महाभारत 12.203 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 203→

[mh-12-203] • 43 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। योगं मे परमं तात मोक्षस्य वद भारत। तम् अहं तत्त्वतो ज्ञातुम् इच्छामि वदतां वर। भूयो ऽपि ज्ञानसद्भावे स्थित्यर्थं त्वां ब्रवीम्य् अहम्। अचिन्त्यं वासुदेवाख्यं तस्मात् प्रब्रूहि सत्तम।

yudhiṣṭhira uvāca. yogaṃ me paramaṃ tāta mokṣasya vada bhārata. tam ahaṃ tattvato jñātum icchāmi vadatāṃ vara. bhūyo 'pi jñānasadbhāve sthityarthaṃ tvāṃ bravīmy aham. acintyaṃ vāsudevākhyaṃ tasmāt prabrūhi sattama.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। संवादं मोक्षसंयुक्तं शिष्यस्य गुरुणा सह।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha.

कश् चिद् ब्राह्मणम् आसीनम् आचार्यम् ऋषिसत्तमम्। तेजोराशिं महात्मानं सत्यसंधं जितेन्द्रियम्। शिष्यः परममेधावी श्रेयोर्थी सुसमाहितः। चरणाव् उपसंगृह्य स्थितः प्राञ्जलिर् अब्रवीत्।

kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryam ṛṣisattamam. tejorāśiṃ mahātmānaṃ satyasaṃdhaṃ jitendriyam. śiṣyaḥ paramamedhāvī śreyorthī susamāhitaḥ. caraṇāv upasaṃgṛhya sthitaḥ prāñjalir abravīt.

उपासनात् प्रसन्नो ऽसि यदि वै भगवन् मम। संशयो मे महान् कश् चित् तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि।

upāsanāt prasanno 'si yadi vai bhagavan mama. saṃśayo me mahān kaś cit tan me vyākhyātum arhasi.

कुतश् चाहं कुतश् च त्वं तत् सम्यग् ब्रूहि यत् परम्। कथं च सर्वभूतेषु समेषु द्विजसत्तम। सम्यग्वृत्ता निवर्तन्ते विपरीताः क्षयोदयाः।

kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat samyag brūhi yat param. kathaṃ ca sarvabhūteṣu sameṣu dvijasattama. samyagvṛttā nivartante viparītāḥ kṣayodayāḥ.

वेदेषु चापि यद् वाक्यं लौकिकं व्यापकं च यत्। एतद् विद्वन् यथातत्त्वं सर्वं व्याख्यातुम् अर्हसि।

vedeṣu cāpi yad vākyaṃ laukikaṃ vyāpakaṃ ca yat. etad vidvan yathātattvaṃ sarvaṃ vyākhyātum arhasi.

गुरुर् उवाच। शृणु शिष्य महाप्राज्ञ ब्रह्मगुह्यम् इदं परम्। अध्यात्मं सर्वभूतानाम् आगमानां च यद् वसु।

gurur uvāca. śṛṇu śiṣya mahāprājña brahmaguhyam idaṃ param. adhyātmaṃ sarvabhūtānām āgamānāṃ ca yad vasu.

वासुदेवः सर्वम् इदं विश्वस्य ब्रह्मणो मुखम्। क्रीडते भगवान् देवो बालक्रीडनकैर् इव। सत्यं दानम् अथो यज्ञस् तितिक्षा दम आर्जवम्।

vāsudevaḥ sarvam idaṃ viśvasya brahmaṇo mukham. krīḍate bhagavān devo bālakrīḍanakair iva. satyaṃ dānam atho yajñas titikṣā dama ārjavam.

पुरुषं सनातनं विष्णुं यत् तद् वेदविदो विदुः। सर्गप्रलयकर्तारम् अव्यक्तं ब्रह्म शाश्वतम्। तद् इदं ब्रह्म वार्ष्णेयम् इतिहासं शृणुष्व मे।

puruṣaṃ sanātanaṃ viṣṇuṃ yat tad vedavido viduḥ. sargapralayakartāram avyaktaṃ brahma śāśvatam. tad idaṃ brahma vārṣṇeyam itihāsaṃ śṛṇuṣva me.

ब्राह्मणो ब्राह्मणैः श्राव्यो राजन्यः क्षत्रियैस् तथा। वैश्यो वैश्यैस् तथा श्राव्यः शूद्रः शूद्रैर् महामनाः। माहात्म्यं देवदेवस्य विष्णोर् अमिततेजसः। अर्हस् त्वम् असि कल्याण वार्ष्णेयं शृणु यत् परम्। यम् अच्युतं परं नित्यं लिङ्गहीनं च निर्मलम्। निर्वाणम् अमृतं श्रीमत् तद् विष्णोः परमं पदम्। भवे च भेदवद् भिन्नं प्रदानं गुणकारकम्। तस्मिन् न सज्जते नित्यं स एष पुरुषो ऽपरः। पुरुषाधिष्ठितं नित्यं प्रधानं ब्रह्म कारणम्। कालस्वरूपं रूपेण विष्णुना प्रभविष्णुना। क्षोभ्यमाणं सृजत्य् एव नानाभूतानि भागशः। तद् दृष्ट्वा पुरुषो ऽतत्त्वं साक्षी भूत्वा प्रवर्तते। तत् प्रविश्य यथायोगम् अभिन्नो भिन्नलक्षणः।

brāhmaṇo brāhmaṇaiḥ śrāvyo rājanyaḥ kṣatriyais tathā. vaiśyo vaiśyais tathā śrāvyaḥ śūdraḥ śūdrair mahāmanāḥ. māhātmyaṃ devadevasya viṣṇor amitatejasaḥ. arhas tvam asi kalyāṇa vārṣṇeyaṃ śṛṇu yat param. yam acyutaṃ paraṃ nityaṃ liṅgahīnaṃ ca nirmalam. nirvāṇam amṛtaṃ śrīmat tad viṣṇoḥ paramaṃ padam. bhave ca bhedavad bhinnaṃ pradānaṃ guṇakārakam. tasmin na sajjate nityaṃ sa eṣa puruṣo 'paraḥ. puruṣādhiṣṭhitaṃ nityaṃ pradhānaṃ brahma kāraṇam. kālasvarūpaṃ rūpeṇa viṣṇunā prabhaviṣṇunā. kṣobhyamāṇaṃ sṛjaty eva nānābhūtāni bhāgaśaḥ. tad dṛṣṭvā puruṣo 'tattvaṃ sākṣī bhūtvā pravartate. tat praviśya yathāyogam abhinno bhinnalakṣaṇaḥ.

कालचक्रम् अनाद्यन्तं भावाभावस्वलक्षणम्। त्रैलोक्यं सर्वभूतेषु चक्रवत् परिवर्तते।

kālacakram anādyantaṃ bhāvābhāvasvalakṣaṇam. trailokyaṃ sarvabhūteṣu cakravat parivartate.

यत् तद् अक्षरम् अव्यक्तम् अमृतं ब्रह्म शाश्वतम्। वदन्ति पुरुषव्याघ्रं केशवं पुरुषर्षभम्। तद् अक्षरम् अचिन्त्यं वै भिन्नरूपेण दृश्यते। पश्य कालाख्यम् अनिशं न चोष्णं नातिशीतलम्। न सन्त्य् एते गुणास् तस्मिंस् तथा तस्मात् प्रवर्तते। शीतलो ऽयम् अनुप्राप्तः कालो ग्रीष्मस् तथैव च। वक्ष्यन्ति सर्वभूतानि ह्य् एते सूर्योदयं प्रति। आगच्छन्ति निवर्तन्ति स कालो गुणराशयः। न चैव प्रकृतिस्थेन कालयुक्तेन नित्यशः। गुणैः संभोगम् अरतिस् तत्त्वविज्ञानकोविदम्। पुरुषाधिष्ठिता नित्यं प्रकृतिः सूयते परा।

yat tad akṣaram avyaktam amṛtaṃ brahma śāśvatam. vadanti puruṣavyāghraṃ keśavaṃ puruṣarṣabham. tad akṣaram acintyaṃ vai bhinnarūpeṇa dṛśyate. paśya kālākhyam aniśaṃ na coṣṇaṃ nātiśītalam. na santy ete guṇās tasmiṃs tathā tasmāt pravartate. śītalo 'yam anuprāptaḥ kālo grīṣmas tathaiva ca. vakṣyanti sarvabhūtāni hy ete sūryodayaṃ prati. āgacchanti nivartanti sa kālo guṇarāśayaḥ. na caiva prakṛtisthena kālayuktena nityaśaḥ. guṇaiḥ saṃbhogam aratis tattvavijñānakovidam. puruṣādhiṣṭhitā nityaṃ prakṛtiḥ sūyate parā.

पितॄन् देवान् ऋषींश् चैव तथा वै यक्षदानवान्। नागासुरमनुष्यांश् च सृजते परमो ऽव्ययः।

pitṝn devān ṛṣīṃś caiva tathā vai yakṣadānavān. nāgāsuramanuṣyāṃś ca sṛjate paramo 'vyayaḥ.

तथैव वेदशास्त्राणि लोकधर्मांश् च शाश्वतान्। प्रलये प्रकृतिं प्राप्य युगादौ सृजते प्रभुः।

tathaiva vedaśāstrāṇi lokadharmāṃś ca śāśvatān. pralaye prakṛtiṃ prāpya yugādau sṛjate prabhuḥ.

यथर्तुष्व् ऋतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये। दृश्यन्ते तानि तान्य् एव तथा ब्रह्माहरात्रिषु।

yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye. dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu.

अथ यद् यद् यदा भावि कालयोगाद् युगादिषु। तत् तद् उत्पद्यते ज्ञानं लोकयात्राविधानजम्। श्रुतिर् एषा समाख्याता तदर्थं कारणात्मना। अनाम्नायविधानाद् वै वेदा ह्य् अन्तर्हिता यथा। युगान्ते ह्य् अस्तभूतानि शास्त्राणि विविधानि च। सर्वसत्त्वविना[शा]द् वै जीवात्मनित्यया स्मृताः। अन्यस्मिन्न् अण्डसद्भावे वर्तमानानि नित्यशः।

atha yad yad yadā bhāvi kālayogād yugādiṣu. tat tad utpadyate jñānaṃ lokayātrāvidhānajam. śrutir eṣā samākhyātā tadarthaṃ kāraṇātmanā. anāmnāyavidhānād vai vedā hy antarhitā yathā. yugānte hy astabhūtāni śāstrāṇi vividhāni ca. sarvasattvavinā[śā]d vai jīvātmanityayā smṛtāḥ. anyasminn aṇḍasadbhāve vartamānāni nityaśaḥ.

युगान्ते ऽन्तर्हितान् वेदान् सेतिहासान् महर्षयः। लेभिरे तपसा पूर्वम् अनुज्ञाताः स्वयंभुवा। नियोगाद् ब्रह्मणो विप्रा लोकतन्त्रप्रवर्तकाः।

yugānte 'ntarhitān vedān setihāsān maharṣayaḥ. lebhire tapasā pūrvam anujñātāḥ svayaṃbhuvā. niyogād brahmaṇo viprā lokatantrapravartakāḥ.

वेदविद् वेद भगवान् वेदाङ्गानि बृहस्पतिः। भार्गवो नीतिशास्त्रं च जगाद जगतो हितम्।

vedavid veda bhagavān vedāṅgāni bṛhaspatiḥ. bhārgavo nītiśāstraṃ ca jagāda jagato hitam.

गान्धर्वं नारदो वेदं भरद्वाजो धनुर्ग्रहम्। देवर्षिचरितं गार्ग्यः कृष्णात्रेयश् चिकित्सितम्। न्यायतन्त्रं हि कार्त्स्न्येन गौतमो वेद तत्त्वतः। वेदान्तकर्मयोगं च वेदविद् ब्रह्मविद् विभुः। द्वैपायनो निजग्राह शिल्पशास्त्रं भृगुः पुनः।

gāndharvaṃ nārado vedaṃ bharadvājo dhanurgraham. devarṣicaritaṃ gārgyaḥ kṛṣṇātreyaś cikitsitam. nyāyatantraṃ hi kārtsnyena gautamo veda tattvataḥ. vedāntakarmayogaṃ ca vedavid brahmavid vibhuḥ. dvaipāyano nijagrāha śilpaśāstraṃ bhṛguḥ punaḥ.

न्यायतन्त्राण्य् अनेकानि तैस् तैर् उक्तानि वादिभिः। हेत्वागमसदाचारैर् यद् उक्तं तद् उपास्यते।

nyāyatantrāṇy anekāni tais tair uktāni vādibhiḥ. hetvāgamasadācārair yad uktaṃ tad upāsyate.

अनाद्यं यत् परं ब्रह्म न देवा नर्षयो विदुः। एकस् तद् वेद भगवान् धाता नारायणः प्रभुः।

anādyaṃ yat paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ. ekas tad veda bhagavān dhātā nārāyaṇaḥ prabhuḥ.

नारायणाद् ऋषिगणास् तथा मुख्याः सुरासुराः। राजर्षयः पुराणाश् च परमं दुःखभेषजम्। वक्ष्ये ऽहं तव यत् प्राप्तम् ऋषेर् द्वैपायनान् मया।

nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā mukhyāḥ surāsurāḥ. rājarṣayaḥ purāṇāś ca paramaṃ duḥkhabheṣajam. vakṣye 'haṃ tava yat prāptam ṛṣer dvaipāyanān mayā.

पुरुषाधिष्ठितं भावं प्रकृतिः सूयते सदा। हेतुयुक्तम् अतः सर्वं जगत् संपरिवर्तते।

puruṣādhiṣṭhitaṃ bhāvaṃ prakṛtiḥ sūyate sadā. hetuyuktam ataḥ sarvaṃ jagat saṃparivartate.

दीपाद् अन्ये यथा दीपाः प्रवर्तन्ते सहस्रशः। प्रकृतिः सृजते तद्वद् आनन्त्यान् नापचीयते।

dīpād anye yathā dīpāḥ pravartante sahasraśaḥ. prakṛtiḥ sṛjate tadvad ānantyān nāpacīyate.

अव्यक्तकर्मजा बुद्धिर् अहंकारं प्रसूयते। आकाशं चाप्य् अहंकाराद् वायुर् आकाशसंभवः।

avyaktakarmajā buddhir ahaṃkāraṃ prasūyate. ākāśaṃ cāpy ahaṃkārād vāyur ākāśasaṃbhavaḥ.

वायोस् तेजस् ततश् चापस् त्व् अद्भ्यो हि वसुधोद्गता। मूलप्रकृतयो ऽष्टौ ता जगद् एतास्व् अवस्थितम्।

vāyos tejas tataś cāpas tv adbhyo hi vasudhodgatā. mūlaprakṛtayo 'ṣṭau tā jagad etāsv avasthitam.

ज्ञानेन्द्रियाण्य् अतः पञ्च पञ्च कर्मेन्द्रियाण्य् अपि। विषयाः पञ्च चैकं च विकारे षोडशं मनः।

jñānendriyāṇy ataḥ pañca pañca karmendriyāṇy api. viṣayāḥ pañca caikaṃ ca vikāre ṣoḍaśaṃ manaḥ.

श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा घ्राणं पञ्चेन्द्रियाण्य् अपि। पादौ पायुर् उपस्थश् च हस्तौ वाक् कर्मणाम् अपि।

śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇaṃ pañcendriyāṇy api. pādau pāyur upasthaś ca hastau vāk karmaṇām api.

शब्दः स्पर्शो ऽथ रूपं च रसो गन्धस् तथैव च। विज्ञेयं व्यापकं चित्तं तेषु सर्वगतं मनः। बुद्धीन्द्रियार्था इत्य् उक्ता दश संसर्गयोनयः। सदसद्भावयोगे च मन इत्य् अभिधीयते। व्यवसायगुणा बुद्धिर् अहंकारो ऽभिमानकः। न बीजं देहयोगे च कर्मबीजप्रवर्तनात्।

śabdaḥ sparśo 'tha rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca. vijñeyaṃ vyāpakaṃ cittaṃ teṣu sarvagataṃ manaḥ. buddhīndriyārthā ity uktā daśa saṃsargayonayaḥ. sadasadbhāvayoge ca mana ity abhidhīyate. vyavasāyaguṇā buddhir ahaṃkāro 'bhimānakaḥ. na bījaṃ dehayoge ca karmabījapravartanāt.

रसज्ञाने तु जिह्वेयं व्याहृते वाक् तथैव च। इन्द्रियैर् विविधैर् युक्तं सर्वं व्यस्तं मनस् तथा।

rasajñāne tu jihveyaṃ vyāhṛte vāk tathaiva ca. indriyair vividhair yuktaṃ sarvaṃ vyastaṃ manas tathā.

विद्यात् तु षोडशैतानि दैवतानि विभागशः। देहेषु ज्ञानकर्तारम् उपासीनम् उपासते।

vidyāt tu ṣoḍaśaitāni daivatāni vibhāgaśaḥ. deheṣu jñānakartāram upāsīnam upāsate.

तद्वत् सोमगुणा जिह्वा गन्धस् तु पृथिवीगुणः। श्रोत्रं शब्दगुणं चैव चक्षुर् अग्नेर् गुणस् तथा। स्पर्शं वायुगुणं विद्यात् सर्वभूतेषु सर्वदा।

tadvat somaguṇā jihvā gandhas tu pṛthivīguṇaḥ. śrotraṃ śabdaguṇaṃ caiva cakṣur agner guṇas tathā. sparśaṃ vāyuguṇaṃ vidyāt sarvabhūteṣu sarvadā.

मनः सत्त्वगुणं प्राहुः सत्त्वम् अव्यक्तजं तथा। सर्वभूतात्मभूतस्थं तस्माद् बुध्येत बुद्धिमान्।

manaḥ sattvaguṇaṃ prāhuḥ sattvam avyaktajaṃ tathā. sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tasmād budhyeta buddhimān.

एते भावा जगत् सर्वं वहन्ति सचराचरम्। श्रिता विरजसं देवं यम् आहुः परमं पदम्।

ete bhāvā jagat sarvaṃ vahanti sacarācaram. śritā virajasaṃ devaṃ yam āhuḥ paramaṃ padam.

नवद्वारं पुरं पुण्यम् एतैर् भावैः समन्वितम्। व्याप्य शेते महान् आत्मा तस्मात् पुरुष उच्यते।

navadvāraṃ puraṃ puṇyam etair bhāvaiḥ samanvitam. vyāpya śete mahān ātmā tasmāt puruṣa ucyate.

अजरः सो ऽमरश् चैव व्यक्ताव्यक्तोपदेशवान्। व्यापकः सगुणः सूक्ष्मः सर्वभूतगुणाश्रयः।

ajaraḥ so 'maraś caiva vyaktāvyaktopadeśavān. vyāpakaḥ saguṇaḥ sūkṣmaḥ sarvabhūtaguṇāśrayaḥ.

यथा दीपः प्रकाशात्मा ह्रस्वो वा यदि वा महान्। ज्ञानात्मानं तथा विद्यात् पुरुषं सर्वजन्तुषु।

yathā dīpaḥ prakāśātmā hrasvo vā yadi vā mahān. jñānātmānaṃ tathā vidyāt puruṣaṃ sarvajantuṣu.

सो ऽत्र वेदयते वेद्यं स शृणोति स पश्यति। कारणं तस्य देहो ऽयं स कर्ता सर्वकर्मणाम्।

so 'tra vedayate vedyaṃ sa śṛṇoti sa paśyati. kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ sa kartā sarvakarmaṇām.

अग्निर् दारुगतो यद्वद् भिन्ने दारौ न दृश्यते। तथैवात्मा शरीरस्थो योगेनैवात्र दृश्यते। अग्निर् यथा ह्य् उपायेन मथित्वा दारु दृश्यते। तथैवात्मा शरीरस्थो योगेनैवात्र दृश्यते।

agnir dārugato yadvad bhinne dārau na dṛśyate. tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate. agnir yathā hy upāyena mathitvā dāru dṛśyate. tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate.

नदीष्व् आपो यथा युक्ता यथा सूर्ये मरीचयः। संतन्वाना यथा यान्ति तथा देहाः शरीरिणाम्।

nadīṣv āpo yathā yuktā yathā sūrye marīcayaḥ. saṃtanvānā yathā yānti tathā dehāḥ śarīriṇām.

स्वप्नयोगे यथैवात्मा पञ्चेन्द्रियसमागतः। देहम् उत्सृज्य वै याति तथैवात्रोपलभ्यते।

svapnayoge yathaivātmā pañcendriyasamāgataḥ. deham utsṛjya vai yāti tathaivātropalabhyate.

कर्मणा व्याप्यते पूर्वं कर्मणा चोपपद्यते। कर्मणा नीयते ऽन्यत्र स्वकृतेन बलीयसा।

karmaṇā vyāpyate pūrvaṃ karmaṇā copapadyate. karmaṇā nīyate 'nyatra svakṛtena balīyasā.

स तु देहाद् यथा देहं त्यक्त्वान्यं प्रतिपद्यते। तथा तं संप्रवक्ष्यामि भूतग्रामं स्वकर्मजम्।

sa tu dehād yathā dehaṃ tyaktvānyaṃ pratipadyate. tathā taṃ saṃpravakṣyāmi bhūtagrāmaṃ svakarmajam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents