho vṛṇu bhadre 'dya mām ataḥ. lokadṛṣṭyā karomīha nityanaimittikādikam. ātmadṛṣṭyā ca tat sarvaṃ vilipyāmi ca nityaśaḥ. sthito 'haṃ nirbharaḥ śāntaḥ kāryakāraṇabhāvanaḥ. avidyayā taran mṛtyuṃ vidyayā taṃ tathāmṛtam. yathāprāptaṃ tu saṃdṛśya vasāmīha vimatsaraḥ. bhīṣma uvāca. krīte vyavasitaṃ bhadre bhartāhaṃ te vṛṇīṣva mām. tataḥ suvarcalā dṛṣṭvā prāha taṃ dvijasattamam. manasāsi vṛto vidvañ śeṣakartā pitā mama. vṛṇīṣva pitaraṃ mahyam eṣa vedavidhikramaḥ. tad vijñāya pitā tasyā devalo munisattamaḥ. śvetaketuṃ ca saṃpūjya tathaivoddālakena tam. munīnām agrataḥ kanyāṃ pradadau jalapūrvakam. udāharanti vai tatra śvetaketuṃ nirīkṣya tam. hṛtpuṇḍarīkanilayaḥ sarvabhūtātmako hariḥ. śvetaketusvarūpeṇa sthito 'sau madhusūdanaḥ. prīyatāṃ mādhavo devaḥ patnī ceyaṃ sutā mama. pratipādayāmi te kanyāṃ sahadharmacarīṃ śubhām. ity uktvā pradadau tasmai devalo munipuṃgavaḥ. pratigṛhya ca tāṃ kanyāṃ śvetaketur mahāyaśāḥ. upayamya yathānyāyam atra kṛtvā yathāvidhi. samāpya tantraṃ munibhir vaivāhikam anuttamam. sa gārhasthye vasan dhīmān bhāryāṃ tām idam abravīt. yāni coktāni vedeṣu tat sarvaṃ kuru śobhane. mayā saha yathānyāyaṃ sahadharmacarī mama. aham ity eva bhāvena sthito 'haṃ tvaṃ tathaiva ca. tasmāt karmāṇi kurvīthāḥ kuryāṃ te ca tataḥ param. na mameti ca bhāvena jñānāgninilayena ca. anantaraṃ tathā kuryās tāni karmāṇi bhasmasāt. evaṃ tvayā ca kartavyaṃ sarvadādurbhagā mayā. yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ. tasmāl lokasya siddhyarthaṃ kartavyaṃ cātmasiddhaye. uktvaivaṃ sa mahāprājñaḥ sarvajñānaikabhājanaḥ. putrān utpādya tasyāṃ ca yajñaiḥ saṃtarpya devatāḥ. ātmayogaparo nityaṃ nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ. bhāryāṃ tāṃ sadṛśīṃ prāpya buddhiṃ kṣetrajñayor iva. lokam anyam anuprāptau bhāryā bhartā tathaiva ca. sākṣibhūtau jagaty asmiṃś caramāṇau mudānvitau. tataḥ kadā cid bhartāraṃ śvetaketuṃ suvarcalā. papraccha ko bhavān atra brūhi me tad dvijottama. tām āha bhagavān vāgmī tvayā jñāto na saṃśayaḥ. dvijottameti mām uktvā punaḥ kam anupṛcchasi. sā tam āha mahātmānaṃ pṛcchāmi hṛdi śāyinam. tac chrutvā pratyuvācaināṃ sa na vakṣyati bhāmini. nāmagotrasamāyuktam ātmānaṃ manyase yadi. tan mithyāgotrasadbhāve vartate dehabandhanam. aham ity eṣa bhāvo 'tra tvayi cāpi samāhitaḥ. tvam apy aham ahaṃ sarvam aham ity eva vartate. nātra tat paramārthaṃ vai kimartham anupṛcchasi. tataḥ prahasya sā hṛṣṭā bhartāraṃ dharmacāriṇī. uvāca vacanaṃ kāle smayamānā tadā nṛpa. kim anekaprakāreṇa virodhena prayojanam. kriyākalāpair brahmarṣe jñānanaṣṭo 'si sarvadā. śvetaketur uvāca. tan me brūhi mahāprājña yathāhaṃ tvām anuvratā. yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ. vartate tena loko 'yaṃ saṃkīrṇaś ca bhaviṣyati. saṃkīrṇe ca tathā dharme varṇaḥ saṃkaram eti ca. saṃkare ca pravṛtte tu mātsyo nyāyaḥ pravartate. tad aniṣṭaṃ harer bhadre dhātur asya mahātmanaḥ. parameśvarasaṃkrīḍā lokasṛṣṭir iyaṃ śubhe. yāvatpāṃsava uddiṣṭās tāvatyo 'sya vibhūtayaḥ. tāvatyaś caiva māyās tu tāvatyo 'syāś ca śaktayaḥ. evaṃ sugahvare yukto yatra me tad bhavābhavam. chittvā jñānāsinā gacchet sa vidvān sa ca me priyaḥ. so 'ham eva na saṃdehaḥ pratijñā iti tasya vai. ye mūḍhās te durātmāno dharmasaṃkarakārakāḥ. maryādābhedakā nīcā narake yānti jantavaḥ. āsurīṃ yonim āpannā iti devānuśāsanam. bhagavatyā tathā loke rakṣitavyaṃ na saṃśayaḥ. suvarcalovāca. maryādālokarakṣārtham evam asmi tathā sthitaḥ. śabdaḥ ko 'tra iti khyātas tathārthaṃ ca mahāmune. śvetaketur uvāca. ākṛtiṃ ca tayor brūhi lakṣaṇena pṛthak pṛthak. vyatyayena ca varṇānāṃ parivādikṛto hi yaḥ. sa śabda iti vijñeyas tannipāto 'rtha ucyate. suvarcalovāca. śabdārthayor hi saṃbandhas tv anayor asti vā na vā. śvetaketur uvāca. tan me brūhi yathātattvaṃ śabdasthāne 'rtha eva cet. śabdārthayor na caivāsti saṃbandho 'tyanta eva hi. suvarcalovāca. puṣkare ca yathā toyaṃ tathāstīti ca vettha tat. arthe sthitir hi śabdasya nānyathā ca sthitir bhavet. śvetaketur uvāca. vidyate cen mahāprājña vinārthaṃ brūhi sattama. sasaṃsargo 'timātras tu vācakatvena vartate. asti ced vartate nityaṃ vikāroccāraṇena vai. suvarcalovāca. śabdasthāno 'tra ity uktas tathārtha iti me kṛtam. śvetaketur uvāca. arthāsthito na tiṣṭhec ca virūḍham iha bhāṣitam. na vikūlo 'tra kathito nākāśaṃ hi vinā jagat. suvarcalovāca. saṃbandhas tatra nāsty eva tadvad ity eṣa manyatām. sadāhaṃkāraśabdo 'yaṃ vyaktam ātmani saṃśritaḥ. śvetaketur uvāca. na vācas tatra vartante iti mithyā bhaviṣyati. ahaṃśabdo hy ahaṃbhāve nātmabhāve śubhavrate. suvarcalovāca. na vartate pare 'cintye vācaḥ saguṇalakṣaṇāḥ. ahaṃ gātraikataḥ śyāmā bhavān api tathaiva ca. tan me brūhi yathānyāyam evaṃ cen munisattama. śvetaketur uvāca. mṛnmaye hi ghaṭe bhāvas tādṛg bhāva iheṣyate. ayaṃ bhāvaḥ pare 'cintye hy ātmabhāvo yathā ca mṛt. ahaṃ tvam etad ity eva pare saṃkalpanāma tat. tasmād vāco na vartante iti naiva virudhyate. tasmād vāmena vartante manasā bhīru sarvaśaḥ. yathākāśagataṃ viśvaṃ saṃsaktam iva lakṣyate. saṃsarge sati saṃbandhāt tadvikāraṃ bhaviṣyati. anākāśagataṃ sarvaṃ vikāre ca sadā gatam. tad brahma paramaṃ śuddham anaupamyaṃ na śakyate. na dṛśyate tathā tac ca dṛśyate ca matir mama. suvarcalovāca. nirvikāraṃ hy amūrtiṃ ca nirayaṃ sarvagaṃ tathā. śvetaketur uvāca. dṛśyate ca viyan nityaṃ dṛgātmā tena dṛśyate. tvacā spṛśati vai vāyum ākāśasthaṃ punaḥ punaḥ. tatsthaṃ gandhaṃ tathāghrāti jyotiḥ paśyati cakṣuṣā. tamoraśmiguṇaś caiva meghajālaṃ tathaiva ca. varṣaṃ tārāgaṇaṃ caiva nākāśaṃ dṛśyate punaḥ. ākāśasyāpy athākāśaṃ sadrūpam iti niścitam. tadarthe kalpitā hy ete tatsatyo viṣṇur eva ca. yāni nāmāni gauṇāni hy upacārāt parātmani. na cakṣuṣā na manasā na cānyena paro vibhuḥ. cintyate sūkṣmayā buddhyā vācā vaktuṃ na śakyate. etat prapannam akhilaṃ tasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam. mahāghaṭo 'lpakaś caiva yathā mahyāṃ pratiṣṭhitau. na ca strī na pumāṃś caiva yathaiva na napuṃsakaḥ. kevalajñānamātraṃ tat tasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam. bhūmisaṃsthānayogena vastusaṃsthānayogataḥ. rasabhedā yathā toye prakṛtyām ātmanas tathā. tadvākyasmaraṇān nityaṃ tṛptiṃ vāri pibann iva. suvarcalovāca. prāpnoti jñānam akhilaṃ tena tat sukham edhate. anena sādhyaṃ kiṃ syād bai śabdeneti matir mama. vedagamyaḥ paro 'cintya iti paurāṇikā viduḥ. nirarthako yathā loke tadvat syād iti me matiḥ. śvetaketur uvāca. nirīkṣyaivaṃ yathānyāyaṃ vaktum arhasi me 'nagha. vedagamyaṃ paraṃ śuddham iti satyā parā śrutiḥ. vyāvṛttyā naitad ity āha upaliṅge ca vartate. nirarthako na caivāsti śabdo laukika uttame. ananvayāḥ smṛtāḥ śabdā nirarthā iti laukikaiḥ. gṛhyante tadvad ity eva na vartante parātmani. agocaratvaṃ vacasāṃ yuktam evaṃ tathā śubhe. sādhanasyopadeśāc ca hy upāyasya ca sūcanāt. upalakṣaṇayogena vyāvṛttyā ca pradarśanāt. vedagamyaḥ paraḥ śuddha iti me dhīyate matiḥ. adhyātmadhyānasaṃbhūtam abhūtaṃ bhūtavat sphuṭam. jñānaṃ viddhi śubhācāre tena yānti parāṃ gatim. yadi me vyāhṛtaṃ guhyaṃ śrutaṃ na tu tvayā śubhe. tathyam ity eva vā śuddhe jñānaṃ jñānavilocane. nānārūpavad asyaivam aiśvaryaṃ dṛśyate śubhe. na vāyus tan na sūryas tan nāgnis tat tu paraṃ padam. anena pūrṇam etad dhi hṛdi bhūtam iheṣyate. etāvad ātmavijñānam etāvad yad ahaṃ smṛtam. bhīṣma uvāca. āvayor na ca sattve vai tasmād ajñānabandhanam. evaṃ suvarcalā hṛṣṭā proktā bhartrā yathārthavat. paricaryamāṇā hy aniśaṃ tattvabuddhisamanvitā. bhartā ca tām anuprekṣya nityanaimittikānvitaḥ. paramātmani govinde vāsudeve mahātmani. samādhāya ca karmāṇi tanmayatvena bhāvitaḥ. kālena mahatā rājan prāpnoti paramāṃ gatim. etat te kathitaṃ rājan yasmāt tvaṃ paripṛcchasi. gārhasthyaṃ ca samāsthāya gatau jāyāpatī param.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...