महाभारत 12.202 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 202→

[mh-12-202] • 33 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ युधि सत्यपराक्रम। श्रोतुम् इच्छामि कार्त्स्न्येन कृष्णम् अव्ययम् ईश्वरम्।

yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña yudhi satyaparākrama. śrotum icchāmi kārtsnyena kṛṣṇam avyayam īśvaram.

यच् चास्य तेजः सुमहद् यच् च कर्म पुरातनम्। तन् मे सर्वं यथातत्त्वं प्रब्रूहि भरतर्षभ।

yac cāsya tejaḥ sumahad yac ca karma purātanam. tan me sarvaṃ yathātattvaṃ prabrūhi bharatarṣabha.

तिर्यग्योनिगतं रूपं कथं धारितवान् हरिः। केन कार्यविसर्गेण तन् मे ब्रूहि पितामह।

tiryagyonigataṃ rūpaṃ kathaṃ dhāritavān hariḥ. kena kāryavisargeṇa tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। पुराहं मृगयां यातो मार्कण्डेयाश्रमे स्थितः। तत्रापश्यं मुनिगणान् समासीनान् सहस्रशः।

bhīṣma uvāca. purāhaṃ mṛgayāṃ yāto mārkaṇḍeyāśrame sthitaḥ. tatrāpaśyaṃ munigaṇān samāsīnān sahasraśaḥ.

ततस् ते मधुपर्केण पूजां चक्रुर् अथो मयि। प्रतिगृह्य च तां पूजां प्रत्यनन्दम् ऋषीन् अहम्।

tatas te madhuparkeṇa pūjāṃ cakrur atho mayi. pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ pratyanandam ṛṣīn aham.

कथैषा कथिता तत्र कश्यपेन महर्षिणा। मनःप्रह्लादिनीं दिव्यां ताम् इहैकमनाः शृणु। धर्मो हि भगवान् विष्णुर् वराहो यज्ञरूपधृक्। तन्मयं च जगत् सर्वम् आत्मा सर्वस्य चात्मवान्।

kathaiṣā kathitā tatra kaśyapena maharṣiṇā. manaḥprahlādinīṃ divyāṃ tām ihaikamanāḥ śṛṇu. dharmo hi bhagavān viṣṇur varāho yajñarūpadhṛk. tanmayaṃ ca jagat sarvam ātmā sarvasya cātmavān.

पुरा दानवमुख्या हि क्रोधलोभसमन्विताः। बलेन मत्ताः शतशो नरकाद्या महासुराः।

purā dānavamukhyā hi krodhalobhasamanvitāḥ. balena mattāḥ śataśo narakādyā mahāsurāḥ.

तथैव चान्ये बहवो दानवा युद्धदुर्मदाः। न सहन्ते स्म देवानां समृद्धिं ताम् अनुत्तमाम्। नरकाद्या महाघोरा हिरण्याक्षम् उपाश्रिताः। उद्योगं परमं चक्रुर् देवानां निग्रहे तदा। नियुतं वत्सराणां तु वायुभक्षो ऽभवत् तदा। हिरण्याक्षो महारौद्रो लेभे देवात् पितामहात्। वरान् अचिन्त्यान् अतुलाञ् शतशो ऽथ सहस्रशः।

tathaiva cānye bahavo dānavā yuddhadurmadāḥ. na sahante sma devānāṃ samṛddhiṃ tām anuttamām. narakādyā mahāghorā hiraṇyākṣam upāśritāḥ. udyogaṃ paramaṃ cakrur devānāṃ nigrahe tadā. niyutaṃ vatsarāṇāṃ tu vāyubhakṣo 'bhavat tadā. hiraṇyākṣo mahāraudro lebhe devāt pitāmahāt. varān acintyān atulāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ.

दानवैर् अर्द्यमानास् तु देवा देवर्षयस् तथा। न शर्म लेभिरे राजन् विशमानास् ततस् ततः।

dānavair ardyamānās tu devā devarṣayas tathā. na śarma lebhire rājan viśamānās tatas tataḥ.

पृथिवीं चार्तरूपां ते समपश्यन् दिवौकसः। दानवैर् अभिसंकीर्णां घोररूपैर् महाबलैः। भारार्ताम् अपकृष्टां च दुःखितां संनिमज्जतीम्। गृहीत्वा पृथिवी देवी पाताले न्यवसत् तदा। ततस् त्रैलोक्यम् अखिलं निरोषधिगणान्वितम्। निःस्वाध्यायवषट्कारम् अभूत् सर्वं समन्ततः।

pṛthivīṃ cārtarūpāṃ te samapaśyan divaukasaḥ. dānavair abhisaṃkīrṇāṃ ghorarūpair mahābalaiḥ. bhārārtām apakṛṣṭāṃ ca duḥkhitāṃ saṃnimajjatīm. gṛhītvā pṛthivī devī pātāle nyavasat tadā. tatas trailokyam akhilaṃ niroṣadhigaṇānvitam. niḥsvādhyāyavaṣaṭkāram abhūt sarvaṃ samantataḥ.

अथादितेयाः संत्रस्ता ब्रह्माणम् इदम् अब्रुवन्। कथं शक्यामहे ब्रह्मन् दानवैर् उपमर्दनम्। हिरण्याक्षेण भगवन् गृहीतेयं वसुंधरा। न शक्ष्यामो वयं तत्र प्रवेष्टुं जलदुर्गमम्। तान् आह भगवान् ब्रह्मा मुनिर् एव प्रसाद्यताम्। अगस्त्यो ऽसौ महातेजाः पातु तज् जलम् अञ्जसा। तथेति चोक्त्वा ते देवा मुनिम् ऊचुर् मुदान्विताः। त्रायस्व लोकान् विप्रर्षे जलम् एतत् क्षयं नय। तथेति चोक्त्वा भगवान् कालानलसमद्युतिः। ध्यायञ् जलादनिवहं स क्षणेन पपौ जलम्। शोषिते तु समुद्रे च देवाः सर्षिपुरोगमाः। ब्रह्माणं प्रणिपत्योचुर् मुनिना शोषितं जलम्। इति भूयः समाचक्ष्व किं करिष्यामहे विभो।

athāditeyāḥ saṃtrastā brahmāṇam idam abruvan. kathaṃ śakyāmahe brahman dānavair upamardanam. hiraṇyākṣeṇa bhagavan gṛhīteyaṃ vasuṃdharā. na śakṣyāmo vayaṃ tatra praveṣṭuṃ jaladurgamam. tān āha bhagavān brahmā munir eva prasādyatām. agastyo 'sau mahātejāḥ pātu taj jalam añjasā. tatheti coktvā te devā munim ūcur mudānvitāḥ. trāyasva lokān viprarṣe jalam etat kṣayaṃ naya. tatheti coktvā bhagavān kālānalasamadyutiḥ. dhyāyañ jalādanivahaṃ sa kṣaṇena papau jalam. śoṣite tu samudre ca devāḥ sarṣipurogamāḥ. brahmāṇaṃ praṇipatyocur muninā śoṣitaṃ jalam. iti bhūyaḥ samācakṣva kiṃ kariṣyāmahe vibho.

स्वयंभूस् तान् उवाचेदं निसृष्टो ऽत्र विधिर् मया। ते वरेणाभिसंमत्ता बलेन च मदेन च।

svayaṃbhūs tān uvācedaṃ nisṛṣṭo 'tra vidhir mayā. te vareṇābhisaṃmattā balena ca madena ca.

नावभोत्स्यन्ति संमूढा विष्णुम् अव्यक्तदर्शनम्। वराहरूपिणं देवम् अधृष्यम् अमरैर् अपि।

nāvabhotsyanti saṃmūḍhā viṣṇum avyaktadarśanam. varāharūpiṇaṃ devam adhṛṣyam amarair api.

एष वेगेन गत्वा हि यत्र ते दानवाधमाः। अन्तर्भूमिगता घोरा निवसन्ति सहस्रशः। शमयिष्यति श्रुत्वा ते जहृषुः सुरसत्तमाः।

eṣa vegena gatvā hi yatra te dānavādhamāḥ. antarbhūmigatā ghorā nivasanti sahasraśaḥ. śamayiṣyati śrutvā te jahṛṣuḥ surasattamāḥ.

ततो विष्णुर् महातेजा वाराहं रूपम् आश्रितः। अन्तर्भूमिं संप्रविश्य जगाम दितिजान् प्रति।

tato viṣṇur mahātejā vārāhaṃ rūpam āśritaḥ. antarbhūmiṃ saṃpraviśya jagāma ditijān prati.

दृष्ट्वा च सहिताः सर्वे दैत्याः सत्त्वम् अमानुषम्। प्रसह्य सहसा सर्वे संतस्थुः कालमोहिताः।

dṛṣṭvā ca sahitāḥ sarve daityāḥ sattvam amānuṣam. prasahya sahasā sarve saṃtasthuḥ kālamohitāḥ.

सर्वे च समभिद्रुत्य वराहं जगृहुः समम्। संक्रुद्धाश् च वराहं तं व्यकर्षन्त समन्ततः।

sarve ca samabhidrutya varāhaṃ jagṛhuḥ samam. saṃkruddhāś ca varāhaṃ taṃ vyakarṣanta samantataḥ.

दानवेन्द्रा महाकाया महावीर्या बलोच्छ्रिताः। नाशक्नुवंश् च किं चित् ते तस्य कर्तुं तदा विभो।

dānavendrā mahākāyā mahāvīryā balocchritāḥ. nāśaknuvaṃś ca kiṃ cit te tasya kartuṃ tadā vibho.

ततो ऽगमन् विस्मयं ते दानवेन्द्रा भयात् तदा। संशयं गतम् आत्मानं मेनिरे च सहस्रशः।

tato 'gaman vismayaṃ te dānavendrā bhayāt tadā. saṃśayaṃ gatam ātmānaṃ menire ca sahasraśaḥ.

ततो देवादिदेवः स योगात्मा योगसारथिः। योगम् आस्थाय भगवांस् तदा भरतसत्तम।

tato devādidevaḥ sa yogātmā yogasārathiḥ. yogam āsthāya bhagavāṃs tadā bharatasattama.

विननाद महानादं क्षोभयन् दैत्यदानवान्। संनादिता येन लोकाः सर्वाश् चैव दिशो दश।

vinanāda mahānādaṃ kṣobhayan daityadānavān. saṃnāditā yena lokāḥ sarvāś caiva diśo daśa.

तेन संनादशब्देन लोकाः संक्षोभम् आगमन्। संभ्रान्ताश् च दिशः सर्वा देवाः शक्रपुरोगमाः।

tena saṃnādaśabdena lokāḥ saṃkṣobham āgaman. saṃbhrāntāś ca diśaḥ sarvā devāḥ śakrapurogamāḥ.

निर्विचेष्टं जगच् चापि बभूवातिभृशं तदा। स्थावरं जङ्गमं चैव तेन नादेन मोहितम्।

nirviceṣṭaṃ jagac cāpi babhūvātibhṛśaṃ tadā. sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva tena nādena mohitam.

ततस् ते दानवाः सर्वे तेन शब्देन भीषिताः। पेतुर् गतासवश् चैव विष्णुतेजोविमोहिताः। त्रस्तांश् च देवान् आलोक्य ब्रह्मा प्राह पितामहः। योगेश्वरो ऽयं भगवान् वाराहं रूपम् आस्थितः। नर्दमानो ऽत्र संयाति मा भैष्ट सुरसत्तमाः। एवम् उक्त्वा ततो ब्रह्मा नमश्चक्रे पितामहः। देवता मुनयश् चैव विष्णुं वै मुक्तिहेतवे। ततो हरिर् महातेजा ब्रह्माणम् अभिनन्द्य च।

tatas te dānavāḥ sarve tena śabdena bhīṣitāḥ. petur gatāsavaś caiva viṣṇutejovimohitāḥ. trastāṃś ca devān ālokya brahmā prāha pitāmahaḥ. yogeśvaro 'yaṃ bhagavān vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ. nardamāno 'tra saṃyāti mā bhaiṣṭa surasattamāḥ. evam uktvā tato brahmā namaścakre pitāmahaḥ. devatā munayaś caiva viṣṇuṃ vai muktihetave. tato harir mahātejā brahmāṇam abhinandya ca.

रसातलगतांश् चैव वराहस् त्रिदशद्विषः। खुरैः संदारयाम् आस मांसमेदोस्थिसंचयम्।

rasātalagatāṃś caiva varāhas tridaśadviṣaḥ. khuraiḥ saṃdārayām āsa māṃsamedosthisaṃcayam.

नादेन तेन महता सनातन इति स्मृतः। पद्मनाभो महायोगी भूताचार्यः स भूतराट्।

nādena tena mahatā sanātana iti smṛtaḥ. padmanābho mahāyogī bhūtācāryaḥ sa bhūtarāṭ.

ततो देवगणाः सर्वे पितामहम् उपाब्रुवन्। तत्र गत्वा महात्मानम् ऊचुश् चैव जगत्पतिम्। नादो ऽयं कीदृशो देव नैनं विद्म वयं विभो। को ऽसौ हि कस्य वा नादो येन विह्वलितं जगत्। देवाश् च दानवाश् चैव मोहितास् तस्य तेजसा।

tato devagaṇāḥ sarve pitāmaham upābruvan. tatra gatvā mahātmānam ūcuś caiva jagatpatim. nādo 'yaṃ kīdṛśo deva nainaṃ vidma vayaṃ vibho. ko 'sau hi kasya vā nādo yena vihvalitaṃ jagat. devāś ca dānavāś caiva mohitās tasya tejasā.

एतस्मिन्न् अन्तरे विष्णुर् वाराहं रूपम् आस्थितः। उदतिष्ठन् महादेवः स्तूयमानो महर्षिभिः। पितामह उवाच। दिव्यं युद्धम् आसीन् महात्मनोः। हिरण्याक्षस्य विष्णोश् च सर्वसंक्षोभकारणम्। जघान च हिरण्याक्षम् अन्तर्भूमिगतं हरिः। तद् आकर्ण्य महातेजा ब्रह्मा मधुरम् अब्रवीत्।

etasminn antare viṣṇur vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ. udatiṣṭhan mahādevaḥ stūyamāno maharṣibhiḥ. pitāmaha uvāca. divyaṃ yuddham āsīn mahātmanoḥ. hiraṇyākṣasya viṣṇoś ca sarvasaṃkṣobhakāraṇam. jaghāna ca hiraṇyākṣam antarbhūmigataṃ hariḥ. tad ākarṇya mahātejā brahmā madhuram abravīt.

पितामह उवाच। निहत्य दानवपतीन् महावर्ष्मा महाबलः। एष देवो महायोगी भूतात्मा भूतभावनः।

pitāmaha uvāca. nihatya dānavapatīn mahāvarṣmā mahābalaḥ. eṣa devo mahāyogī bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ.

सर्वभूतेश्वरो योगी योनिर् आत्मा तथात्मनः। स्थिरीभवत कृष्णो ऽयं सर्वपापप्रणाशनः।

sarvabhūteśvaro yogī yonir ātmā tathātmanaḥ. sthirībhavata kṛṣṇo 'yaṃ sarvapāpapraṇāśanaḥ.

कृत्वा कर्मातिसाध्व् एतद् अशक्यम् अमितप्रभः। समायातः स्वम् आत्मानं महाभागो महाद्युतिः। पद्मनाभो महायोगी भूतात्मा भूतभावनः।

kṛtvā karmātisādhv etad aśakyam amitaprabhaḥ. samāyātaḥ svam ātmānaṃ mahābhāgo mahādyutiḥ. padmanābho mahāyogī bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ.

न संतापो न भीः कार्या शोको वा सुरसत्तमाः। विधिर् एष प्रभावश् च कालः संक्षयकारकः। लोकान् धारयतानेन नादो मुक्तो महात्मना।

na saṃtāpo na bhīḥ kāryā śoko vā surasattamāḥ. vidhir eṣa prabhāvaś ca kālaḥ saṃkṣayakārakaḥ. lokān dhārayatānena nādo mukto mahātmanā.

स एव हि महाभागः सर्वलोकनमस्कृतः। अच्युतः पुण्डरीकाक्षः सर्वभूतसमुद्भवः। युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ केशवस्य महात्मनः। वक्तुम् अर्हसि तत्त्वेन माहात्म्यं पुनर् एव तु। न तृप्याम्य् अहम् अप्य् एनं पश्यञ् शृण्वंश् च भारत। भीष्म उवाच। एवं कृष्णं महाबाहो तस्माद् एतद् ब्रवीहि मे। शृणु राजन् कथाम् एतां वैष्णवीं पापनाशनीम्। नारदो मां पुरा प्राह याम् अहं ते वदामि ताम्। देवर्षिर् नारदः पूर्वं तत्त्वं वेत्स्यामि वै हरेः। इति संचिन्त्य मनसा दध्यौ ब्रह्म सनातनम्। हिमालये शुभे दिव्ये दिव्यं वर्षशतं किल। अनुच्छ्वसन् निराहारः संयतात्मा जितेन्द्रियः। ततो ऽन्तरिक्षे वाग् आसीत् तं मुनिप्रवरं प्रति। मेघगम्भीरनिर्घोषा दिव्या बाह्याशरीरिणी। किमर्थं त्वं समापन्नो ध्यानं मुनिवरोत्तम। अहं ददामि ते ज्ञानं धर्माद्यं वा वृणीष्व माम्। तच् छ्रुत्वा मुनिर् आलोच्य संभ्रमाविष्टमानसः। किं नु स्याद् इति संचिन्त्य वाक्यम् आहापरं प्रति। कस्माद् भवान् अद्य बिभेद यानं। समास्थितो वाक्यम् उदीरयन् माम्। न रूपम् अन्यत् तव दृश्यते वै। ईदृग्विधस् त्वं समधिष्ठितो ऽसि। पुनस् तम् आह स मुनिम् अनन्तो ऽहं बृहत्तरः। न मां मूढा विजानन्ति ज्ञानिनो मां विदन्त्य् उत। तं प्रत्याह मुनिः श्रीमान् प्रणतो विनयान्वितः। भवन्तं ज्ञातुम् इच्छामि तव तत्त्वं ब्रवीहि मे। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा नारदं प्राह लोकपः। ज्ञानेन मां विजानीहि नान्यथा शक्तिर् अस्ति ते। नारद उवाच। कीदृग्विधं तु तज् ज्ञानं येन जानामि ते तनुम्। लोकपाल उवाच। अनन्त तन् मे ब्रूहि त्वं यद्य् अनुग्रहवान् अहम्। विकल्पहीनं विपुलं तस्य चू[?दू]रं शिवं परम्। ज्ञानं तत् तेन जानासि साधनं प्रति ते मुने। अत्रावृत्य स्थितं ह्य् एतत् तच् छुद्धम् इतरन् मृषा। एतत् ते सर्वम् आख्यातं संक्षेपान् मुनिसत्तम। नारद उवाच। त्वम् एव तव तत् तत्त्वं ब्रूहि लोकगुरो मम। भवन्तं ज्ञातुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। ततः प्रहस्य भगवान् मेघगम्भीरया गिरा। प्राहेशः सर्वभूतानां न मे चास्यं श्रुतिर् न च। न घ्राणजिह्वे दृक् चैव त्वचा नास्ति तथा मुने। कथं वक्ष्यामि चात्मानम् अशरीरस् तथाप्य् अहम्। तज् ज्ञात्वा विस्मयाविष्टो मुनिर् आह प्रणम्य तम्। येन त्वं पूर्वम् आत्मानम् अनन्तो ऽहं बृहत्तरः। शक्तो ऽहम् इति मां प्रीतः प्रोक्तवान् असि तत् कथम्। पुनस् तम् आह भगवांस् तवाप्य् अक्षाणि सन्ति वै। त्वम् एनं ब्रूहि चात्मानं यदि शक्नोषि नारद। आत्मा यथा तव मुने विदितस् तु भविष्यति। मां च जानासि तेन त्वम् एकं साधनम् आवयोः। इत्य् उक्त्वा भगवान् देवस् ततो नोवाच किं चन। नारदो ऽप्य् उत्स्मयन् खिन्नः क्व गतो ऽसाव् इति प्रभुः। स्थित्वा स दीर्घकालं च मुनिर् व्यामूढमानसः। आह मां भगवान् देवस् त्व् अनन्तो ऽहं बृहत्तरः। तेनाहम् इति सर्वस्य को वानन्तो बृहत्तरः। केयम् उर्वी ह्य् अनन्ताख्या बृहती नूनम् एव सा। यस्यां जानन्ति भूतानि विलीनानि ततस् ततः। एनां पृच्छामि तरुणीं सैषा नूनम् उवाच माम्। इत्य् एवं स मुनिः श्रीमान् कृत्वा निश्चयम् आत्मनः। स भूतलं समाविश्य प्रणिपत्येदम् अब्रवीत्। आश्चर्यासि च धन्यासि बृहती त्वं वसुंधरे। त्वाम् अत्र वेत्तुम् इच्छामि यादृग्भूतासि शोभने। तच् छ्रुत्वा धरणी देवी स्मयमानाब्रवीद् इदम्। नाहं हि बृहती विप्र न चानन्ता च सत्तम। कारणं मम यो गन्धो गन्धात्मानं ब्रवीहि तम्। ततो मुनिस् तद् धि तत्त्वं प्रणिपत्येदम् अब्रवीत्। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। [ततो गन्धात्मकः सो ऽनु प्रत्युवाच मुनिं प्रति]। कारणं मे जलं मत्तो बृहत्तरतमं हि तत्। स समुद्रं मुनिर् गत्वा प्रणिपत्येदम् अब्रवीत्। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। तच् छ्रुत्वा सरितां नाथः समुद्रो मुनिम् अब्रवीत्। कारणं मे ऽत्र संपृच्छ रसात्मानं बृहत्तरम्। ततो बृहत्तरं विद्वंस् त्वं पृच्छ मुनिसत्तम। ततो मुनिर् यथायोगं जलं तत्त्वम् अवेक्ष्य तत्। जलात्मानं प्रणम्याह जलतत्त्वस्थितो मुनिः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं श्रोतुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। ततो रसात्मकः सो ऽनु मुनिम् आह पुनः पुनः। ममापि कारणं पृच्छ तेजोरूपं विभावसुम्। नाहं बृहत्तरो ब्रह्मन् नाप्य् अनन्तश् च सत्तम। ततो ऽग्निं प्रणिपत्याह मुनिर् विस्मितमानसः। यज्ञात्मानं महावासं सर्वभूतनमस्कृतम्। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तश् च बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। ततः प्रहस्य भगवान् मुनिं स्विष्टकृद् अब्रवीत्। नाहं बृहत्तरो ब्रह्मन् नाप्य् अनन्तश् च सत्तम। कारणं मम रूपं यत् तं पृच्छ मुनिसत्तम। ततो योगक्रमेणैव प्रतीतं तं प्रविश्य सः। रूपात्मानं प्रणम्याह नारदो वदतां वरः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। उत्स्मयित्वा तु रूपात्मा तं मुनिं प्रत्युवाच ह। वायुर् मे कारणं ब्रह्मंस् तं पृच्छ मुनिसत्तम। मत्तो बहुतरः श्रीमान् अनन्तश् च महाबलिम्। स मारुतं प्रणम्याह भगवान् मुनिसत्तमः। योगसिद्धो महायोगी ज्ञानविज्ञानपारगः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। ततो वायुर् हि संप्राह नारदं मुनिसत्तमम्। कारणं पृच्छ भगवन् स्पर्शात्मानं ममाद्य वै। मत्तो बृहत्तरः श्रीमान् अनन्तश् च तथैव सः। ततो ऽस्य वचनं श्रुत्वा स्पर्शात्मानम् उवाच सः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा स्पर्शात्मा मुनिम् अब्रवीत्। नाहं बृहत्तरो ब्रह्मन् नाप्य् अनन्तश् च सत्तम। कारणं मम चैवेमम् आकाशं च बृहत्तरम्। तं पृच्छ मुनिशार्दूल सर्वव्यापिनम् अव्ययम्। तच् छ्रुत्वा नारदः श्रीमान् वाक्यं वाक्यविशारदः। आकाशं समुपागम्य प्रणम्याह कृताञ्जलिः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। आकाशस् तम् उवाचेदं प्रहसन् मुनिसत्तमम्। नाहं बृहत्तरो ब्रह्मञ् शब्दो वै कारणं मम। तं पृच्छ मुनिशार्दूल स वै मत्तो बृहत्तरः। ततो ह्य् आविश्य चाकाशं शब्दात्मानम् उवाच ह। स्वरव्यञ्जनसंयुक्तं नानाहेतुविभूषितम्। वेदाख्यं परमं गुह्यं वेदकारणम् अच्युतम्। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं श्रोतुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। वेदात्मा प्रत्युवाचेदं नारदं मुनिपुंगवम्। मया कारणभूतेन सर्ववेत्ता पितामहः। ब्रह्मणो बुद्धिसंस्थानम् आस्थितो ऽहं महामुने। तस्माद् बृहत्तरो मत्तः पद्मयोनिर् महामतिः। तं पृच्छ मुनिशार्दूल सर्वकारणकारणम्। ब्रह्मलोकं ततो गत्वा नारदो मुनिपुंगवैः। सेव्यमानं महात्मानं लोकपालैर् मरुद्गणैः। समुद्रैश् च सरिद्भिश् च भूततत्त्वैः सभूधरैः। गन्धर्वैर् अप्सरोभिश् च ज्योतिषां च गणैस् तथा। स्तुतिस्तोमग्रहस्तोभैस् तथा वेदैर् मुनीश्वरैः। उपास्यमानं ब्रह्माणं लोकनाथं परात् परम्। हिरण्यगर्भं विश्वेशं चतुर्वक्त्रेण भूषितम्। प्रणम्य प्राञ्जलिः प्रह्वस् तम् आह मुनिपुंगवः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तो ऽसि बृहत्तरः। भवन्तं वेत्तुम् इच्छामि कीदृग्भूतस् त्वम् अव्यय। तच् छ्रुत्वा भगवान् ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः। उत्स्मयन् मुनिम् आहेदं कर्ममूलस्य लोपकम्। नाहं बृहत्तरो ब्रह्मन् नाप्य् अनन्तश् च सत्तम। लोकानां मम सर्वेषां नाथभूतो बृहत्तरः। नन्दगोपकुले गोपकुमारैः परिवारितः। समस्तजगतां गोप्ता गोपवेषेण संस्थितः। मद्रूपं च समास्थाय जगत्सृष्टिं करोति सः। ऐशानम् आस्थितः श्रीमान् हन्ति नित्यं हि पाति च। विष्णुः स्वरूपरूपो ऽसौ कारणं स हरिर् मम। तं पृच्छ मुनिशार्दूल स चानन्तो बृहत्तरः। ततो ऽवतीर्य भगवान् ब्रह्मलोकान् महामुनिः। नन्दगोपकुले विष्णुम् एनं कृष्णं जगत्पतिम्। बालक्रीडनकासक्तं वत्सजालविभूषितम्। पाययित्वाथ बध्नन्तं धूलिधूम्राननं परम्। गाहमानैर् हसद्भिश् च नृत्यद्भिश् च समन्ततः। पाणिवादनकैश् चैव संवृतं वेणुवादकैः। प्रणिपत्याब्रवीद् एनं नारदो भगवान् मुनिः। आश्चर्यो ऽसि च धन्यो ऽसि ह्य् अनन्तश् च बृहत्तरः। वेत्तासि चाव्ययश् चासि वेत्तुम् इच्छामि यादृशम्। ततः प्रहस्य भगवान् नारदं प्रत्युवाच ह। मत्तः परतरं नास्ति मत्तः सर्वं प्रतिष्ठितम्। मत्तो बृहत्तरं नान्यद् अहम् एव बृहत्तरः। आकाशे च स्थितः पूर्वम् उक्तवान् अहम् एव ते। न मां वेत्ति जनः कश् चिन् माया मम दुरत्यया। भक्त्या त्व् अनन्यया युक्ता मां विजानन्ति योगिनः। प्रियो ऽसि मम भक्तो ऽसि मम तत्त्वं विलोकय। ददामि तव तज् ज्ञानं येन तत्त्वं प्रपश्यसि। अन्येषां चैव भक्तानां मम योगरतात्मनाम्। ददामि दिव्यं ज्ञानं च तेन ते यान्ति मत्पदम्। भीष्म उवाच। एवम् उक्त्वा ययौ कृष्णो नन्दगोपगृहं हरिः। एतत् ते कथितं राजन् विष्णुतत्त्वम् अनुत्तमम्। भजस्वैनं विशालाक्षं जपन् कृष्णेति सत्तम। मोहयन् मां तथा त्वां च शृणोत्य् एष मयेरितान्। धर्मात्मा च महाबाहो भक्तान् रक्षति नान्यथा। युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। प्रयाणकाले किं जप्यं मोक्षिभिस् तत्त्वचिन्तकैः। किम् अनुस्मरन् कुरुश्रेष्ठ मरणे पर्युपस्थिते। भीष्म उवाच। प्राप्नुयात् परमां सिद्धिं श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः। त्वद्युक्तश् च हितः सूक्ष्म उक्तः प्रश्नस् त्वयानघ। शृणुष्वावहितो राजन् नारदेन पुरा श्रुतम्। श्रीवत्साङ्कं जगद्बीजम् अनन्तं लोकसाक्षिणम्। पुरा नारायणं देवं नारदः परिपृष्टवान्। त्वाम् अक्षरं परं ब्रह्म निर्गुणं तमसः परम्। आहुर् वेद्यं परं धाम ब्रह्मादिकमलोद्भवम्। भगवन् भूतभव्येश श्रद्दधानैर् जितेन्द्रियैः। कथं भक्तैर् विचिन्त्यो ऽसि योगिभिर् मोक्षकाङ्क्षिभिः। किं जप्यं किं जपेन् नित्यं काल्यम् उत्थाय मानवः। कथं युञ्जन् सदा ध्यायेद् ब्रूहि तत्त्वं सनातनम्। श्रुत्वा च नारदोक्तं तु देवानाम् ईश्वरः स्वयम्। प्रोवाच भगवान् विष्णुर् नारदं वरदः प्रभुः। हन्त ते कथयिष्यामि इमां दिव्याम् अनुस्मृतिम्। याम् अधीत्य प्रयाणे तु मद्भावायोपपद्यते। ॐकारम् अग्रतः कृत्वा मां नमस्कृत्य नारद। एकाग्रः प्रयतो भूत्वा इमं मन्त्रम् उदीरयेत्। ॐ नमो भगवते वासुदेवाय इति। इत्य् उक्तो नारदः प्राह प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः। सर्वदेवेश्वरं विष्णुं सर्वात्मानं हरिं प्रभुम्। अव्यक्तं शाश्वतं देवं प्रभवं पुरुषोत्तमम्। प्रपद्ये प्राञ्जलिर् विष्णुम् अक्षरं परमं पदम्। पुराणं प्रभवं नित्यम् अक्षयं लोकसाक्षिणम्। प्रपद्ये पुण्डरीकाक्षम् ईशं भक्तानुकम्पिनम्। लोकनाथं सहस्राक्षम् अद्भुतं परमं पदम्। भगवन्तं प्रपन्नो ऽस्मि भूतभव्यभवत्प्रभुम्। स्रष्टारं सर्वलोकानाम् अनन्तं सर्वतोमुखम्। पद्मनाभं हृषीकेशं प्रपद्ये सत्यम् अच्युतम्। हिरण्यगर्भम् अमृतं भूगर्भं परतः परम्। प्रभोः प्रभुम् अनाद्यन्तं प्रपद्ये तं रविप्रभम्। सहस्रशीर्षं पुरुषं महर्षिं तत्त्वभावनम्। प्रपद्ये सूक्ष्मम् अचलं वरेण्यम् अभयप्रदम्। नारायणं पुराणर्षिं योगात्मानं सनातनम्। संस्थानं सर्वतत्त्वानां प्रपद्ये ध्रुवम् ईश्वरम्। यः प्रभुः सर्वभूतानां येन सर्वम् इदं ततम्। चराचरगुरुर् विष्णुः स मे देवः प्रसीदतु। यस्माद् उत्पद्यते ब्रह्मा पद्मयोनिः सनातनः। ब्रह्मयोनिर् हि विश्वात्मा स मे विष्णुः प्रसीदतु। यः पुरा प्रलये प्राप्ते नष्टे स्थावरजङ्गमे। ब्रह्मादिषु प्रलीनेषु नष्टे लोके परावरे। आभूतसंप्लवे चैव प्रलीने ऽप्राकृतो महान्। एकस् तिष्ठति विश्वात्मा स मे विष्णुः प्रसीदतु। चतुर्भिश् च चतुर्भिश् च द्वाभ्यां पञ्चभिर् एव च। हूयते च पुनर् द्वाभ्यां स मे विष्णुः प्रसीदतु। पर्जन्यः पृथिवी सस्यं कालो धर्मः क्रियाक्रिये। गुणाकरः स मे बभ्रुर् वासुदेवः प्रसीदतु। अग्नीषोमार्कताराणां ब्रह्मरुद्रेन्द्रयोगिनाम्। यस् तेजयति तेजांसि स मे विष्णुः प्रसीदतु। योगावास नमस् तुभ्यं सर्वावास वरप्रद। यज्ञगर्भ हिरण्याङ्ग पञ्चयज्ञ नमो ऽस्तु ते। चतुर्मूर्ते परं धाम लक्ष्म्यावास परार्चित। सर्वावास नमस् ते ऽस्तु वासुदेव प्रधानकृत्। अजस् त्व् अनामयः पन्था ह्य् अमूर्तिर् विश्वमूर्तिधृक्। विकर्तः पञ्चकालज्ञ नमस् ते ज्ञानसागर। अव्यक्ताद् व्यक्तम् उत्पन्नम् अव्यक्ताद् यः परो ऽक्षरः। यस्मात् परतरं नास्ति तम् अस्मि शरणं गतः। न प्रधानो न च महान् पुरुषश् चेतनो ह्य् अजः। अनयोर् यः परतरस् तम् अस्मि शरणं गतः। चिन्तयन्तो हि यं नित्यं ब्रह्मेशानादयः प्रभुम्। निश्चयं नाधिगच्छन्ति तम् अस्मि शरणं गतः। जितेन्द्रिया महात्मानो ज्ञानध्यानपरायणाः। यं प्राप्य न निवर्तन्ते तम् अस्मि शरणं गतः। एकांशेन जगत् सर्वम् अवष्टभ्य विभुः स्थितः। अग्राह्यो निर्गुणो नित्यं तम् अस्मि शरणं गतः। सोमार्काग्निमयं तेजो या च तारमयी द्युतिः। दिवि संजायते यो ऽयं स महात्मा प्रसीदतु। गुणादिर् निर्गुणश् चाद्यो लक्ष्मीवांश् चेतनो ह्य् अजः। सूक्ष्मः सर्वगतो योगी स महात्मा प्रसीदतु। अव्यक्तं समधिष्ठाता अचिन्त्यः सदसत्परः। आस्थितः परमं भुङ्क्ते स महात्मा प्रसीदतु। क्षेत्रज्ञः पञ्चधा भुङ्क्ते प्रकृतिं पञ्चभिर् मुखैः। महान् गुणांश् च यो भुङ्क्ते स महात्मा प्रसीदतु। सूर्यमध्ये स्थितः सोमस् तस्य मध्ये च या स्थिता। भूतबाह्या च या दीप्तिः स महात्मा प्रसीदतु। नमस् ते सर्वतः सर्व सर्वतोक्षिशिरोमुख। निर्विकार नमस् ते ऽस्तु साक्षी क्षेत्रध्रुवस्थितिः। अतीन्द्रिय नमस् तुभ्यं लिङ्गैर् व्यक्तैर् न मीयसे। ये च त्वां नाभिजानन्ति संसारे संसरन्ति ते। कामक्रोधविनिर्मुक्ता रागद्वेषविवर्जिताः। मान्यभक्ता विजानन्ति न पुनर् मारका द्विजाः। एकाकिनो हि निर्द्वंद्वा निराशीःकर्मकारिणः। ज्ञानाग्निदग्धकर्माणस् त्वां विशन्ति विनिश्चिताः। अशरीरं शरीरस्थं समं सर्वेषु देहिषु। पुण्यपापविनिर्मुक्ता भक्तास् त्वां प्रविशन्त्य् उत। अव्यक्तं बुद्ध्यहंकारौ मनोभूतेन्द्रियाणि च। त्वयि तानि च तेषु त्वं न तेषु त्वं न ते त्वयि। एकत्वान्यत्वनानात्वं ये विदुर् यान्ति ते परम्। समो ऽसि सर्वभूतेषु न ते द्वेष्यो ऽस्ति न प्रियः। समत्वम् अभिकाङ्क्षे ऽहं भक्त्या वै नान्यचेतसा। चराचरम् इदं सर्वं भूतग्रामं चतुर्विधम्। त्वया त्वय्य् एव तत् प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव। स्रष्टा भोक्तासि कूटस्थो ह्य् अतत्त्वस् तत्त्वसंज्ञितः। अकर्ता हेतुर् अचलः पृथग् आत्मन्य् अवस्थितः। न मे भूतेषु संयोगो भूततत्त्वगुणाधिकः। अहंकारेण बुद्ध्या वा न मे योगस् त्रिभिर् गुणैः। न मे धर्मो ऽस्त्य् अधर्मो वा नारम्भो जन्म वा पुनः। जरामरणमोक्षार्थं त्वां प्रपन्नो ऽस्मि सर्वग। विषयैर् इन्द्रियैर् वापि न मे भूयः समागमः। पृथिवीं यातु मे घ्राणं यातु मे रसनं जलम्। रूपं हुताशनं यातु स्पर्शो यातु च मारुतम्। श्रोत्रम् आकाशम् अप्य् एतु मनो वैकारिकं पुनः। इन्द्रियाण्य् अपि संयान्तु स्वासु स्वासु च योनिषु। पृथिवी यातु सलिलम् आपो ऽग्निम् अनलो ऽनिलम्। वायुर् आकाशम् अप्य् एतु मनश् चाकाश एव च। अहंकारं मनो यातु मोहनं सर्वदेहिनाम्। अहंकारस् ततो बुद्धिं बुद्धिर् अव्यक्तम् अच्युत। प्रधाने प्रकृतिं याते गुणसाम्ये व्यवस्थिते। वियोगः सर्वकरणैर् गुणैर् भूतैश् च मे भवेत्। निष्केवलं पदं देव काङ्क्षे ऽहं परमं तव। एकीभावस् त्वया मे ऽस्तु न मे जन्म भवेत् पुनः। त्वद्बुद्धिस् त्वद्गतप्राणस् त्वद्भक्तिस् त्वत्परायणः। त्वाम् एवाहं स्मरिष्यामि मरणे पर्युपस्थिते। पूर्वदेहकृता मे तु व्याधयः प्रविशन्तु माम्। अर्दयन्तु च दुःखानि ऋणं मे प्रतिमुञ्चतु। अनुध्यातो ऽसि देवेश न मे जन्म भवेत् पुनः। तस्माद् ब्रवीमि कर्माणि ऋणं मे न भवेद् इति। नोपतिष्ठन्तु मां सर्वे व्याधयः पूर्वसंचिताः। श्रीभगवान् उवाच। अनृणो गन्तुम् इच्छामि तद् विष्णोः परमं पदम्। अहं भगवतस् तस्य मम चासौ सनातनः। तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति। कर्मेन्द्रियाणि संयम्य पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि च। दशेन्द्रियाणि मनसि अहंकारे तथा मनः। अहंकारं तथा बुद्धौ बुद्धिम् आत्मनि योजयेत्। यतबुद्धीन्द्रियः पश्येद् बुद्ध्या बुध्येत् परात् परम्। ममायम् इति तस्याहं येन सर्वम् इदं ततम्। आत्मनात्मनि संयोज्य परमात्मन्य् अनुस्मरेत्। ततो बुद्धेः परं बुद्ध्वा लभते न पुनर्भवम्। मरणे समनुप्राप्ते यश् चैवं माम् अनुस्मरेत्। अपि पापसमाचारः स याति परमां गतिम्। [ॐ] नमो भगवते तस्मै देहिनां परमात्मने। नारायणाय भक्तानाम् एकनिष्ठाय शाश्वते। इमाम् अनुस्मृतिं दिव्यां वैष्णवीं सुसमाहितः। स्वपन् विबुध्यंश् च पठेद् यत्र तत्र समभ्यसेत्। पौर्णमास्याम् अमावास्यां द्वादश्यां च विशेषतः। श्रावयेच् छ्रद्दधानांश् च मद्भक्तांश् च विशेषतः। यद्य् अहंकारम् आश्रित्य यज्ञदानतपःक्रियाः। कुर्वंस् तत्फलम् आप्नोति पुनरावर्तनं तु तत्। अभ्यर्चयन् पितॄन् देवान् पठञ् जुह्वन् बलिं ददत्। ज्वलन्न् अग्निं स्मरेद् यो मां स याति परमां गतिम्। यज्ञो दानं तपश् चैव पावनानि शरीरिणाम्। यज्ञं दानं तपस् तस्मात् कुर्याद् आशीर्विवर्जितः। नम इत्य् एव यो ब्रूयान् मद्भक्तः श्रद्धयान्वितः। तस्याक्षयो भवेल् लोकः श्वपाकस्यापि नारद। किं पुनर् ये यजन्ते मां साधका विधिपूर्वकम्। श्रद्धावन्तो यतात्मानस् ते मां यान्ति मदाश्रिताः। कर्माण्य् आद्यन्तवन्तीह मद्भक्तो नान्तम् अश्नुते। माम् एव तस्माद् देवर्षे ध्याहि नित्यम् अतन्द्रितः। अवाप्स्यसि ततः सिद्धिं द्रक्ष्यस्य् एव पदं मम। अज्ञानाय च यो ज्ञानं दद्याद् धर्मोपदेशनम्। कृत्स्नां वा पृथिवीं दद्यात् तेन तुल्यं न तत् फलम्। तस्मात् प्रदेयं साधुभ्यो जन्मबन्धभयापहम्। एवं दत्त्वा नरश्रेष्ठ श्रेयो वीर्यं च विन्दति। अश्वमेधसहस्राणां सहस्रं यः समाचरेत्। भीष्म उवाच। नासौ पदम् अवाप्नोति मद्भक्तैर् यद् अवाप्यते। एवं पृष्टः पुरा तेन नारदेन सुरर्षिणा। यद् उवाच तदा शंभुस् तद् उक्तं तव सुव्रत। त्वम् अप्य् एकमना भूत्वा ध्याहि ज्ञेयं गुणातिगम्। भजस्व सर्वभावेन परमात्मानम् अव्ययम्। श्रुत्वैवं नारदो वाक्यं दिव्यं नारायणेरितम्। अत्यन्तभक्तिमान् देव एकान्तत्वम् उपेयिवान्। नारायणम् ऋषिं देवं दश वर्षाण्य् अनन्यभाक्। इदं जपन् वै प्राप्नोति तद् विष्णोः परमं पदम्। किं तस्य बहुभिर् मन्त्रैर् भक्तिर् यस्य जनार्दने। नमो नारायणायेति मन्त्रः सर्वार्थसाधकः। इमां रहस्यां परमाम् अनुस्मृतिम्। अधीत्य बुद्धिं लभते च नैष्ठिकीम्। विहाय दुःखान्य् अवमुच्य संकटात्। स वीतरागो विचरन् महीम् इमाम्। युधिष्ठिर उवाच। देवासुरमनुष्येषु ऋषिमुख्येषु वा पुनः। विष्णोस् तत्त्वं यथाख्यातं को विद्वान् अनुवेत्ति तत्। एतन् मे सर्वम् आचक्ष्व न मे तृप्तिर् हि तत्त्वतः। भीष्म उवाच। वर्तते भरतश्रेष्ठ सर्वज्ञो ऽसीति मे मतिः। का[?स्मा]रितो ऽहं त्वया राजन् यद् वृत्तं च पुरा मम। गरुडेन पुरा मह्यं संवादो भूभृदुत्तम। पुराहं तप आस्थाय वासुदेवपरायणः। ध्यायन् स्तुवन् नमस्यंश् च यजमानस् तम् एव च। गङ्गाद्वीपे समासीनो दश वर्षाणि भारत। माता च मम सा देवी जननी लोकपावनी। समासीना समीपे मे रक्षणार्थं ममाच्युत। तस्मिन् काले ऽद्भुतः श्रीमान् सर्ववेदमयः प्रभुः। सुपर्णः पततां श्रेष्ठो मेरुमन्दरसंनिभः। आजगाम विशुद्धात्मा गङ्गां द्रष्टुं महायशाः। तम् आगतं महात्मानं प्रत्युद्गम्याहम् अर्थितः। प्रणिपत्य यथान्यायं कृताञ्जलिर् अवस्थितः। सो ऽपि देवो महाभागाम् अभिनन्द्य च जाह्नवीम्। तया च पूजितः श्रीमान् उपोपाविशद् आसने। ततः कथान्तरे तं वै वचनं चेदम् अब्रवम्। वेदवेद महावीर्य वैनतेय महाबल। नारायणं हृषीकेशं सहमानो ऽनिशं हरिम्। जानासि तं यथा वक्तुं यादृग्भूतो जनार्दनः। गरुड उवाच। ममापि तस्य सद्भावं वक्तुम् अर्हसि सत्तम। शृणु भीष्म यथान्यायं पुरा त्व[?त्वा]म् इह सत्तमाः। अनेके मुनयः सिद्धा मानसोत्तरवासिनः। पप्रच्छुर् मां महाप्राज्ञा वासुदेवपरायणाः। पक्षीन्द्र वासुदेवस्य तत् त्वं वेत्सि परं पदम्। त्वया समो न तस्यास्ति संनिकृष्टप्रियो ऽपि च। तेषाम् अहं वचः श्रुत्वा प्रणिपत्य महाहरिम्। अब्रवं च यथावृत्तं मम नारायणस्य च। शृणुध्वं मुनिशार्दूला हृत्वा सोमम् अहं पुरा। आकाशे पतमानस् तु वाक्यं तत्र शृणोमि वै। साधु साधु महाबाहो प्रीतो ऽस्मि तव दर्शनात्। वृणीष्व वचनं मत्तः पक्षीन्द्र गरुडाधुना। त्वाम् अहं भक्तितत्त्वज्ञो ब्रवै वचनम् उत्तमम्। इत्य् आह स्म ध्रुवं तत्र माम् आह भगवान् पुनः। ऋषिर् अस्मि महावीर्य न मां जानाति वा मयि। असूयति च मां मूढस् तच् छ्रुत्वा गर्वम् आस्थितः। अहं देवनिकायानां मध्ये वचनम् अब्रवम्। ऋषे पूर्वं वरं मत्तस् त्वं वृणीष्व ततो ह्य् अहम्। वृणे त्वत्तो वरं पश्चाद् इत्य् एवं मुनिसत्तमाः। यस्मात् त्वां भगवान् देवः श्रीमाञ् श्रीवत्सलक्षणः। अद्य पश्यति पक्षीन्द्र वाहनं भव मे सदा। वृणे ऽहं वरम् एतद् धि त्वत्तो ऽद्य पतगेश्वर। तथेति तं वीक्ष्य मातामनहंकारम् आस्थितम् (सिच्)। जेतुकामो ह्य् अहं विष्णुं मायया मायिनं हरिम्। त्वत्तो ह्य् अहं वृणे त्व् अद्य वरम् ऋषिवरोत्तम। तवोपरिष्टात् स्थास्यामि वरम् एतत् प्रयच्छ मे। तथेति च हसन् प्राह हरिर् नारायणः प्रभुः। ध्वजं च मे भव सदा त्वम् एव विहगेश्वर। उपरिष्टात् स्थितिस् ते ऽस्तु मम पक्षीन्द्र सर्वदा। इत्य् उक्त्वा भगवान् देवः शङ्खचक्रगदाधरः। सहस्रचरणः श्रीमान् सहस्रादित्यसंनिभः। सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्रनयनो महान्। सहस्रमकुटो ऽचिन्त्यः सहस्रवदनो विभुः। विद्युन्मालानिभैर् दिव्यैर् नानाभरणराजिभिः। क्व चित् संदृश्यमानस् तु चतुर्बाहुः क्व चिद् धरिः। क्व चिज् ज्योतिर्मयो ऽचिन्त्यः क्व चित् स्कन्धे समाहितः। एवं मम जयन् देवस् तत्रैवान्तरधीयत। ततो ऽहं विस्मयापन्नः कृत्वा कार्यम् अनुत्तमम्। अस्या विमुच्य जननीं मया सह मुनीश्वराः। अचिन्त्यो ऽयम् अहं भूयो को ऽसौ माम् अब्रवीत् पुरा। कीदृग्विधः स भगवान् इति मत्वा तम् आस्थितः। अनन्तरं देवदेवं स्कन्धे मम समाश्रितम्। अद्राक्षं पुण्डरीकाक्षं वहमानो ऽहम् अद्भुतम्। अवशस् तस्य भावेन यत्र यत्र स चेच्छति। विस्मयापन्नहृदयो ह्य् अहं किम् इति चिन्तयन्। अन्तर्जलम् अहं सर्वं वहमानो ऽगमं पुनः। सेन्द्रैर् देवैर् महाभागैर् ब्रह्माद्यैः कल्पजीविभिः। स्तूयमानो ह्य् अहम् अपि तैस् तैर् अभ्यर्चितः पृथक्। क्षीरोदस्योत्तरे कूले दिव्ये मणिमये शुभे। वैकर्णं नाम सदनं हरेस् तस्य महात्मनः। दिव्यं तेजोमयं श्रीमद् अचिन्त्यम् अमरैर् अपि। तेजोनिलमयैः स्तम्भैर् नानासंस्थानसंस्थितैः। विभूषितं हिरण्येन भास्वरेण समन्ततः। दिव्यं ज्योतिःसमायुक्तं गीतवादित्रशोभितम्। शृणोमि शब्दं तत्राहं न पश्यामि शरीरिणम्। न च स्थलं न चान्यच् च पादयोस् तं समन्ततः। वेपमानो ह्य् अहं तत्र विष्ठितो ऽहं कृताञ्जलिः। ततो ब्रह्मादयो देवा लोकापालास् तथैव च। सनन्दनाद्या मुनयस् तथान्ये परजीविनः। प्राप्तास् तत्र सभाद्वारि देवगन्धर्वसत्तमाः। ब्रह्माणं पुरतः कृत्वा कृताञ्जलिपुटास् तदा। ततस् तदन्तरे तस्मिन् क्षीरोदार्णवशीकरैः। बोध्यमानो महाविष्णुर् आविर्भूत इवाबभौ। फणासहस्रमालाढ्यं शेषम् अव्यक्तसंस्थितम्। पश्याम्य् अहं मुदाकाशे यस्योपरि जनार्दनम्। दीर्घवृत्तैः समैः पीनैः केयूरवलयोज्ज्वलैः। चतुर्भिर् बाहुभिर् युक्तं। पीताम्बरेण संवीतं कौस्तुभेन विराजितम्। वक्षःस्थलेन संयुक्तं पद्मयाधिष्ठितेन च। ईषदुन्मीलिताक्षं तं सर्वकारणकारणम्। क्षीरोदस्योपरि बभौ नीलाभ्रं परमं यथा। न कश् चिद् वदते कश् चिन् न व्याहरति कश् चन। ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं मा शब्दम् इति रोषितम्। भ्रुकुटीकुटिलाक्षास् ते नानाभूतगणाः स्थिताः। ततो ऽचिन्त्यो हरिः श्रीमान् आलोक्य च पितामहम्। कृत्वा च प्रस्थितं तत्र जगतां हितकाम्यया। गच्छध्वम् इति माम् उक्त्वा गरुडेत्य् आह मां ततः। ततो ऽहं प्रणिपत्याग्रे कृताञ्जलिर् अवस्थितः। आगच्छेति च माम् उक्त्वा पूर्वोत्तरपथं गतः। अतीव मृदुभावेन गच्छन्न् इव स दृश्यते। अयुतं नियुतं चाहं प्रयुतं चार्बुदं तथा। पतमानो ऽहम् अनिशं योजनानि ततस् ततः। ननु तत् त्वाम् अहं भक्तो विष्ठितो ऽस्मि प्रशास्तु नः। आगच्छ गरुडेत्य् एवं पुनर् आह स माधवः। ततो भूयो ह्य् अहं पातं पतमानो विहायसम्। आजगाम ततो घोरं शतकोटिसमावृतम्। तामसानीव भूतानि पर्वताभानि तत्र ह। समानानीव पद्मानि ततो ऽहं भीत आस्थितः। ततो मां किंकरो घोरः शतयोजनम् आयतम्। निगृह्य पाणिना तस्माच् चिक्षेप च स लोष्टवत्। तत् तमो ऽहम् अतिक्रम्य ह्य् आपं चैव विहायसम्। हुंकारघोषांस् तत्राहम् अशनीपातसंनिभान्। कर्णमूले ह्य् अशृणवं ततो भूतैः समास्थितः। ततो ऽहं देवदेवेश त्राहि मां पुष्करेक्षण। इत्य् अब्रवम् अहं तत्र ततो विष्णुर् उवाच माम्। सुषिरस्य मुखे कश् चिन् मां चिक्षेप भयंकरः। अतीतो ऽहं क्षणाद् अग्निम् अपश्यं वायुमण्डलम्। आकाशम् इव संप्रेक्ष्य क्षेप्तुकामम् उपागतः। तत्राहं दुःखितो भूतः क्रोशमानो ह्य् अवस्थितः। क्षणान्तरेण घोरेण क्रुद्धो हि परमात्मना। स्वपक्षराजिना दृष्ट्वा मां चिक्षेप भयंकरः। गरुडकुलं सहस्रादित्यसंनिभम्। मां दृष्ट्वाप्य् अथ संस्थे ऽथ ह्य् अल्पकालो ऽतिदुर्बलः। अहो विहंगमः प्राप्त इति विस्मयमानसाः। मां दृष्ट्वोचुर् अहं तत्र पश्यामि गरुडध्वजम्। सहस्रयोजनायामं सहस्रादित्यवर्चसम्। सहस्रगरुडारूढं गरुडास् ते महाबलाः। अत्याश्चर्यम् इमं देव वपुषास्मत्कुलोद्भवः। स्वल्पप्राणः स्वल्पकायः को ऽसौ पक्षी इहागतः। तच् छ्रुत्वाहं नष्टगर्वो भीतो लज्जासमन्वितः। स्वयं बुद्धश् च संविग्नस् ततो ह्य् अशृणवं पुनः। आगच्छ गरुडेत्य् एव ततो ऽहं यानम् आस्थितः। परार्ध्यं च ततो गत्वा योजनानां शतं पुनः। तत्रापश्यम् अहं यो वै ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्। तत्रापि चापरं तत्र शतकोटिपितामहान्। पुनर् एहीत्य् उवाचोच्चैर् भगवान् मधुसूदनः। महाकुलं ततो ऽपश्यं प्रमाणानि तम् अव्ययम्। कपित्थफलसंकाशैर् अण्डाकारैः समाश्रितम्। तत्र स्थितो हरिः श्रीमान् अण्डम् एकं बिभेद ह। महद् भूतं हि मां गृह्य दत्त्वा वै प्राक्षिपत् पुनः। तन्मध्ये सागरान् सप्त ब्रह्माणं च तथा सुरान्। पश्याम्य् अहं यथायोगं मातरं स्वकुलं तथा। एवं मयानुभूतं हि तत्त्वान्वेषणकाङ्क्षिणा। शिबिकासदृशं मां वै पश्यध्वं मुनिसत्तमाः। इत्य् एवम् अब्रवं विप्रान् भीष्म यन् मे पुराभवत्। तत् ते सर्वं यथान्यायम् उक्तवान् अस्मि सत्तम। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति ज्ञानं दृष्ट्वा परं हरिम्। नान्यथा शक्यरूपो ऽसौ ज्ञानगम्यः परः पुमान्। अनन्यया च भक्त्या च प्राप्तुं शक्यो महाहरिः। भीष्म उवाच। इत्य् एवम् उक्त्वा भगवान् सुपर्णः पक्षिराट् प्रभुः। आमन्त्र्य जननीं मे वै तत्रैवान्तरधीयत। तस्माद् राजेन्द्र सर्वात्मा वासुदेवः प्रधानकृत्। ज्ञानेन भक्त्या सुलभो नान्यथेति मतिर् मम।

sa eva hi mahābhāgaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ. acyutaḥ puṇḍarīkākṣaḥ sarvabhūtasamudbhavaḥ. yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña keśavasya mahātmanaḥ. vaktum arhasi tattvena māhātmyaṃ punar eva tu. na tṛpyāmy aham apy enaṃ paśyañ śṛṇvaṃś ca bhārata. bhīṣma uvāca. evaṃ kṛṣṇaṃ mahābāho tasmād etad bravīhi me. śṛṇu rājan kathām etāṃ vaiṣṇavīṃ pāpanāśanīm. nārado māṃ purā prāha yām ahaṃ te vadāmi tām. devarṣir nāradaḥ pūrvaṃ tattvaṃ vetsyāmi vai hareḥ. iti saṃcintya manasā dadhyau brahma sanātanam. himālaye śubhe divye divyaṃ varṣaśataṃ kila. anucchvasan nirāhāraḥ saṃyatātmā jitendriyaḥ. tato 'ntarikṣe vāg āsīt taṃ munipravaraṃ prati. meghagambhīranirghoṣā divyā bāhyāśarīriṇī. kimarthaṃ tvaṃ samāpanno dhyānaṃ munivarottama. ahaṃ dadāmi te jñānaṃ dharmādyaṃ vā vṛṇīṣva mām. tac chrutvā munir ālocya saṃbhramāviṣṭamānasaḥ. kiṃ nu syād iti saṃcintya vākyam āhāparaṃ prati. kasmād bhavān adya bibheda yānaṃ. samāsthito vākyam udīrayan mām. na rūpam anyat tava dṛśyate vai. īdṛgvidhas tvaṃ samadhiṣṭhito 'si. punas tam āha sa munim ananto 'haṃ bṛhattaraḥ. na māṃ mūḍhā vijānanti jñānino māṃ vidanty uta. taṃ pratyāha muniḥ śrīmān praṇato vinayānvitaḥ. bhavantaṃ jñātum icchāmi tava tattvaṃ bravīhi me. tasya tad vacanaṃ śrutvā nāradaṃ prāha lokapaḥ. jñānena māṃ vijānīhi nānyathā śaktir asti te. nārada uvāca. kīdṛgvidhaṃ tu taj jñānaṃ yena jānāmi te tanum. lokapāla uvāca. ananta tan me brūhi tvaṃ yady anugrahavān aham. vikalpahīnaṃ vipulaṃ tasya cū[?dū]raṃ śivaṃ param. jñānaṃ tat tena jānāsi sādhanaṃ prati te mune. atrāvṛtya sthitaṃ hy etat tac chuddham itaran mṛṣā. etat te sarvam ākhyātaṃ saṃkṣepān munisattama. nārada uvāca. tvam eva tava tat tattvaṃ brūhi lokaguro mama. bhavantaṃ jñātum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tataḥ prahasya bhagavān meghagambhīrayā girā. prāheśaḥ sarvabhūtānāṃ na me cāsyaṃ śrutir na ca. na ghrāṇajihve dṛk caiva tvacā nāsti tathā mune. kathaṃ vakṣyāmi cātmānam aśarīras tathāpy aham. taj jñātvā vismayāviṣṭo munir āha praṇamya tam. yena tvaṃ pūrvam ātmānam ananto 'haṃ bṛhattaraḥ. śakto 'ham iti māṃ prītaḥ proktavān asi tat katham. punas tam āha bhagavāṃs tavāpy akṣāṇi santi vai. tvam enaṃ brūhi cātmānaṃ yadi śaknoṣi nārada. ātmā yathā tava mune viditas tu bhaviṣyati. māṃ ca jānāsi tena tvam ekaṃ sādhanam āvayoḥ. ity uktvā bhagavān devas tato novāca kiṃ cana. nārado 'py utsmayan khinnaḥ kva gato 'sāv iti prabhuḥ. sthitvā sa dīrghakālaṃ ca munir vyāmūḍhamānasaḥ. āha māṃ bhagavān devas tv ananto 'haṃ bṛhattaraḥ. tenāham iti sarvasya ko vānanto bṛhattaraḥ. keyam urvī hy anantākhyā bṛhatī nūnam eva sā. yasyāṃ jānanti bhūtāni vilīnāni tatas tataḥ. enāṃ pṛcchāmi taruṇīṃ saiṣā nūnam uvāca mām. ity evaṃ sa muniḥ śrīmān kṛtvā niścayam ātmanaḥ. sa bhūtalaṃ samāviśya praṇipatyedam abravīt. āścaryāsi ca dhanyāsi bṛhatī tvaṃ vasuṃdhare. tvām atra vettum icchāmi yādṛgbhūtāsi śobhane. tac chrutvā dharaṇī devī smayamānābravīd idam. nāhaṃ hi bṛhatī vipra na cānantā ca sattama. kāraṇaṃ mama yo gandho gandhātmānaṃ bravīhi tam. tato munis tad dhi tattvaṃ praṇipatyedam abravīt. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. [tato gandhātmakaḥ so 'nu pratyuvāca muniṃ prati]. kāraṇaṃ me jalaṃ matto bṛhattaratamaṃ hi tat. sa samudraṃ munir gatvā praṇipatyedam abravīt. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tac chrutvā saritāṃ nāthaḥ samudro munim abravīt. kāraṇaṃ me 'tra saṃpṛccha rasātmānaṃ bṛhattaram. tato bṛhattaraṃ vidvaṃs tvaṃ pṛccha munisattama. tato munir yathāyogaṃ jalaṃ tattvam avekṣya tat. jalātmānaṃ praṇamyāha jalatattvasthito muniḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ śrotum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tato rasātmakaḥ so 'nu munim āha punaḥ punaḥ. mamāpi kāraṇaṃ pṛccha tejorūpaṃ vibhāvasum. nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama. tato 'gniṃ praṇipatyāha munir vismitamānasaḥ. yajñātmānaṃ mahāvāsaṃ sarvabhūtanamaskṛtam. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy anantaś ca bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tataḥ prahasya bhagavān muniṃ sviṣṭakṛd abravīt. nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama. kāraṇaṃ mama rūpaṃ yat taṃ pṛccha munisattama. tato yogakrameṇaiva pratītaṃ taṃ praviśya saḥ. rūpātmānaṃ praṇamyāha nārado vadatāṃ varaḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. utsmayitvā tu rūpātmā taṃ muniṃ pratyuvāca ha. vāyur me kāraṇaṃ brahmaṃs taṃ pṛccha munisattama. matto bahutaraḥ śrīmān anantaś ca mahābalim. sa mārutaṃ praṇamyāha bhagavān munisattamaḥ. yogasiddho mahāyogī jñānavijñānapāragaḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tato vāyur hi saṃprāha nāradaṃ munisattamam. kāraṇaṃ pṛccha bhagavan sparśātmānaṃ mamādya vai. matto bṛhattaraḥ śrīmān anantaś ca tathaiva saḥ. tato 'sya vacanaṃ śrutvā sparśātmānam uvāca saḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tasya tad vacanaṃ śrutvā sparśātmā munim abravīt. nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama. kāraṇaṃ mama caivemam ākāśaṃ ca bṛhattaram. taṃ pṛccha muniśārdūla sarvavyāpinam avyayam. tac chrutvā nāradaḥ śrīmān vākyaṃ vākyaviśāradaḥ. ākāśaṃ samupāgamya praṇamyāha kṛtāñjaliḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. ākāśas tam uvācedaṃ prahasan munisattamam. nāhaṃ bṛhattaro brahmañ śabdo vai kāraṇaṃ mama. taṃ pṛccha muniśārdūla sa vai matto bṛhattaraḥ. tato hy āviśya cākāśaṃ śabdātmānam uvāca ha. svaravyañjanasaṃyuktaṃ nānāhetuvibhūṣitam. vedākhyaṃ paramaṃ guhyaṃ vedakāraṇam acyutam. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ śrotum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. vedātmā pratyuvācedaṃ nāradaṃ munipuṃgavam. mayā kāraṇabhūtena sarvavettā pitāmahaḥ. brahmaṇo buddhisaṃsthānam āsthito 'haṃ mahāmune. tasmād bṛhattaro mattaḥ padmayonir mahāmatiḥ. taṃ pṛccha muniśārdūla sarvakāraṇakāraṇam. brahmalokaṃ tato gatvā nārado munipuṃgavaiḥ. sevyamānaṃ mahātmānaṃ lokapālair marudgaṇaiḥ. samudraiś ca saridbhiś ca bhūtatattvaiḥ sabhūdharaiḥ. gandharvair apsarobhiś ca jyotiṣāṃ ca gaṇais tathā. stutistomagrahastobhais tathā vedair munīśvaraiḥ. upāsyamānaṃ brahmāṇaṃ lokanāthaṃ parāt param. hiraṇyagarbhaṃ viśveśaṃ caturvaktreṇa bhūṣitam. praṇamya prāñjaliḥ prahvas tam āha munipuṃgavaḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ. bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya. tac chrutvā bhagavān brahmā sarvalokapitāmahaḥ. utsmayan munim āhedaṃ karmamūlasya lopakam. nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama. lokānāṃ mama sarveṣāṃ nāthabhūto bṛhattaraḥ. nandagopakule gopakumāraiḥ parivāritaḥ. samastajagatāṃ goptā gopaveṣeṇa saṃsthitaḥ. madrūpaṃ ca samāsthāya jagatsṛṣṭiṃ karoti saḥ. aiśānam āsthitaḥ śrīmān hanti nityaṃ hi pāti ca. viṣṇuḥ svarūparūpo 'sau kāraṇaṃ sa harir mama. taṃ pṛccha muniśārdūla sa cānanto bṛhattaraḥ. tato 'vatīrya bhagavān brahmalokān mahāmuniḥ. nandagopakule viṣṇum enaṃ kṛṣṇaṃ jagatpatim. bālakrīḍanakāsaktaṃ vatsajālavibhūṣitam. pāyayitvātha badhnantaṃ dhūlidhūmrānanaṃ param. gāhamānair hasadbhiś ca nṛtyadbhiś ca samantataḥ. pāṇivādanakaiś caiva saṃvṛtaṃ veṇuvādakaiḥ. praṇipatyābravīd enaṃ nārado bhagavān muniḥ. āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy anantaś ca bṛhattaraḥ. vettāsi cāvyayaś cāsi vettum icchāmi yādṛśam. tataḥ prahasya bhagavān nāradaṃ pratyuvāca ha. mattaḥ parataraṃ nāsti mattaḥ sarvaṃ pratiṣṭhitam. matto bṛhattaraṃ nānyad aham eva bṛhattaraḥ. ākāśe ca sthitaḥ pūrvam uktavān aham eva te. na māṃ vetti janaḥ kaś cin māyā mama duratyayā. bhaktyā tv ananyayā yuktā māṃ vijānanti yoginaḥ. priyo 'si mama bhakto 'si mama tattvaṃ vilokaya. dadāmi tava taj jñānaṃ yena tattvaṃ prapaśyasi. anyeṣāṃ caiva bhaktānāṃ mama yogaratātmanām. dadāmi divyaṃ jñānaṃ ca tena te yānti matpadam. bhīṣma uvāca. evam uktvā yayau kṛṣṇo nandagopagṛhaṃ hariḥ. etat te kathitaṃ rājan viṣṇutattvam anuttamam. bhajasvainaṃ viśālākṣaṃ japan kṛṣṇeti sattama. mohayan māṃ tathā tvāṃ ca śṛṇoty eṣa mayeritān. dharmātmā ca mahābāho bhaktān rakṣati nānyathā. yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada. prayāṇakāle kiṃ japyaṃ mokṣibhis tattvacintakaiḥ. kim anusmaran kuruśreṣṭha maraṇe paryupasthite. bhīṣma uvāca. prāpnuyāt paramāṃ siddhiṃ śrotum icchāmi tattvataḥ. tvadyuktaś ca hitaḥ sūkṣma uktaḥ praśnas tvayānagha. śṛṇuṣvāvahito rājan nāradena purā śrutam. śrīvatsāṅkaṃ jagadbījam anantaṃ lokasākṣiṇam. purā nārāyaṇaṃ devaṃ nāradaḥ paripṛṣṭavān. tvām akṣaraṃ paraṃ brahma nirguṇaṃ tamasaḥ param. āhur vedyaṃ paraṃ dhāma brahmādikamalodbhavam. bhagavan bhūtabhavyeśa śraddadhānair jitendriyaiḥ. kathaṃ bhaktair vicintyo 'si yogibhir mokṣakāṅkṣibhiḥ. kiṃ japyaṃ kiṃ japen nityaṃ kālyam utthāya mānavaḥ. kathaṃ yuñjan sadā dhyāyed brūhi tattvaṃ sanātanam. śrutvā ca nāradoktaṃ tu devānām īśvaraḥ svayam. provāca bhagavān viṣṇur nāradaṃ varadaḥ prabhuḥ. hanta te kathayiṣyāmi imāṃ divyām anusmṛtim. yām adhītya prayāṇe tu madbhāvāyopapadyate. oṃkāram agrataḥ kṛtvā māṃ namaskṛtya nārada. ekāgraḥ prayato bhūtvā imaṃ mantram udīrayet. oṃ namo bhagavate vāsudevāya iti. ity ukto nāradaḥ prāha prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ. sarvadeveśvaraṃ viṣṇuṃ sarvātmānaṃ hariṃ prabhum. avyaktaṃ śāśvataṃ devaṃ prabhavaṃ puruṣottamam. prapadye prāñjalir viṣṇum akṣaraṃ paramaṃ padam. purāṇaṃ prabhavaṃ nityam akṣayaṃ lokasākṣiṇam. prapadye puṇḍarīkākṣam īśaṃ bhaktānukampinam. lokanāthaṃ sahasrākṣam adbhutaṃ paramaṃ padam. bhagavantaṃ prapanno 'smi bhūtabhavyabhavatprabhum. sraṣṭāraṃ sarvalokānām anantaṃ sarvatomukham. padmanābhaṃ hṛṣīkeśaṃ prapadye satyam acyutam. hiraṇyagarbham amṛtaṃ bhūgarbhaṃ parataḥ param. prabhoḥ prabhum anādyantaṃ prapadye taṃ raviprabham. sahasraśīrṣaṃ puruṣaṃ maharṣiṃ tattvabhāvanam. prapadye sūkṣmam acalaṃ vareṇyam abhayapradam. nārāyaṇaṃ purāṇarṣiṃ yogātmānaṃ sanātanam. saṃsthānaṃ sarvatattvānāṃ prapadye dhruvam īśvaram. yaḥ prabhuḥ sarvabhūtānāṃ yena sarvam idaṃ tatam. carācaragurur viṣṇuḥ sa me devaḥ prasīdatu. yasmād utpadyate brahmā padmayoniḥ sanātanaḥ. brahmayonir hi viśvātmā sa me viṣṇuḥ prasīdatu. yaḥ purā pralaye prāpte naṣṭe sthāvarajaṅgame. brahmādiṣu pralīneṣu naṣṭe loke parāvare. ābhūtasaṃplave caiva pralīne 'prākṛto mahān. ekas tiṣṭhati viśvātmā sa me viṣṇuḥ prasīdatu. caturbhiś ca caturbhiś ca dvābhyāṃ pañcabhir eva ca. hūyate ca punar dvābhyāṃ sa me viṣṇuḥ prasīdatu. parjanyaḥ pṛthivī sasyaṃ kālo dharmaḥ kriyākriye. guṇākaraḥ sa me babhrur vāsudevaḥ prasīdatu. agnīṣomārkatārāṇāṃ brahmarudrendrayoginām. yas tejayati tejāṃsi sa me viṣṇuḥ prasīdatu. yogāvāsa namas tubhyaṃ sarvāvāsa varaprada. yajñagarbha hiraṇyāṅga pañcayajña namo 'stu te. caturmūrte paraṃ dhāma lakṣmyāvāsa parārcita. sarvāvāsa namas te 'stu vāsudeva pradhānakṛt. ajas tv anāmayaḥ panthā hy amūrtir viśvamūrtidhṛk. vikartaḥ pañcakālajña namas te jñānasāgara. avyaktād vyaktam utpannam avyaktād yaḥ paro 'kṣaraḥ. yasmāt parataraṃ nāsti tam asmi śaraṇaṃ gataḥ. na pradhāno na ca mahān puruṣaś cetano hy ajaḥ. anayor yaḥ parataras tam asmi śaraṇaṃ gataḥ. cintayanto hi yaṃ nityaṃ brahmeśānādayaḥ prabhum. niścayaṃ nādhigacchanti tam asmi śaraṇaṃ gataḥ. jitendriyā mahātmāno jñānadhyānaparāyaṇāḥ. yaṃ prāpya na nivartante tam asmi śaraṇaṃ gataḥ. ekāṃśena jagat sarvam avaṣṭabhya vibhuḥ sthitaḥ. agrāhyo nirguṇo nityaṃ tam asmi śaraṇaṃ gataḥ. somārkāgnimayaṃ tejo yā ca tāramayī dyutiḥ. divi saṃjāyate yo 'yaṃ sa mahātmā prasīdatu. guṇādir nirguṇaś cādyo lakṣmīvāṃś cetano hy ajaḥ. sūkṣmaḥ sarvagato yogī sa mahātmā prasīdatu. avyaktaṃ samadhiṣṭhātā acintyaḥ sadasatparaḥ. āsthitaḥ paramaṃ bhuṅkte sa mahātmā prasīdatu. kṣetrajñaḥ pañcadhā bhuṅkte prakṛtiṃ pañcabhir mukhaiḥ. mahān guṇāṃś ca yo bhuṅkte sa mahātmā prasīdatu. sūryamadhye sthitaḥ somas tasya madhye ca yā sthitā. bhūtabāhyā ca yā dīptiḥ sa mahātmā prasīdatu. namas te sarvataḥ sarva sarvatokṣiśiromukha. nirvikāra namas te 'stu sākṣī kṣetradhruvasthitiḥ. atīndriya namas tubhyaṃ liṅgair vyaktair na mīyase. ye ca tvāṃ nābhijānanti saṃsāre saṃsaranti te. kāmakrodhavinirmuktā rāgadveṣavivarjitāḥ. mānyabhaktā vijānanti na punar mārakā dvijāḥ. ekākino hi nirdvaṃdvā nirāśīḥkarmakāriṇaḥ. jñānāgnidagdhakarmāṇas tvāṃ viśanti viniścitāḥ. aśarīraṃ śarīrasthaṃ samaṃ sarveṣu dehiṣu. puṇyapāpavinirmuktā bhaktās tvāṃ praviśanty uta. avyaktaṃ buddhyahaṃkārau manobhūtendriyāṇi ca. tvayi tāni ca teṣu tvaṃ na teṣu tvaṃ na te tvayi. ekatvānyatvanānātvaṃ ye vidur yānti te param. samo 'si sarvabhūteṣu na te dveṣyo 'sti na priyaḥ. samatvam abhikāṅkṣe 'haṃ bhaktyā vai nānyacetasā. carācaram idaṃ sarvaṃ bhūtagrāmaṃ caturvidham. tvayā tvayy eva tat protaṃ sūtre maṇigaṇā iva. sraṣṭā bhoktāsi kūṭastho hy atattvas tattvasaṃjñitaḥ. akartā hetur acalaḥ pṛthag ātmany avasthitaḥ. na me bhūteṣu saṃyogo bhūtatattvaguṇādhikaḥ. ahaṃkāreṇa buddhyā vā na me yogas tribhir guṇaiḥ. na me dharmo 'sty adharmo vā nārambho janma vā punaḥ. jarāmaraṇamokṣārthaṃ tvāṃ prapanno 'smi sarvaga. viṣayair indriyair vāpi na me bhūyaḥ samāgamaḥ. pṛthivīṃ yātu me ghrāṇaṃ yātu me rasanaṃ jalam. rūpaṃ hutāśanaṃ yātu sparśo yātu ca mārutam. śrotram ākāśam apy etu mano vaikārikaṃ punaḥ. indriyāṇy api saṃyāntu svāsu svāsu ca yoniṣu. pṛthivī yātu salilam āpo 'gnim analo 'nilam. vāyur ākāśam apy etu manaś cākāśa eva ca. ahaṃkāraṃ mano yātu mohanaṃ sarvadehinām. ahaṃkāras tato buddhiṃ buddhir avyaktam acyuta. pradhāne prakṛtiṃ yāte guṇasāmye vyavasthite. viyogaḥ sarvakaraṇair guṇair bhūtaiś ca me bhavet. niṣkevalaṃ padaṃ deva kāṅkṣe 'haṃ paramaṃ tava. ekībhāvas tvayā me 'stu na me janma bhavet punaḥ. tvadbuddhis tvadgataprāṇas tvadbhaktis tvatparāyaṇaḥ. tvām evāhaṃ smariṣyāmi maraṇe paryupasthite. pūrvadehakṛtā me tu vyādhayaḥ praviśantu mām. ardayantu ca duḥkhāni ṛṇaṃ me pratimuñcatu. anudhyāto 'si deveśa na me janma bhavet punaḥ. tasmād bravīmi karmāṇi ṛṇaṃ me na bhaved iti. nopatiṣṭhantu māṃ sarve vyādhayaḥ pūrvasaṃcitāḥ. śrībhagavān uvāca. anṛṇo gantum icchāmi tad viṣṇoḥ paramaṃ padam. ahaṃ bhagavatas tasya mama cāsau sanātanaḥ. tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati. karmendriyāṇi saṃyamya pañca buddhīndriyāṇi ca. daśendriyāṇi manasi ahaṃkāre tathā manaḥ. ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhim ātmani yojayet. yatabuddhīndriyaḥ paśyed buddhyā budhyet parāt param. mamāyam iti tasyāhaṃ yena sarvam idaṃ tatam. ātmanātmani saṃyojya paramātmany anusmaret. tato buddheḥ paraṃ buddhvā labhate na punarbhavam. maraṇe samanuprāpte yaś caivaṃ mām anusmaret. api pāpasamācāraḥ sa yāti paramāṃ gatim. [oṃ] namo bhagavate tasmai dehināṃ paramātmane. nārāyaṇāya bhaktānām ekaniṣṭhāya śāśvate. imām anusmṛtiṃ divyāṃ vaiṣṇavīṃ susamāhitaḥ. svapan vibudhyaṃś ca paṭhed yatra tatra samabhyaset. paurṇamāsyām amāvāsyāṃ dvādaśyāṃ ca viśeṣataḥ. śrāvayec chraddadhānāṃś ca madbhaktāṃś ca viśeṣataḥ. yady ahaṃkāram āśritya yajñadānatapaḥkriyāḥ. kurvaṃs tatphalam āpnoti punarāvartanaṃ tu tat. abhyarcayan pitṝn devān paṭhañ juhvan baliṃ dadat. jvalann agniṃ smared yo māṃ sa yāti paramāṃ gatim. yajño dānaṃ tapaś caiva pāvanāni śarīriṇām. yajñaṃ dānaṃ tapas tasmāt kuryād āśīrvivarjitaḥ. nama ity eva yo brūyān madbhaktaḥ śraddhayānvitaḥ. tasyākṣayo bhavel lokaḥ śvapākasyāpi nārada. kiṃ punar ye yajante māṃ sādhakā vidhipūrvakam. śraddhāvanto yatātmānas te māṃ yānti madāśritāḥ. karmāṇy ādyantavantīha madbhakto nāntam aśnute. mām eva tasmād devarṣe dhyāhi nityam atandritaḥ. avāpsyasi tataḥ siddhiṃ drakṣyasy eva padaṃ mama. ajñānāya ca yo jñānaṃ dadyād dharmopadeśanam. kṛtsnāṃ vā pṛthivīṃ dadyāt tena tulyaṃ na tat phalam. tasmāt pradeyaṃ sādhubhyo janmabandhabhayāpaham. evaṃ dattvā naraśreṣṭha śreyo vīryaṃ ca vindati. aśvamedhasahasrāṇāṃ sahasraṃ yaḥ samācaret. bhīṣma uvāca. nāsau padam avāpnoti madbhaktair yad avāpyate. evaṃ pṛṣṭaḥ purā tena nāradena surarṣiṇā. yad uvāca tadā śaṃbhus tad uktaṃ tava suvrata. tvam apy ekamanā bhūtvā dhyāhi jñeyaṃ guṇātigam. bhajasva sarvabhāvena paramātmānam avyayam. śrutvaivaṃ nārado vākyaṃ divyaṃ nārāyaṇeritam. atyantabhaktimān deva ekāntatvam upeyivān. nārāyaṇam ṛṣiṃ devaṃ daśa varṣāṇy ananyabhāk. idaṃ japan vai prāpnoti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam. kiṃ tasya bahubhir mantrair bhaktir yasya janārdane. namo nārāyaṇāyeti mantraḥ sarvārthasādhakaḥ. imāṃ rahasyāṃ paramām anusmṛtim. adhītya buddhiṃ labhate ca naiṣṭhikīm. vihāya duḥkhāny avamucya saṃkaṭāt. sa vītarāgo vicaran mahīm imām. yudhiṣṭhira uvāca. devāsuramanuṣyeṣu ṛṣimukhyeṣu vā punaḥ. viṣṇos tattvaṃ yathākhyātaṃ ko vidvān anuvetti tat. etan me sarvam ācakṣva na me tṛptir hi tattvataḥ. bhīṣma uvāca. vartate bharataśreṣṭha sarvajño 'sīti me matiḥ. kā[?smā]rito 'haṃ tvayā rājan yad vṛttaṃ ca purā mama. garuḍena purā mahyaṃ saṃvādo bhūbhṛduttama. purāhaṃ tapa āsthāya vāsudevaparāyaṇaḥ. dhyāyan stuvan namasyaṃś ca yajamānas tam eva ca. gaṅgādvīpe samāsīno daśa varṣāṇi bhārata. mātā ca mama sā devī jananī lokapāvanī. samāsīnā samīpe me rakṣaṇārthaṃ mamācyuta. tasmin kāle 'dbhutaḥ śrīmān sarvavedamayaḥ prabhuḥ. suparṇaḥ patatāṃ śreṣṭho merumandarasaṃnibhaḥ. ājagāma viśuddhātmā gaṅgāṃ draṣṭuṃ mahāyaśāḥ. tam āgataṃ mahātmānaṃ pratyudgamyāham arthitaḥ. praṇipatya yathānyāyaṃ kṛtāñjalir avasthitaḥ. so 'pi devo mahābhāgām abhinandya ca jāhnavīm. tayā ca pūjitaḥ śrīmān upopāviśad āsane. tataḥ kathāntare taṃ vai vacanaṃ cedam abravam. vedaveda mahāvīrya vainateya mahābala. nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśaṃ sahamāno 'niśaṃ harim. jānāsi taṃ yathā vaktuṃ yādṛgbhūto janārdanaḥ. garuḍa uvāca. mamāpi tasya sadbhāvaṃ vaktum arhasi sattama. śṛṇu bhīṣma yathānyāyaṃ purā tva[?tvā]m iha sattamāḥ. aneke munayaḥ siddhā mānasottaravāsinaḥ. papracchur māṃ mahāprājñā vāsudevaparāyaṇāḥ. pakṣīndra vāsudevasya tat tvaṃ vetsi paraṃ padam. tvayā samo na tasyāsti saṃnikṛṣṭapriyo 'pi ca. teṣām ahaṃ vacaḥ śrutvā praṇipatya mahāharim. abravaṃ ca yathāvṛttaṃ mama nārāyaṇasya ca. śṛṇudhvaṃ muniśārdūlā hṛtvā somam ahaṃ purā. ākāśe patamānas tu vākyaṃ tatra śṛṇomi vai. sādhu sādhu mahābāho prīto 'smi tava darśanāt. vṛṇīṣva vacanaṃ mattaḥ pakṣīndra garuḍādhunā. tvām ahaṃ bhaktitattvajño bravai vacanam uttamam. ity āha sma dhruvaṃ tatra mām āha bhagavān punaḥ. ṛṣir asmi mahāvīrya na māṃ jānāti vā mayi. asūyati ca māṃ mūḍhas tac chrutvā garvam āsthitaḥ. ahaṃ devanikāyānāṃ madhye vacanam abravam. ṛṣe pūrvaṃ varaṃ mattas tvaṃ vṛṇīṣva tato hy aham. vṛṇe tvatto varaṃ paścād ity evaṃ munisattamāḥ. yasmāt tvāṃ bhagavān devaḥ śrīmāñ śrīvatsalakṣaṇaḥ. adya paśyati pakṣīndra vāhanaṃ bhava me sadā. vṛṇe 'haṃ varam etad dhi tvatto 'dya patageśvara. tatheti taṃ vīkṣya mātāmanahaṃkāram āsthitam (sic). jetukāmo hy ahaṃ viṣṇuṃ māyayā māyinaṃ harim. tvatto hy ahaṃ vṛṇe tv adya varam ṛṣivarottama. tavopariṣṭāt sthāsyāmi varam etat prayaccha me. tatheti ca hasan prāha harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ. dhvajaṃ ca me bhava sadā tvam eva vihageśvara. upariṣṭāt sthitis te 'stu mama pakṣīndra sarvadā. ity uktvā bhagavān devaḥ śaṅkhacakragadādharaḥ. sahasracaraṇaḥ śrīmān sahasrādityasaṃnibhaḥ. sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasranayano mahān. sahasramakuṭo 'cintyaḥ sahasravadano vibhuḥ. vidyunmālānibhair divyair nānābharaṇarājibhiḥ. kva cit saṃdṛśyamānas tu caturbāhuḥ kva cid dhariḥ. kva cij jyotirmayo 'cintyaḥ kva cit skandhe samāhitaḥ. evaṃ mama jayan devas tatraivāntaradhīyata. tato 'haṃ vismayāpannaḥ kṛtvā kāryam anuttamam. asyā vimucya jananīṃ mayā saha munīśvarāḥ. acintyo 'yam ahaṃ bhūyo ko 'sau mām abravīt purā. kīdṛgvidhaḥ sa bhagavān iti matvā tam āsthitaḥ. anantaraṃ devadevaṃ skandhe mama samāśritam. adrākṣaṃ puṇḍarīkākṣaṃ vahamāno 'ham adbhutam. avaśas tasya bhāvena yatra yatra sa cecchati. vismayāpannahṛdayo hy ahaṃ kim iti cintayan. antarjalam ahaṃ sarvaṃ vahamāno 'gamaṃ punaḥ. sendrair devair mahābhāgair brahmādyaiḥ kalpajīvibhiḥ. stūyamāno hy aham api tais tair abhyarcitaḥ pṛthak. kṣīrodasyottare kūle divye maṇimaye śubhe. vaikarṇaṃ nāma sadanaṃ hares tasya mahātmanaḥ. divyaṃ tejomayaṃ śrīmad acintyam amarair api. tejonilamayaiḥ stambhair nānāsaṃsthānasaṃsthitaiḥ. vibhūṣitaṃ hiraṇyena bhāsvareṇa samantataḥ. divyaṃ jyotiḥsamāyuktaṃ gītavāditraśobhitam. śṛṇomi śabdaṃ tatrāhaṃ na paśyāmi śarīriṇam. na ca sthalaṃ na cānyac ca pādayos taṃ samantataḥ. vepamāno hy ahaṃ tatra viṣṭhito 'haṃ kṛtāñjaliḥ. tato brahmādayo devā lokāpālās tathaiva ca. sanandanādyā munayas tathānye parajīvinaḥ. prāptās tatra sabhādvāri devagandharvasattamāḥ. brahmāṇaṃ purataḥ kṛtvā kṛtāñjalipuṭās tadā. tatas tadantare tasmin kṣīrodārṇavaśīkaraiḥ. bodhyamāno mahāviṣṇur āvirbhūta ivābabhau. phaṇāsahasramālāḍhyaṃ śeṣam avyaktasaṃsthitam. paśyāmy ahaṃ mudākāśe yasyopari janārdanam. dīrghavṛttaiḥ samaiḥ pīnaiḥ keyūravalayojjvalaiḥ. caturbhir bāhubhir yuktaṃ. pītāmbareṇa saṃvītaṃ kaustubhena virājitam. vakṣaḥsthalena saṃyuktaṃ padmayādhiṣṭhitena ca. īṣadunmīlitākṣaṃ taṃ sarvakāraṇakāraṇam. kṣīrodasyopari babhau nīlābhraṃ paramaṃ yathā. na kaś cid vadate kaś cin na vyāharati kaś cana. brahmādistambaparyantaṃ mā śabdam iti roṣitam. bhrukuṭīkuṭilākṣās te nānābhūtagaṇāḥ sthitāḥ. tato 'cintyo hariḥ śrīmān ālokya ca pitāmaham. kṛtvā ca prasthitaṃ tatra jagatāṃ hitakāmyayā. gacchadhvam iti mām uktvā garuḍety āha māṃ tataḥ. tato 'haṃ praṇipatyāgre kṛtāñjalir avasthitaḥ. āgaccheti ca mām uktvā pūrvottarapathaṃ gataḥ. atīva mṛdubhāvena gacchann iva sa dṛśyate. ayutaṃ niyutaṃ cāhaṃ prayutaṃ cārbudaṃ tathā. patamāno 'ham aniśaṃ yojanāni tatas tataḥ. nanu tat tvām ahaṃ bhakto viṣṭhito 'smi praśāstu naḥ. āgaccha garuḍety evaṃ punar āha sa mādhavaḥ. tato bhūyo hy ahaṃ pātaṃ patamāno vihāyasam. ājagāma tato ghoraṃ śatakoṭisamāvṛtam. tāmasānīva bhūtāni parvatābhāni tatra ha. samānānīva padmāni tato 'haṃ bhīta āsthitaḥ. tato māṃ kiṃkaro ghoraḥ śatayojanam āyatam. nigṛhya pāṇinā tasmāc cikṣepa ca sa loṣṭavat. tat tamo 'ham atikramya hy āpaṃ caiva vihāyasam. huṃkāraghoṣāṃs tatrāham aśanīpātasaṃnibhān. karṇamūle hy aśṛṇavaṃ tato bhūtaiḥ samāsthitaḥ. tato 'haṃ devadeveśa trāhi māṃ puṣkarekṣaṇa. ity abravam ahaṃ tatra tato viṣṇur uvāca mām. suṣirasya mukhe kaś cin māṃ cikṣepa bhayaṃkaraḥ. atīto 'haṃ kṣaṇād agnim apaśyaṃ vāyumaṇḍalam. ākāśam iva saṃprekṣya kṣeptukāmam upāgataḥ. tatrāhaṃ duḥkhito bhūtaḥ krośamāno hy avasthitaḥ. kṣaṇāntareṇa ghoreṇa kruddho hi paramātmanā. svapakṣarājinā dṛṣṭvā māṃ cikṣepa bhayaṃkaraḥ. garuḍakulaṃ sahasrādityasaṃnibham. māṃ dṛṣṭvāpy atha saṃsthe 'tha hy alpakālo 'tidurbalaḥ. aho vihaṃgamaḥ prāpta iti vismayamānasāḥ. māṃ dṛṣṭvocur ahaṃ tatra paśyāmi garuḍadhvajam. sahasrayojanāyāmaṃ sahasrādityavarcasam. sahasragaruḍārūḍhaṃ garuḍās te mahābalāḥ. atyāścaryam imaṃ deva vapuṣāsmatkulodbhavaḥ. svalpaprāṇaḥ svalpakāyaḥ ko 'sau pakṣī ihāgataḥ. tac chrutvāhaṃ naṣṭagarvo bhīto lajjāsamanvitaḥ. svayaṃ buddhaś ca saṃvignas tato hy aśṛṇavaṃ punaḥ. āgaccha garuḍety eva tato 'haṃ yānam āsthitaḥ. parārdhyaṃ ca tato gatvā yojanānāṃ śataṃ punaḥ. tatrāpaśyam ahaṃ yo vai brahmāṇaṃ parameṣṭhinam. tatrāpi cāparaṃ tatra śatakoṭipitāmahān. punar ehīty uvācoccair bhagavān madhusūdanaḥ. mahākulaṃ tato 'paśyaṃ pramāṇāni tam avyayam. kapitthaphalasaṃkāśair aṇḍākāraiḥ samāśritam. tatra sthito hariḥ śrīmān aṇḍam ekaṃ bibheda ha. mahad bhūtaṃ hi māṃ gṛhya dattvā vai prākṣipat punaḥ. tanmadhye sāgarān sapta brahmāṇaṃ ca tathā surān. paśyāmy ahaṃ yathāyogaṃ mātaraṃ svakulaṃ tathā. evaṃ mayānubhūtaṃ hi tattvānveṣaṇakāṅkṣiṇā. śibikāsadṛśaṃ māṃ vai paśyadhvaṃ munisattamāḥ. ity evam abravaṃ viprān bhīṣma yan me purābhavat. tat te sarvaṃ yathānyāyam uktavān asmi sattama. yoginas taṃ prapaśyanti jñānaṃ dṛṣṭvā paraṃ harim. nānyathā śakyarūpo 'sau jñānagamyaḥ paraḥ pumān. ananyayā ca bhaktyā ca prāptuṃ śakyo mahāhariḥ. bhīṣma uvāca. ity evam uktvā bhagavān suparṇaḥ pakṣirāṭ prabhuḥ. āmantrya jananīṃ me vai tatraivāntaradhīyata. tasmād rājendra sarvātmā vāsudevaḥ pradhānakṛt. jñānena bhaktyā sulabho nānyatheti matir mama.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...