महाभारत 12.210 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 210→

[mh-12-210] • 36 श्लोकाः

गुरुर् उवाच। न स वेद परं धर्मं यो न वेद चतुष्टयम्। व्यक्ताव्यक्ते च यत् तत्त्वं संप्राप्तं परमर्षिणा।

gurur uvāca. na sa veda paraṃ dharmaṃ yo na veda catuṣṭayam. vyaktāvyakte ca yat tattvaṃ saṃprāptaṃ paramarṣiṇā.

व्यक्तं मृत्युमुखं विद्याद् अव्यक्तम् अमृतं पदम्। प्रवृत्तिलक्षणं धर्मम् ऋषिर् नारायणो ऽब्रवीत्।

vyaktaṃ mṛtyumukhaṃ vidyād avyaktam amṛtaṃ padam. pravṛttilakṣaṇaṃ dharmam ṛṣir nārāyaṇo 'bravīt.

अत्रैवावस्थितं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्। निवृत्तिलक्षणं धर्मम् अव्यक्तं ब्रह्म शाश्वतम्।

atraivāvasthitaṃ sarvaṃ trailokyaṃ sacarācaram. nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam avyaktaṃ brahma śāśvatam.

प्रवृत्तिलक्षणं धर्मं प्रजापतिर् अथाब्रवीत्। प्रवृत्तिः पुनरावृत्तिर् निवृत्तिः परमा गतिः।

pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ prajāpatir athābravīt. pravṛttiḥ punarāvṛttir nivṛttiḥ paramā gatiḥ.

तां गतिं परमाम् एति निवृत्तिपरमो मुनिः। ज्ञानतत्त्वपरो नित्यं शुभाशुभनिदर्शकः।

tāṃ gatiṃ paramām eti nivṛttiparamo muniḥ. jñānatattvaparo nityaṃ śubhāśubhanidarśakaḥ.

तद् एवम् एतौ विज्ञेयाव् अव्यक्तपुरुषाव् उभौ। अव्यक्तपुरुषाभ्यां तु यत् स्याद् अन्यन् महत्तरम्।

tad evam etau vijñeyāv avyaktapuruṣāv ubhau. avyaktapuruṣābhyāṃ tu yat syād anyan mahattaram.

तं विशेषम् अवेक्षेत विशेषेण विचक्षणः। अनाद्यन्ताव् उभाव् एताव् अलिङ्गौ चाप्य् उभाव् अपि।

taṃ viśeṣam avekṣeta viśeṣeṇa vicakṣaṇaḥ. anādyantāv ubhāv etāv aliṅgau cāpy ubhāv api.

उभौ नित्यौ सूक्ष्मतरौ महद्भ्यश् च महत्तरौ। सामान्यम् एतद् उभयोर् एवं ह्य् अन्यद् विशेषणम्।

ubhau nityau sūkṣmatarau mahadbhyaś ca mahattarau. sāmānyam etad ubhayor evaṃ hy anyad viśeṣaṇam.

प्रकृत्या सर्गधर्मिण्या तथा त्रिविधसत्त्वया। विपरीतम् अतो विद्यात् क्षेत्रज्ञस्य च लक्षणम्।

prakṛtyā sargadharmiṇyā tathā trividhasattvayā. viparītam ato vidyāt kṣetrajñasya ca lakṣaṇam.

प्रकृतेश् च विकाराणां द्रष्टारम् अगुणान्वितम्। क्षेत्रज्ञम् आहुर् जीवं तु कर्तारं गुणसंवृतम्। अग्राह्यं येन जानन्ति तज् ज्ञनं दंशितश् च तत्। तेनैव दंशितो नित्यं न गुणः परिभूयते। अग्राह्यौ पुरुषाव् एताव् अलिङ्गत्वाद् असंहितौ।

prakṛteś ca vikārāṇāṃ draṣṭāram aguṇānvitam. kṣetrajñam āhur jīvaṃ tu kartāraṃ guṇasaṃvṛtam. agrāhyaṃ yena jānanti taj jñanaṃ daṃśitaś ca tat. tenaiva daṃśito nityaṃ na guṇaḥ paribhūyate. agrāhyau puruṣāv etāv aliṅgatvād asaṃhitau.

संयोगलक्षणोत्पत्तिः कर्मजा गृह्यते यया। करणैः कर्मनिर्वृत्तैः कर्ता यद् यद् विचेष्टते। कीर्त्यते शब्दसंज्ञाभिः को ऽहम् एषो ऽप्य् असाव् इति। ममापि कायम् इति च तद् अज्ञो नित्यसंवृतः।

saṃyogalakṣaṇotpattiḥ karmajā gṛhyate yayā. karaṇaiḥ karmanirvṛttaiḥ kartā yad yad viceṣṭate. kīrtyate śabdasaṃjñābhiḥ ko 'ham eṣo 'py asāv iti. mamāpi kāyam iti ca tad ajño nityasaṃvṛtaḥ.

उष्णीषवान् यथा वस्त्रैस् त्रिभिर् भवति संवृतः। संवृतो ऽयं तथा देही सत्त्वराजसतामसैः। भेदवस्तु त्व् अभेदेन जानाति स यदा पुमान्। तदा परं परात्मासौ भवत्य् एव निरञ्जनः। क्रियायोगे च भेदाख्ये बहु संक्षिप्यते क्व चित्। वसुरुद्रगणाद्येषु स्वानुभोगेन भोगतः। एवम् एष परः सत्त्वो नानारूपेण संस्थितः। संक्षिप्तो दृश्यते पश्चाद् एकरूपेण विष्ठितः।

uṣṇīṣavān yathā vastrais tribhir bhavati saṃvṛtaḥ. saṃvṛto 'yaṃ tathā dehī sattvarājasatāmasaiḥ. bhedavastu tv abhedena jānāti sa yadā pumān. tadā paraṃ parātmāsau bhavaty eva nirañjanaḥ. kriyāyoge ca bhedākhye bahu saṃkṣipyate kva cit. vasurudragaṇādyeṣu svānubhogena bhogataḥ. evam eṣa paraḥ sattvo nānārūpeṇa saṃsthitaḥ. saṃkṣipto dṛśyate paścād ekarūpeṇa viṣṭhitaḥ.

तस्माच् चतुष्टयं वेद्यम् एतैर् हेतुभिर् आचितम्। यथासंज्ञो ह्य् अयं सम्यग् अन्तकाले न मुह्यति। वायुर् विधो यथा भानुर् विप्रकाशं गमिष्यति।

tasmāc catuṣṭayaṃ vedyam etair hetubhir ācitam. yathāsaṃjño hy ayaṃ samyag antakāle na muhyati. vāyur vidho yathā bhānur viprakāśaṃ gamiṣyati.

श्रियं दिव्याम् अभिप्रेप्सुर् ब्रह्म वाङ्मनसा शुचिः। शारीरैर् नियमैर् उग्रैश् चरेन् निष्कल्मषं तपः।

śriyaṃ divyām abhiprepsur brahma vāṅmanasā śuciḥ. śārīrair niyamair ugraiś caren niṣkalmaṣaṃ tapaḥ.

त्रैलोक्यं तपसा व्याप्तम् अन्तर्भूतेन भास्वता। सूर्यश् च चन्द्रमाश् चैव भासतस् तपसा दिवि। अन्यच् च धर्मसाम्यं यत् तपस् तत् कीर्त्यते पुनः।

trailokyaṃ tapasā vyāptam antarbhūtena bhāsvatā. sūryaś ca candramāś caiva bhāsatas tapasā divi. anyac ca dharmasāmyaṃ yat tapas tat kīrtyate punaḥ.

प्रतापस् तपसो ज्ञानं लोके संशब्दितं तपः। रजस्तमोघ्नं यत् कर्म तपसस् तत् स्वलक्षणम्। त्रितयं ह्य् एतद् आख्यातं यद्य् अस्माद् भासितुं पुनः। स्वभासा भासयंश् चापि चन्द्रमा ह्य् अत्र वर्तते। सूर्ययोगे तु यः संधिस् तपः सर्वं प्रदीप्यते।

pratāpas tapaso jñānaṃ loke saṃśabditaṃ tapaḥ. rajastamoghnaṃ yat karma tapasas tat svalakṣaṇam. tritayaṃ hy etad ākhyātaṃ yady asmād bhāsituṃ punaḥ. svabhāsā bhāsayaṃś cāpi candramā hy atra vartate. sūryayoge tu yaḥ saṃdhis tapaḥ sarvaṃ pradīpyate.

ब्रह्मचर्यम् अहिंसा च शारीरं तप उच्यते। वाङ्मनोनियमः साम्यं मानसं तप उच्यते।

brahmacaryam ahiṃsā ca śārīraṃ tapa ucyate. vāṅmanoniyamaḥ sāmyaṃ mānasaṃ tapa ucyate.

विधिज्ञेभ्यो द्विजातिभ्यो ग्राह्यम् अन्नं विशिष्यते। आहारनियमेनास्य पाप्मा नश्यति राजसः।

vidhijñebhyo dvijātibhyo grāhyam annaṃ viśiṣyate. āhāraniyamenāsya pāpmā naśyati rājasaḥ.

वैमनस्यं च विषये यान्त्य् अस्य करणानि च। तस्मात् तन्मात्रम् आदद्याद् यावद् अत्र प्रयोजनम्।

vaimanasyaṃ ca viṣaye yānty asya karaṇāni ca. tasmāt tanmātram ādadyād yāvad atra prayojanam.

अन्तकाले वयोत्कर्षाच् छनैः कुर्याद् अनातुरः। एवं युक्तेन मनसा ज्ञानं तद् उपपद्यते।

antakāle vayotkarṣāc chanaiḥ kuryād anāturaḥ. evaṃ yuktena manasā jñānaṃ tad upapadyate.

रजसा चाप्य् अयं देही देहवाञ् शब्दवच् चरेत्। कार्यैर् अव्याहतमतिर् वैराग्यात् प्रकृतौ स्थितः। आ देहाद् अप्रमादाच् च देहान्ताद् विप्रमुच्यते।

rajasā cāpy ayaṃ dehī dehavāñ śabdavac caret. kāryair avyāhatamatir vairāgyāt prakṛtau sthitaḥ. ā dehād apramādāc ca dehāntād vipramucyate.

हेतुयुक्तः सदोत्सर्गो भूतानां प्रलयस् तथा। परप्रत्ययसर्गे तु नियतं नातिवर्तते।

hetuyuktaḥ sadotsargo bhūtānāṃ pralayas tathā. parapratyayasarge tu niyataṃ nātivartate.

भवान्तप्रभवप्रज्ञा आसते ये विपर्ययम्। धृत्या देहान् धारयन्तो बुद्धिसंक्षिप्तमानसाः। स्थानेभ्यो ध्वंसमानाश् च सूक्ष्मत्वात् तान् उपासते।

bhavāntaprabhavaprajñā āsate ye viparyayam. dhṛtyā dehān dhārayanto buddhisaṃkṣiptamānasāḥ. sthānebhyo dhvaṃsamānāś ca sūkṣmatvāt tān upāsate.

यथागमं च तत् सर्वं बुद्ध्या तन् नैव बुध्यते। देहान्तं कश् चिद् अन्वास्ते भावितात्मा निराश्रयः। युक्तो धारणया कश् चित् सत्तां के चिद् उपासते।

yathāgamaṃ ca tat sarvaṃ buddhyā tan naiva budhyate. dehāntaṃ kaś cid anvāste bhāvitātmā nirāśrayaḥ. yukto dhāraṇayā kaś cit sattāṃ ke cid upāsate.

अभ्यस्यन्ति परं देवं विद्युत्संशब्दिताक्षरम्। अन्तकाले ह्य् उपासन्नास् तपसा दग्धकिल्बिषाः।

abhyasyanti paraṃ devaṃ vidyutsaṃśabditākṣaram. antakāle hy upāsannās tapasā dagdhakilbiṣāḥ.

सर्व एते महात्मानो गच्छन्ति परमां गतिम्। सूक्ष्मं विशेषणं तेषाम् अवेक्षेच् छास्त्रचक्षुषा।

sarva ete mahātmāno gacchanti paramāṃ gatim. sūkṣmaṃ viśeṣaṇaṃ teṣām avekṣec chāstracakṣuṣā.

देहं तु परमं विद्याद् विमुक्तम् अपरिग्रहम्। अन्तरिक्षाद् अन्यतरं धारणासक्तमानसम्।

dehaṃ tu paramaṃ vidyād vimuktam aparigraham. antarikṣād anyataraṃ dhāraṇāsaktamānasam.

मर्त्यलोकाद् विमुच्यन्ते विद्यासंयुक्तमानसाः। ब्रह्मभूता विरजसस् ततो यान्ति परां गतिम्। एवम् एकायनं धर्मम् आहुर् वेदविदो जनाः। यथाज्ञानम् उपासन्तः सर्वे यान्ति परां गतिम्।

martyalokād vimucyante vidyāsaṃyuktamānasāḥ. brahmabhūtā virajasas tato yānti parāṃ gatim. evam ekāyanaṃ dharmam āhur vedavido janāḥ. yathājñānam upāsantaḥ sarve yānti parāṃ gatim.

कषायवर्जितं ज्ञानं येषाम् उत्पद्यते ऽचलम्। ते यान्ति परमांल् लोकान् विशुध्यन्तो यथाबलम्।

kaṣāyavarjitaṃ jñānaṃ yeṣām utpadyate 'calam. te yānti paramāṃl lokān viśudhyanto yathābalam.

भगवन्तम् अजं दिव्यं विष्णुम् अव्यक्तसंज्ञितम्। भावेन यान्ति शुद्धा ये ज्ञानतृप्ता निराशिषः।

bhagavantam ajaṃ divyaṃ viṣṇum avyaktasaṃjñitam. bhāvena yānti śuddhā ye jñānatṛptā nirāśiṣaḥ.

ज्ञात्वात्मस्थं हरिं चैव निवर्तन्ते न ते ऽव्ययाः। प्राप्य तत् परमं स्थानं मोदन्ते ऽक्षरम् अव्ययम्।

jñātvātmasthaṃ hariṃ caiva nivartante na te 'vyayāḥ. prāpya tat paramaṃ sthānaṃ modante 'kṣaram avyayam.

एतावद् एतद् विज्ञानम् एतद् अस्ति च नास्ति च। तृष्णाबद्धं जगत् सर्वं चक्रवत् परिवर्तते।

etāvad etad vijñānam etad asti ca nāsti ca. tṛṣṇābaddhaṃ jagat sarvaṃ cakravat parivartate.

बिसतन्तुर् यथैवायम् अन्तःस्थः सर्वतो बिसे। तृष्णातन्तुर् अनाद्यन्तस् तथा देहगतः सदा।

bisatantur yathaivāyam antaḥsthaḥ sarvato bise. tṛṣṇātantur anādyantas tathā dehagataḥ sadā.

सूच्या सूत्रं यथा वस्त्रे संसारयति वायकः। तद्वत् संसारसूत्रं हि तृष्णासूच्या निबध्यते। इतस् ततः समाहृत्य रूपं निर्वर्तयिष्यति।

sūcyā sūtraṃ yathā vastre saṃsārayati vāyakaḥ. tadvat saṃsārasūtraṃ hi tṛṣṇāsūcyā nibadhyate. itas tataḥ samāhṛtya rūpaṃ nirvartayiṣyati.

विकारं प्रकृतिं चैव पुरुषं च सनातनम्। यो यथावद् विजानाति स वितृष्णो विमुच्यते।

vikāraṃ prakṛtiṃ caiva puruṣaṃ ca sanātanam. yo yathāvad vijānāti sa vitṛṣṇo vimucyate.

प्रकाशं भगवान् एतद् ऋषिर् नारायणो ऽमृतम्। भूतानाम् अनुकम्पार्थं जगाद जगतो हितम्।

prakāśaṃ bhagavān etad ṛṣir nārāyaṇo 'mṛtam. bhūtānām anukampārthaṃ jagāda jagato hitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...