महाभारत 12.209 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 209→

[mh-12-209] • 20 श्लोकाः

गुरुर् उवाच। निष्कल्मषं ब्रह्मचर्यम् इच्छता चरितुं सदा। निद्रा सर्वात्मना त्याज्या स्वप्नदोषान् अवेक्षता।

gurur uvāca. niṣkalmaṣaṃ brahmacaryam icchatā carituṃ sadā. nidrā sarvātmanā tyājyā svapnadoṣān avekṣatā.

स्वप्ने हि रजसा देही तमसा चाभिभूयते। देहान्तरम् इवापन्नश् चरत्य् अपगतस्मृतिः।

svapne hi rajasā dehī tamasā cābhibhūyate. dehāntaram ivāpannaś caraty apagatasmṛtiḥ.

ज्ञानाभ्यासाज् जागरतो जिज्ञासार्थम् अनन्तरम्। विज्ञानाभिनिवेशात् तु जागरत्य् अनिशं सदा।

jñānābhyāsāj jāgarato jijñāsārtham anantaram. vijñānābhiniveśāt tu jāgaraty aniśaṃ sadā.

अत्राह को न्व् अयं भावः स्वप्ने विषयवान् इव। प्रलीनैर् इन्द्रियैर् देही वर्तते देहवान् इव।

atrāha ko nv ayaṃ bhāvaḥ svapne viṣayavān iva. pralīnair indriyair dehī vartate dehavān iva.

अत्रोच्यते यथा ह्य् एतद् वेद योगेश्वरो हरिः। तथैतद् उपपन्नार्थं वर्णयन्ति महर्षयः।

atrocyate yathā hy etad veda yogeśvaro hariḥ. tathaitad upapannārthaṃ varṇayanti maharṣayaḥ.

इन्द्रियाणां श्रमात् स्वप्नम् आहुः सर्वगतं बुधाः। तन्मयानीन्द्रियाण्य् आहुस् तावद् गच्छन्ति तानि वै। अत्राहुस् त्रितयं नित्यम् अतथ्यम् इति चेच् च न। प्रथमे वर्तमानो ऽसौ त्रितयं वेत्ति सर्वदा। नेतराव् उपसंगम्य विजानाति कथं चन। स्वप्नावस्थागतो ह्य् एष स्वप्न इत्य् एव वेत्ति च। तद् अप्य् असदृशं युक्त्या त्रितयं मोहलक्षणम्। यदात्मत्रितयान् मुक्तस् तदा जानात्य् असत्कृतः। मनसस् तु प्रलीनत्वात् तत् तद् आहुर् निदर्शनम्।

indriyāṇāṃ śramāt svapnam āhuḥ sarvagataṃ budhāḥ. tanmayānīndriyāṇy āhus tāvad gacchanti tāni vai. atrāhus tritayaṃ nityam atathyam iti cec ca na. prathame vartamāno 'sau tritayaṃ vetti sarvadā. netarāv upasaṃgamya vijānāti kathaṃ cana. svapnāvasthāgato hy eṣa svapna ity eva vetti ca. tad apy asadṛśaṃ yuktyā tritayaṃ mohalakṣaṇam. yadātmatritayān muktas tadā jānāty asatkṛtaḥ. manasas tu pralīnatvāt tat tad āhur nidarśanam.

कार्यव्यासक्तमनसः संकल्पो जाग्रतो ह्य् अपि। यद्वन् मनोरथैश्वर्यं स्वप्ने तद्वन् मनोगतम्।

kāryavyāsaktamanasaḥ saṃkalpo jāgrato hy api. yadvan manorathaiśvaryaṃ svapne tadvan manogatam.

संसाराणाम् असंख्यानां कामात्मा तद् अवाप्नुयात्। मनस्य् अन्तर्हितं सर्वं वेद सोत्तमपूरुषः।

saṃsārāṇām asaṃkhyānāṃ kāmātmā tad avāpnuyāt. manasy antarhitaṃ sarvaṃ veda sottamapūruṣaḥ.

गुणानाम् अपि यद् यत् तत् कर्म जानात्य् उपस्थितम्। तत् तच् छंसन्ति भूतानि मनो यद् भावितं यथा।

guṇānām api yad yat tat karma jānāty upasthitam. tat tac chaṃsanti bhūtāni mano yad bhāvitaṃ yathā.

ततस् तम् उपवर्तन्ते गुणा राजसतामसाः। सात्त्विको वा यथायोगम् आनन्तर्यफलोदयः।

tatas tam upavartante guṇā rājasatāmasāḥ. sāttviko vā yathāyogam ānantaryaphalodayaḥ.

ततः पश्यत्य् असंबद्धान् वातपित्तकफोत्तरान्। रजस्तमोभवैर् भावैस् तद् अप्य् आहुर् दुरन्वयम्।

tataḥ paśyaty asaṃbaddhān vātapittakaphottarān. rajastamobhavair bhāvais tad apy āhur duranvayam.

प्रसन्नैर् इन्द्रियैर् यद् यत् संकल्पयति मानसम्। तत् तत् स्वप्ने ऽप्य् उपरते मनोदृष्टिर् निरीक्षते।

prasannair indriyair yad yat saṃkalpayati mānasam. tat tat svapne 'py uparate manodṛṣṭir nirīkṣate.

व्यापकं सर्वभूतेषु वर्तते ऽप्रतिघं मनः। मनस्य् अन्तर्हितं द्वारं देहम् आस्थाय मानसम्।

vyāpakaṃ sarvabhūteṣu vartate 'pratighaṃ manaḥ. manasy antarhitaṃ dvāraṃ deham āsthāya mānasam.

यत् तत् सदसद् अव्यक्तं स्वपित्य् अस्मिन् निदर्शनम्। व्यक्तभेदम् अतीतो ऽसौ चिन्मात्रं परिदृश्यते। सर्वभूतात्मभूतस्थं तद् अध्यात्मगुणं विदुः।

yat tat sadasad avyaktaṃ svapity asmin nidarśanam. vyaktabhedam atīto 'sau cinmātraṃ paridṛśyate. sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tad adhyātmaguṇaṃ viduḥ.

लिप्सेत मनसा यश् च संकल्पाद् ऐश्वरं गुणम्। आत्मप्रभावात् तं विद्यात् सर्वा ह्य् आत्मनि देवताः।

lipseta manasā yaś ca saṃkalpād aiśvaraṃ guṇam. ātmaprabhāvāt taṃ vidyāt sarvā hy ātmani devatāḥ.

एवं हि तपसा युक्तम् अर्कवत् तमसः परम्। त्रैलोक्यप्रकृतिर् देही तपसा तं महेश्वरम्।

evaṃ hi tapasā yuktam arkavat tamasaḥ param. trailokyaprakṛtir dehī tapasā taṃ maheśvaram.

तपो ह्य् अधिष्ठितं देवैस् तपोघ्नम् असुरैस् तमः। एतद् देवासुरैर् गुप्तं तद् आहुर् ज्ञानलक्षणम्।

tapo hy adhiṣṭhitaṃ devais tapoghnam asurais tamaḥ. etad devāsurair guptaṃ tad āhur jñānalakṣaṇam.

सत्त्वं रजस् तमश् चेति देवासुरगुणान् विदुः। सत्त्वं देवगुणं विद्याद् इतराव् आसुरौ गुणौ। सत्त्वं मनस् तथा बुद्धिर् देवा इत्य् अभिशब्दिताः। तैर् एव हि वृतस् तस्माज् ज्ञात्वैवं परमं। निद्राविकल्पेन सतां विशति लोकवत्। स्वस्थो भवति गूढात्मा कलुषैः परिवर्जितः। निशादिका ये कथिता लोकानां कलुषा मताः। तैर् हीनं यत् पुरं शुद्धं बाह्याभ्यन्तरवर्तिनम्। सदानन्दमयं नित्यं भूत्वा तत् परम् अन्वियात्। एवम् आख्यातम् अत्यर्थं ब्रह्मचर्यम् अकल्मषम्। सर्वसंयोगहीनं तद् विष्ण्वाख्यं परमं पदम्। अचिन्त्यम् अद्भुतं लोके ज्ञानेन परिवर्तते।

sattvaṃ rajas tamaś ceti devāsuraguṇān viduḥ. sattvaṃ devaguṇaṃ vidyād itarāv āsurau guṇau. sattvaṃ manas tathā buddhir devā ity abhiśabditāḥ. tair eva hi vṛtas tasmāj jñātvaivaṃ paramaṃ. nidrāvikalpena satāṃ viśati lokavat. svastho bhavati gūḍhātmā kaluṣaiḥ parivarjitaḥ. niśādikā ye kathitā lokānāṃ kaluṣā matāḥ. tair hīnaṃ yat puraṃ śuddhaṃ bāhyābhyantaravartinam. sadānandamayaṃ nityaṃ bhūtvā tat param anviyāt. evam ākhyātam atyarthaṃ brahmacaryam akalmaṣam. sarvasaṃyogahīnaṃ tad viṣṇvākhyaṃ paramaṃ padam. acintyam adbhutaṃ loke jñānena parivartate.

ब्रह्म तत् परमं वेद्यम् अमृतं ज्योतिर् अक्षरम्। ये विदुर् भावितात्मानस् ते यान्ति परमां गतिम्।

brahma tat paramaṃ vedyam amṛtaṃ jyotir akṣaram. ye vidur bhāvitātmānas te yānti paramāṃ gatim.

हेतुमच् छक्यम् आख्यातुम् एतावज् ज्ञानचक्षुषा। प्रत्याहारेण वा शक्यम् अव्यक्तं ब्रह्म वेदितुम्।

hetumac chakyam ākhyātum etāvaj jñānacakṣuṣā. pratyāhāreṇa vā śakyam avyaktaṃ brahma veditum.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...