महाभारत 12.208 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 208→

[mh-12-208] • 26 श्लोकाः

गुरुर् उवाच। दुरन्तेष्व् इन्द्रियार्थेषु सक्ताः सीदन्ति जन्तवः। ये त्व् असक्ता महात्मानस् ते यान्ति परमां गतिम्।

gurur uvāca. duranteṣv indriyārtheṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ. ye tv asaktā mahātmānas te yānti paramāṃ gatim.

जन्ममृत्युजरादुःखैर् व्याधिभिर् मनसः क्लमैः। दृष्ट्वेमं संततं लोकं घटेन् मोक्षाय बुद्धिमान्।

janmamṛtyujarāduḥkhair vyādhibhir manasaḥ klamaiḥ. dṛṣṭvemaṃ saṃtataṃ lokaṃ ghaṭen mokṣāya buddhimān.

वाङ्मनोभ्यां शरीरेण शुचिः स्याद् अनहंकृतः। प्रशान्तो ज्ञानवान् भिक्षुर् निरपेक्षश् चरेत् सुखम्। वशा मोक्षवतां पाशास् तासां रूपं प्रदर्शकम्। दुर्ग्रहं पश्यमानो ऽपि मन्यते मोहितस् तदा। एवं पश्यन्तम् आत्मानम् अनुध्यातं हि बन्धुषु। अयथात्वेन जानामि भेदरूपेण संस्थितम्।

vāṅmanobhyāṃ śarīreṇa śuciḥ syād anahaṃkṛtaḥ. praśānto jñānavān bhikṣur nirapekṣaś caret sukham. vaśā mokṣavatāṃ pāśās tāsāṃ rūpaṃ pradarśakam. durgrahaṃ paśyamāno 'pi manyate mohitas tadā. evaṃ paśyantam ātmānam anudhyātaṃ hi bandhuṣu. ayathātvena jānāmi bhedarūpeṇa saṃsthitam.

अथ वा मनसः सङ्गं पश्येद् भूतानुकम्पया। अत्राप्य् उपेक्षां कुर्वीत ज्ञात्वा कर्मफलं जगत्।

atha vā manasaḥ saṅgaṃ paśyed bhūtānukampayā. atrāpy upekṣāṃ kurvīta jñātvā karmaphalaṃ jagat.

यत् कृतं प्राक् शुभं कर्म पापं वा तद् उपाश्नुते। तस्माच् छुभानि कर्माणि कुर्याद् वाग्बुद्धिकर्मभिः।

yat kṛtaṃ prāk śubhaṃ karma pāpaṃ vā tad upāśnute. tasmāc chubhāni karmāṇi kuryād vāgbuddhikarmabhiḥ.

अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतेषु चार्जवम्। क्षमा चैवाप्रमादश् च यस्यैते स सुखी भवेत्। अनक्षसाध्यं तद् ब्रह्म निर्मलं जगतः परम्। स्वात्मप्रकाशम् अग्राह्यम् अहेतुकम् अचञ्चलम्। विवेकज्ञानवाचिस्थो ह्य् आशुरूपेण संस्थितः। वैकारिकात् प्रदृश्येते गैरिके मधुधारवत्।

ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūteṣu cārjavam. kṣamā caivāpramādaś ca yasyaite sa sukhī bhavet. anakṣasādhyaṃ tad brahma nirmalaṃ jagataḥ param. svātmaprakāśam agrāhyam ahetukam acañcalam. vivekajñānavācistho hy āśurūpeṇa saṃsthitaḥ. vaikārikāt pradṛśyete gairike madhudhāravat.

यश् चैनं परमं धर्मं सर्वभूतसुखावहम्। दुःखान् निःसरणं वेद स तत्त्वज्ञः सुखी भवेत्।

yaś cainaṃ paramaṃ dharmaṃ sarvabhūtasukhāvaham. duḥkhān niḥsaraṇaṃ veda sa tattvajñaḥ sukhī bhavet.

तस्मात् समाहितं बुद्ध्या मनो भूतेषु धारयेत्। नापध्यायेन् न स्पृहयेन् नाबद्धं चिन्तयेद् असत्।

tasmāt samāhitaṃ buddhyā mano bhūteṣu dhārayet. nāpadhyāyen na spṛhayen nābaddhaṃ cintayed asat.

अवाग्योगप्रयोगेण मनोज्ञं संप्रवर्तते। विवक्षता वा सद्वाक्यं धर्मं सूक्ष्मम् अवेक्षता। सत्यां वाचम् अहिंस्रां च वदेद् अनपवादिनीम्।

avāgyogaprayogeṇa manojñaṃ saṃpravartate. vivakṣatā vā sadvākyaṃ dharmaṃ sūkṣmam avekṣatā. satyāṃ vācam ahiṃsrāṃ ca vaded anapavādinīm.

कल्कापेताम् अपरुषाम् अनृशंसाम् अपैशुनाम्। ईदृग् अल्पं च वक्तव्यम् अविक्षिप्तेन चेतसा।

kalkāpetām aparuṣām anṛśaṃsām apaiśunām. īdṛg alpaṃ ca vaktavyam avikṣiptena cetasā.

वाक्प्रबुद्धो हि संरागाद् विरागाद् व्याहरेद् यदि। बुद्ध्या ह्य् अनिगृहीतेन मनसा कर्म तामसम्। रजोभूतैर् हि करणैः कर्मणा प्रतिपद्यते।

vākprabuddho hi saṃrāgād virāgād vyāhared yadi. buddhyā hy anigṛhītena manasā karma tāmasam. rajobhūtair hi karaṇaiḥ karmaṇā pratipadyate.

स दुःखं प्राप्य लोके ऽस्मिन् नरकायोपपद्यते। तस्मान् मनोवाक्शरीरैर् आचरेद् धैर्यम् आत्मनः।

sa duḥkhaṃ prāpya loke 'smin narakāyopapadyate. tasmān manovākśarīrair ācared dhairyam ātmanaḥ.

प्रकीर्णमेषभारो हि यद्वद् धार्येत दस्युभिः। प्रतिलोमां दिशं बुद्ध्वा संसारम् अबुधास् तथा। संसारमार्गम् आपन्नः प्रतिलोमं विवर्जयेत्।

prakīrṇameṣabhāro hi yadvad dhāryeta dasyubhiḥ. pratilomāṃ diśaṃ buddhvā saṃsāram abudhās tathā. saṃsāramārgam āpannaḥ pratilomaṃ vivarjayet.

तान् एव च यथा दस्यून् क्षिप्त्वा गच्छेच् छिवां दिशम्। तथा रजस्तमःकर्माण्य् उत्सृज्य प्राप्नुयात् सुखम्।

tān eva ca yathā dasyūn kṣiptvā gacchec chivāṃ diśam. tathā rajastamaḥkarmāṇy utsṛjya prāpnuyāt sukham.

निःसंदिग्धम् अनीहो वै मुक्तः सर्वपरिग्रहैः। विविक्तचारी लघ्वाशी तपस्वी नियतेन्द्रियः।

niḥsaṃdigdham anīho vai muktaḥ sarvaparigrahaiḥ. viviktacārī laghvāśī tapasvī niyatendriyaḥ.

ज्ञानदग्धपरिक्लेशः प्रयोगरतिर् आत्मवान्। निष्प्रचारेण मनसा परं तद् अधिगच्छति।

jñānadagdhaparikleśaḥ prayogaratir ātmavān. niṣpracāreṇa manasā paraṃ tad adhigacchati.

धृतिमान् आत्मवान् बुद्धिं निगृह्णीयाद् असंशयम्। मनो बुद्ध्या निगृह्णीयाद् विषयान् मनसात्मनः। योजयित्वा मनस् तत्र निश्चलं परमात्मनि। योगाभिसंधियुक्तस्य ब्रह्म तत् संप्रकाशते। ऐकान्त्यं तद् इदं विद्धि सर्ववस्त्वन्तरस्थितिः। विशेषहीनं गृह्णन्ति विशेषां कारणात्मिकाम्। अथ वा न प्रभुस् तत्र परमात्मनि वर्तितुम्। आगामितत्त्वं योगात्मा योगतन्त्रम् उपक्रमेत्।

dhṛtimān ātmavān buddhiṃ nigṛhṇīyād asaṃśayam. mano buddhyā nigṛhṇīyād viṣayān manasātmanaḥ. yojayitvā manas tatra niścalaṃ paramātmani. yogābhisaṃdhiyuktasya brahma tat saṃprakāśate. aikāntyaṃ tad idaṃ viddhi sarvavastvantarasthitiḥ. viśeṣahīnaṃ gṛhṇanti viśeṣāṃ kāraṇātmikām. atha vā na prabhus tatra paramātmani vartitum. āgāmitattvaṃ yogātmā yogatantram upakramet.

निगृहीतेन्द्रियस्यास्य कुर्वाणस्य मनो वशे। देवतास् ताः प्रकाशन्ते हृष्टा यान्ति तम् ईश्वरम्।

nigṛhītendriyasyāsya kurvāṇasya mano vaśe. devatās tāḥ prakāśante hṛṣṭā yānti tam īśvaram.

ताभिः संसक्तमनसो ब्रह्मवत् संप्रकाशते। एतैश् चापगतैः सर्वैर् ब्रह्मभूयाय कल्पते।

tābhiḥ saṃsaktamanaso brahmavat saṃprakāśate. etaiś cāpagataiḥ sarvair brahmabhūyāya kalpate.

अथ वा न प्रवर्तेत योगतन्त्रैर् उपक्रमेत्। येन तन्त्रमयं तन्त्रं वृत्तिः स्यात् तत् तद् आचरेत्।

atha vā na pravarteta yogatantrair upakramet. yena tantramayaṃ tantraṃ vṛttiḥ syāt tat tad ācaret.

कणपिण्याककुल्माषशाकयावकसक्तवः। तथा मूलफलं भैक्षं पर्यायेणोपयोजयेत्।

kaṇapiṇyākakulmāṣaśākayāvakasaktavaḥ. tathā mūlaphalaṃ bhaikṣaṃ paryāyeṇopayojayet.

आहारं नियतं चैव देशे काले च सात्त्विकम्। तत् परीक्ष्यानुवर्तेत यत् प्रवृत्त्य् अनुवर्तकम्।

āhāraṃ niyataṃ caiva deśe kāle ca sāttvikam. tat parīkṣyānuvarteta yat pravṛtty anuvartakam.

प्रवृत्तं नोपरुन्धेत शनैर् अग्निम् इवेन्धयेत्। ज्ञानेन्धितं ततो ज्ञानम् अर्कवत् संप्रकाशते।

pravṛttaṃ noparundheta śanair agnim ivendhayet. jñānendhitaṃ tato jñānam arkavat saṃprakāśate.

ज्ञानाधिष्ठानम् अज्ञानं त्रींल् लोकान् अधितिष्ठति। विज्ञानानुगतं ज्ञानम् अज्ञानाद् अपकृष्यते।

jñānādhiṣṭhānam ajñānaṃ trīṃl lokān adhitiṣṭhati. vijñānānugataṃ jñānam ajñānād apakṛṣyate.

पृथक्त्वात् संप्रयोगाच् च नासूयुर् वेद शाश्वतम्। स तयोर् अपवर्गज्ञो वीतरागो विमुच्यते।

pṛthaktvāt saṃprayogāc ca nāsūyur veda śāśvatam. sa tayor apavargajño vītarāgo vimucyate.

वयोतीतो जरामृत्यू जित्वा ब्रह्म सनातनम्। अमृतं तद् अवाप्नोति यत् तद् अक्षरम् अव्ययम्।

vayotīto jarāmṛtyū jitvā brahma sanātanam. amṛtaṃ tad avāpnoti yat tad akṣaram avyayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...