महाभारत 12.207 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 207→

[mh-12-207] • 29 श्लोकाः

गुरुर् उवाच। अत्रोपायं प्रवक्ष्यामि यथावच् छास्त्रचक्षुषा। तद् विज्ञानाच् चरन् प्राज्ञः प्राप्नुयात् परमां गतिम्।

gurur uvāca. atropāyaṃ pravakṣyāmi yathāvac chāstracakṣuṣā. tad vijñānāc caran prājñaḥ prāpnuyāt paramāṃ gatim.

सर्वेषाम् एव भूतानां पुरुषः श्रेष्ठ उच्यते। पुरुषेभ्यो द्विजान् आहुर् द्विजेभ्यो मन्त्रवादिनः।

sarveṣām eva bhūtānāṃ puruṣaḥ śreṣṭha ucyate. puruṣebhyo dvijān āhur dvijebhyo mantravādinaḥ.

सर्वभूतविशिष्टास् ते सर्वज्ञाः सर्वदर्शिनः। ब्राह्मणा वेदतत्त्वज्ञास् तत्त्वार्थगतिनिश्चयाः।

sarvabhūtaviśiṣṭās te sarvajñāḥ sarvadarśinaḥ. brāhmaṇā vedatattvajñās tattvārthagatiniścayāḥ.

नेत्रहीनो यथा ह्य् एकः कृच्छ्राणि लभते ऽध्वनि। ज्ञानहीनस् तथा लोके तस्माज् ज्ञानविदो ऽधिकाः।

netrahīno yathā hy ekaḥ kṛcchrāṇi labhate 'dhvani. jñānahīnas tathā loke tasmāj jñānavido 'dhikāḥ.

तांस् तान् उपासते धर्मान् धर्मकामा यथागमम्। न त्व् एषाम् अर्थसामान्यम् अन्तरेण गुणान् इमान्।

tāṃs tān upāsate dharmān dharmakāmā yathāgamam. na tv eṣām arthasāmānyam antareṇa guṇān imān.

वाग्देहमनसां शौचं क्षमा सत्यं धृतिः स्मृतिः। सर्वधर्मेषु धर्मज्ञा ज्ञापयन्ति गुणान् इमान्।

vāgdehamanasāṃ śaucaṃ kṣamā satyaṃ dhṛtiḥ smṛtiḥ. sarvadharmeṣu dharmajñā jñāpayanti guṇān imān.

यद् इदं ब्रह्मणो रूपं ब्रह्मचर्यम् इति स्मृतम्। परं तत् सर्वभूतेभ्यस् तेन यान्ति परां गतिम्।

yad idaṃ brahmaṇo rūpaṃ brahmacaryam iti smṛtam. paraṃ tat sarvabhūtebhyas tena yānti parāṃ gatim.

लिङ्गसंयोगहीनं यच् छरीरस्पर्शवर्जितम्। श्रोत्रेण श्रवणं चैव चक्षुषा चैव दर्शनम्। त्वचा च स्पर्शनं यच् च नासया घ्राणम् एव च।

liṅgasaṃyogahīnaṃ yac charīrasparśavarjitam. śrotreṇa śravaṇaṃ caiva cakṣuṣā caiva darśanam. tvacā ca sparśanaṃ yac ca nāsayā ghrāṇam eva ca.

जिह्वया रसनं यच् च तद् एव परिवर्जितम्। बुद्ध्या च व्यवसायेन ब्रह्मचर्यम् अकल्मषम्।

jihvayā rasanaṃ yac ca tad eva parivarjitam. buddhyā ca vyavasāyena brahmacaryam akalmaṣam.

सम्यग्वृत्तिर् ब्रह्मलोकं प्राप्नुयान् मध्यमः सुरान्। द्विजाग्र्यो जायते विद्वान् कन्यसीं वृत्तिम् आस्थितः।

samyagvṛttir brahmalokaṃ prāpnuyān madhyamaḥ surān. dvijāgryo jāyate vidvān kanyasīṃ vṛttim āsthitaḥ.

सुदुष्करं ब्रह्मचर्यम् उपायं तत्र मे शृणु। संप्रवृत्तम् उदीर्णं च निगृह्णीयाद् द्विजो मनः।

suduṣkaraṃ brahmacaryam upāyaṃ tatra me śṛṇu. saṃpravṛttam udīrṇaṃ ca nigṛhṇīyād dvijo manaḥ.

योषितां न कथाः श्राव्या न निरीक्ष्या निरम्बराः। कदा चिद् दर्शनाद् आसां दुर्बलान् आविशेद् रजः।

yoṣitāṃ na kathāḥ śrāvyā na nirīkṣyā nirambarāḥ. kadā cid darśanād āsāṃ durbalān āviśed rajaḥ.

रागोत्पत्तौ चरेत् कृच्छ्रम् अह्नस् त्रिः प्रविशेद् अपः। मग्नः स्वप्ने च मनसा त्रिर् जपेद् अघमर्षणम्।

rāgotpattau caret kṛcchram ahnas triḥ praviśed apaḥ. magnaḥ svapne ca manasā trir japed aghamarṣaṇam.

पाप्मानं निर्दहेद् एवम् अन्तर्भूतं रजोमयम्। ज्ञानयुक्तेन मनसा संततेन विचक्षणः।

pāpmānaṃ nirdahed evam antarbhūtaṃ rajomayam. jñānayuktena manasā saṃtatena vicakṣaṇaḥ.

कुणपामेध्यसंयुक्तं यद्वद् अच्छिद्रबन्धनम्। तद्वद् देहगतं विद्याद् आत्मानं देहबन्धनम्। अमेध्यपूर्णं यद् भाण्डं श्लेष्मान्तकलिलावृतम्। नेच्छते वीक्षितुं भाण्डं कुतः स्प्रष्टुं प्रवर्तते। देहभाण्डं मलैः पूर्णं बहिः स्वेदजलावृतम्। बीभत्सं नरनारीणां ज्ञानिनां नरकं मतम्। छिद्रकुम्भो यथा स्रावं सृजते तद्गतं दृढम्। अन्तःस्थं स्रंसते तद्वज् जलं देहेषु देहिनाम्। श्लेष्माश्रुमूत्रकलिलं पुरीषं शुक्लम् एव च। कफजालविनिर्यासः सरसश् चित्त मुञ्चय।

kuṇapāmedhyasaṃyuktaṃ yadvad acchidrabandhanam. tadvad dehagataṃ vidyād ātmānaṃ dehabandhanam. amedhyapūrṇaṃ yad bhāṇḍaṃ śleṣmāntakalilāvṛtam. necchate vīkṣituṃ bhāṇḍaṃ kutaḥ spraṣṭuṃ pravartate. dehabhāṇḍaṃ malaiḥ pūrṇaṃ bahiḥ svedajalāvṛtam. bībhatsaṃ naranārīṇāṃ jñānināṃ narakaṃ matam. chidrakumbho yathā srāvaṃ sṛjate tadgataṃ dṛḍham. antaḥsthaṃ sraṃsate tadvaj jalaṃ deheṣu dehinām. śleṣmāśrumūtrakalilaṃ purīṣaṃ śuklam eva ca. kaphajālaviniryāsaḥ sarasaś citta muñcaya.

वातपित्तकफान् रक्तं त्वङ्मांसं स्नायुम् अस्थि च। मज्जां चैव सिराजालैस् तर्पयन्ति रसा नृणाम्।

vātapittakaphān raktaṃ tvaṅmāṃsaṃ snāyum asthi ca. majjāṃ caiva sirājālais tarpayanti rasā nṛṇām.

दश विद्याद् धमन्यो ऽत्र पञ्चेन्द्रियगुणावहाः। याभिः सूक्ष्माः प्रतायन्ते धमन्यो ऽन्याः सहस्रशः।

daśa vidyād dhamanyo 'tra pañcendriyaguṇāvahāḥ. yābhiḥ sūkṣmāḥ pratāyante dhamanyo 'nyāḥ sahasraśaḥ.

एवम् एताः सिरानद्यो रसोदा देहसागरम्। तर्पयन्ति यथाकालम् आपगा इव सागरम्।

evam etāḥ sirānadyo rasodā dehasāgaram. tarpayanti yathākālam āpagā iva sāgaram.

मध्ये च हृदयस्यैका सिरा त्व् अत्र मनोवहा। शुक्रं संकल्पजं नॄणां सर्वगात्रैर् विमुञ्चति।

madhye ca hṛdayasyaikā sirā tv atra manovahā. śukraṃ saṃkalpajaṃ nṝṇāṃ sarvagātrair vimuñcati.

सर्वगात्रप्रतायिन्यस् तस्या ह्य् अनुगताः सिराः। नेत्रयोः प्रतिपद्यन्ते वहन्त्यस् तैजसं गुणम्।

sarvagātrapratāyinyas tasyā hy anugatāḥ sirāḥ. netrayoḥ pratipadyante vahantyas taijasaṃ guṇam.

पयस्य् अन्तर्हितं सर्पिर् यद्वन् निर्मथ्यते खजैः। शुक्रं निर्मथ्यते तद्वद् देहसंकल्पजैः खजैः।

payasy antarhitaṃ sarpir yadvan nirmathyate khajaiḥ. śukraṃ nirmathyate tadvad dehasaṃkalpajaiḥ khajaiḥ.

स्वप्ने ऽप्य् एवं यथाभ्येति मनःसंकल्पजं रजः। शुक्रम् अस्पर्शजं देहात् सृजन्त्य् अस्य मनोवहा।

svapne 'py evaṃ yathābhyeti manaḥsaṃkalpajaṃ rajaḥ. śukram asparśajaṃ dehāt sṛjanty asya manovahā.

महर्षिर् भगवान् अत्रिर् वेद तच् छुक्रसंभवम्। त्रिबीजम् इन्द्रदैवत्यं तस्माद् इन्द्रियम् उच्यते।

maharṣir bhagavān atrir veda tac chukrasaṃbhavam. tribījam indradaivatyaṃ tasmād indriyam ucyate.

ये वै शुक्रगतिं विद्युर् भूतसंकरकारिकाम्। विरागा दग्धदोषास् ते नाप्नुयुर् देहसंभवम्।

ye vai śukragatiṃ vidyur bhūtasaṃkarakārikām. virāgā dagdhadoṣās te nāpnuyur dehasaṃbhavam.

गुणानां साम्यम् आगम्य मनसैव मनोवहम्। देहकर्म नुदन् प्राणान् अन्तकाले विमुच्यते।

guṇānāṃ sāmyam āgamya manasaiva manovaham. dehakarma nudan prāṇān antakāle vimucyate.

भविता मनसो ज्ञानं मन एव प्रतायते। ज्योतिष्मद् विरजो दिव्यम् अत्र सिद्धं महात्मनाम्।

bhavitā manaso jñānaṃ mana eva pratāyate. jyotiṣmad virajo divyam atra siddhaṃ mahātmanām.

तस्मात् तद् अविघाताय कर्म कुर्याद् अकल्मषम्। रजस् तमश् च हित्वेह न तिर्यग्गतिम् आप्नुयात्।

tasmāt tad avighātāya karma kuryād akalmaṣam. rajas tamaś ca hitveha na tiryaggatim āpnuyāt.

तरुणाधिगतं ज्ञानं जरादुर्बलतां गतम्। परिपक्वबुद्धिः कालेन आदत्ते मानसं बलम्। एवं पुत्रकलत्रेषु ज्ञातिसंबन्धिबन्धुषु। आदत्ते हृदये कामं व्याधा[ध्या]दिभिर् अभिप्लुतः। यतस् ततः परिपतन्न् अविन्दन् सुखम् अण्व् अपि। बहुदुःखसमापन्नः पश्चान् निर्वेदम् आस्थितः। ज्ञानवृक्षं समाश्रित्य पश्चान् निर्वृतिम् अश्नुते।

taruṇādhigataṃ jñānaṃ jarādurbalatāṃ gatam. paripakvabuddhiḥ kālena ādatte mānasaṃ balam. evaṃ putrakalatreṣu jñātisaṃbandhibandhuṣu. ādatte hṛdaye kāmaṃ vyādhā[dhyā]dibhir abhiplutaḥ. yatas tataḥ paripatann avindan sukham aṇv api. bahuduḥkhasamāpannaḥ paścān nirvedam āsthitaḥ. jñānavṛkṣaṃ samāśritya paścān nirvṛtim aśnute.

सुदुर्गम् इव पन्थानम् अतीत्य गुणबन्धनम्। यदा पश्येत् तदा दोषान् अतीत्यामृतम् अश्नुते।

sudurgam iva panthānam atītya guṇabandhanam. yadā paśyet tadā doṣān atītyāmṛtam aśnute.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...