महाभारत 12.200 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 200→

[mh-12-200] • 46 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ पुण्डरीकाक्षम् अच्युतम्। कर्तारम् अकृतं विष्णुं भूतानां प्रभवाप्ययम्।

yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña puṇḍarīkākṣam acyutam. kartāram akṛtaṃ viṣṇuṃ bhūtānāṃ prabhavāpyayam.

नारायणं हृषीकेशं गोविन्दम् अपराजितम्। तत्त्वेन भरतश्रेष्ठ श्रोतुम् इच्छामि केशवम्।

nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśaṃ govindam aparājitam. tattvena bharataśreṣṭha śrotum icchāmi keśavam.

भीष्म उवाच। श्रुतो ऽयम् अर्थो रामस्य जामदग्न्यस्य जल्पतः। नारदस्य च देवर्षेः कृष्णद्वैपायनस्य च।

bhīṣma uvāca. śruto 'yam artho rāmasya jāmadagnyasya jalpataḥ. nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca.

असितो देवलस् तात वाल्मीकिश् च महातपाः। मार्कण्डेयश् च गोविन्दे कथयत्य् अद्भुतं महत्। केशवस्य मया राजन् न शक्या वर्णितुं गुणाः। ईदृशो ऽसौ हृषीकेशो वासुदेवः परात् परः।

asito devalas tāta vālmīkiś ca mahātapāḥ. mārkaṇḍeyaś ca govinde kathayaty adbhutaṃ mahat. keśavasya mayā rājan na śakyā varṇituṃ guṇāḥ. īdṛśo 'sau hṛṣīkeśo vāsudevaḥ parāt paraḥ.

केशवो भरतश्रेष्ठ भगवान् ईश्वरः प्रभुः। पुरुषः सर्वम् इत्य् एव श्रूयते बहुधा विभुः।

keśavo bharataśreṣṭha bhagavān īśvaraḥ prabhuḥ. puruṣaḥ sarvam ity eva śrūyate bahudhā vibhuḥ.

किं तु यानि विदुर् लोके ब्राह्मणाः शार्ङ्गधन्वनः। माहात्म्यानि महाबाहो शृणु तानि युधिष्ठिर।

kiṃ tu yāni vidur loke brāhmaṇāḥ śārṅgadhanvanaḥ. māhātmyāni mahābāho śṛṇu tāni yudhiṣṭhira.

यानि चाहुर् मनुष्येन्द्र ये पुराणविदो जनाः। अशेषेण हि गोविन्दे कीर्तयिष्यामि तान्य् अहम्।

yāni cāhur manuṣyendra ye purāṇavido janāḥ. aśeṣeṇa hi govinde kīrtayiṣyāmi tāny aham.

महाभूतानि भूतात्मा महात्मा पुरुषोत्तमः। वायुर् ज्योतिस् तथा चापः खं गां चैवान्वकल्पयत्।

mahābhūtāni bhūtātmā mahātmā puruṣottamaḥ. vāyur jyotis tathā cāpaḥ khaṃ gāṃ caivānvakalpayat.

स दृष्ट्वा पृथिवीं चैव सर्वभूतेश्वरः प्रभुः। अप्स्व् एव शयनं चक्रे महात्मा पुरुषोत्तमः।

sa dṛṣṭvā pṛthivīṃ caiva sarvabhūteśvaraḥ prabhuḥ. apsv eva śayanaṃ cakre mahātmā puruṣottamaḥ.

सर्वतेजोमयस् तस्मिञ् शयानः शयने शुभे। सो ऽग्रजं सर्वभूतानां संकर्षणम् अचिन्तयत्।

sarvatejomayas tasmiñ śayānaḥ śayane śubhe. so 'grajaṃ sarvabhūtānāṃ saṃkarṣaṇam acintayat.

आश्रयं सर्वभूतानां मनसेति विशुश्रुम। स धारयति भूतात्मा उभे भूतभविष्यती। प्रद्युम्नम् असृजत् तस्मात् सर्वतेजःप्रकाशकम्। अनिरुद्धस् ततो जज्ञे सर्वशक्तिर् महाद्युतिः। अप्सु व्योमगमः श्रीमान् योगनिद्राम् उपेयिवान्। तस्मात् संजज्ञिरे देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः। लयस्थित्यन्तकर्माणस् त्रयस् ते सुमहौजसः।

āśrayaṃ sarvabhūtānāṃ manaseti viśuśruma. sa dhārayati bhūtātmā ubhe bhūtabhaviṣyatī. pradyumnam asṛjat tasmāt sarvatejaḥprakāśakam. aniruddhas tato jajñe sarvaśaktir mahādyutiḥ. apsu vyomagamaḥ śrīmān yoganidrām upeyivān. tasmāt saṃjajñire devā brahmaviṣṇumaheśvarāḥ. layasthityantakarmāṇas trayas te sumahaujasaḥ.

ततस् तस्मिन् महाबाहो प्रादुर्भूते महात्मनि। भास्करप्रतिमं दिव्यं नाभ्यां पद्मम् अजायत।

tatas tasmin mahābāho prādurbhūte mahātmani. bhāskarapratimaṃ divyaṃ nābhyāṃ padmam ajāyata.

स तत्र भगवान् देवः पुष्करे भासयन् दिशः। ब्रह्मा समभवत् तात सर्वभूतपितामहः।

sa tatra bhagavān devaḥ puṣkare bhāsayan diśaḥ. brahmā samabhavat tāta sarvabhūtapitāmahaḥ.

तस्मिन्न् अपि महाबाहो प्रादुर्भूते महात्मनि। तमसः पूर्वजो जज्ञे मधुर् नाम महासुरः।

tasminn api mahābāho prādurbhūte mahātmani. tamasaḥ pūrvajo jajñe madhur nāma mahāsuraḥ.

तम् उग्रम् उग्रकर्माणम् उग्रां बुद्धिं समास्थितम्। ब्रह्मणोपचितिं कुर्वञ् जघान पुरुषोत्तमः।

tam ugram ugrakarmāṇam ugrāṃ buddhiṃ samāsthitam. brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna puruṣottamaḥ.

तस्य तात वधात् सर्वे देवदानवमानवाः। मधुसूदनम् इत्य् आहुर् वृषभं सर्वसात्वताम्।

tasya tāta vadhāt sarve devadānavamānavāḥ. madhusūdanam ity āhur vṛṣabhaṃ sarvasātvatām.

ब्रह्मा तु ससृजे पुत्रान् मानसान् दक्षसप्तमान्। मरीचिम् अत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्।

brahmā tu sasṛje putrān mānasān dakṣasaptamān. marīcim atryaṅgirasau pulastyaṃ pulahaṃ kratum.

मरीचिः कश्यपं तात पुत्रं चासृजद् अग्रजम्। मानसं जनयाम् आस तैजसं ब्रह्मसत्तमम्।

marīciḥ kaśyapaṃ tāta putraṃ cāsṛjad agrajam. mānasaṃ janayām āsa taijasaṃ brahmasattamam.

अङ्गुष्ठाद् असृजद् ब्रह्मा मरीचेर् अपि पूर्वजम्। सो ऽभवद् भरतश्रेष्ठ दक्षो नाम प्रजापतिः।

aṅguṣṭhād asṛjad brahmā marīcer api pūrvajam. so 'bhavad bharataśreṣṭha dakṣo nāma prajāpatiḥ.

तस्य पूर्वम् अजायन्त दश तिस्रश् च भारत। प्रजापतेर् दुहितरस् तासां ज्येष्ठाभवद् दितिः।

tasya pūrvam ajāyanta daśa tisraś ca bhārata. prajāpater duhitaras tāsāṃ jyeṣṭhābhavad ditiḥ.

सर्वधर्मविशेषज्ञः पुण्यकीर्तिर् महायशाः। मारीचः कश्यपस् तात सर्वासाम् अभवत् पतिः।

sarvadharmaviśeṣajñaḥ puṇyakīrtir mahāyaśāḥ. mārīcaḥ kaśyapas tāta sarvāsām abhavat patiḥ.

उत्पाद्य तु महाभागस् तासाम् अवरजा दश। ददौ धर्माय धर्मज्ञो दक्ष एव प्रजापतिः।

utpādya tu mahābhāgas tāsām avarajā daśa. dadau dharmāya dharmajño dakṣa eva prajāpatiḥ.

धर्मस्य वसवः पुत्रा रुद्राश् चामिततेजसः। विश्वेदेवाश् च साध्याश् च मरुत्वन्तश् च भारत।

dharmasya vasavaḥ putrā rudrāś cāmitatejasaḥ. viśvedevāś ca sādhyāś ca marutvantaś ca bhārata.

अपरास् तु यवीयस्यस् ताभ्यो ऽन्याः सप्तविंशतिः। सोमस् तासां महाभागः सर्वासाम् अभवत् पतिः।

aparās tu yavīyasyas tābhyo 'nyāḥ saptaviṃśatiḥ. somas tāsāṃ mahābhāgaḥ sarvāsām abhavat patiḥ.

इतरास् तु व्यजायन्त गन्धर्वांस् तुरगान् द्विजान्। गाश् च किंपुरुषान् मत्स्यान् औद्भिदांश् च वनस्पतीन्।

itarās tu vyajāyanta gandharvāṃs turagān dvijān. gāś ca kiṃpuruṣān matsyān audbhidāṃś ca vanaspatīn.

आदित्यान् अदितिर् जज्ञे देवश्रेष्ठान् महाबलान्। तेषां विष्णुर् वामनो ऽभूद् गोविन्दश् चाभवत् प्रभुः।

ādityān aditir jajñe devaśreṣṭhān mahābalān. teṣāṃ viṣṇur vāmano 'bhūd govindaś cābhavat prabhuḥ.

तस्य विक्रमणाद् एव देवानां श्रीर् व्यवर्धत। दानवाश् च पराभूता दैतेयी चासुरी प्रजा।

tasya vikramaṇād eva devānāṃ śrīr vyavardhata. dānavāś ca parābhūtā daiteyī cāsurī prajā.

विप्रचित्तिप्रधानांश् च दानवान् असृजद् दनुः। दितिस् तु सर्वान् असुरान् महासत्त्वान् व्यजायत। ततः ससर्ज भगवान् मृत्युं लोकभयंकरम्। हर्तारं सर्वभूतानां ससर्ज च जनार्दनः।

vipracittipradhānāṃś ca dānavān asṛjad danuḥ. ditis tu sarvān asurān mahāsattvān vyajāyata. tataḥ sasarja bhagavān mṛtyuṃ lokabhayaṃkaram. hartāraṃ sarvabhūtānāṃ sasarja ca janārdanaḥ.

अहोरात्रं च कालं च यथर्तु मधुसूदनः। पूर्वाह्णं चापराह्णं च सर्वम् एवान्वकल्पयत्।

ahorātraṃ ca kālaṃ ca yathartu madhusūdanaḥ. pūrvāhṇaṃ cāparāhṇaṃ ca sarvam evānvakalpayat.

बुद्द्यापः सो ऽसृजन् मेघांस् तथा स्थावरजङ्गमान्। पृथिवीं सो ऽसृजद् विश्वां सहितां भूरितेजसा।

buddyāpaḥ so 'sṛjan meghāṃs tathā sthāvarajaṅgamān. pṛthivīṃ so 'sṛjad viśvāṃ sahitāṃ bhūritejasā.

ततः कृष्णो महाबाहुः पुनर् एव युधिष्ठिर। ब्राह्मणानां शतं श्रेष्ठं मुखाद् असृजत प्रभुः।

tataḥ kṛṣṇo mahābāhuḥ punar eva yudhiṣṭhira. brāhmaṇānāṃ śataṃ śreṣṭhaṃ mukhād asṛjata prabhuḥ.

बाहुभ्यां क्षत्रियशतं वैश्यानाम् ऊरुतः शतम्। पद्भ्यां शूद्रशतं चैव केशवो भरतर्षभ।

bāhubhyāṃ kṣatriyaśataṃ vaiśyānām ūrutaḥ śatam. padbhyāṃ śūdraśataṃ caiva keśavo bharatarṣabha.

स एवं चतुरो वर्णान् समुत्पाद्य महायशाः। अध्यक्षं सर्वभूतानां धातारम् अकरोत् प्रभुः। वेदविद्याविधातारं ब्रह्माणम् अमितद्युतिम्। भूतमातृगणाध्यक्षं विरूपाक्षं च सो ऽसृजत्। शासितारं च पापानां पितॄणां समवर्तिनम्। असृजत् सर्वभूतात्मा निधिपं च धनेश्वरम्। यादसाम् असृजन् नाथं वरुणं च जलेश्वरम्। वासवं सर्वदेवानाम् अध्यक्षम् अकरोत् प्रभुः।

sa evaṃ caturo varṇān samutpādya mahāyaśāḥ. adhyakṣaṃ sarvabhūtānāṃ dhātāram akarot prabhuḥ. vedavidyāvidhātāraṃ brahmāṇam amitadyutim. bhūtamātṛgaṇādhyakṣaṃ virūpākṣaṃ ca so 'sṛjat. śāsitāraṃ ca pāpānāṃ pitṝṇāṃ samavartinam. asṛjat sarvabhūtātmā nidhipaṃ ca dhaneśvaram. yādasām asṛjan nāthaṃ varuṇaṃ ca jaleśvaram. vāsavaṃ sarvadevānām adhyakṣam akarot prabhuḥ.

यावद् यावद् अभूच् छ्रद्धा देहं धारयितुं नृणाम्। तावत् तावद् अजीवंस् ते नासीद् यमकृतं भयम्।

yāvad yāvad abhūc chraddhā dehaṃ dhārayituṃ nṛṇām. tāvat tāvad ajīvaṃs te nāsīd yamakṛtaṃ bhayam.

न चैषां मैथुनो धर्मो बभूव भरतर्षभ। संकल्पाद् एव चैतेषाम् अपत्यम् उदपद्यत।

na caiṣāṃ maithuno dharmo babhūva bharatarṣabha. saṃkalpād eva caiteṣām apatyam udapadyata.

तत्र त्रेतायुगे काले संकल्पाज् जायते प्रजा। न ह्य् अभून् मैथुनो धर्मस् तेषाम् अपि जनाधिप।

tatra tretāyuge kāle saṃkalpāj jāyate prajā. na hy abhūn maithuno dharmas teṣām api janādhipa.

द्वापरे मैथुनो धर्मः प्रजानाम् अभवन् नृप। तथा कलियुगे राजन् द्वंद्वम् आपेदिरे जनाः।

dvāpare maithuno dharmaḥ prajānām abhavan nṛpa. tathā kaliyuge rājan dvaṃdvam āpedire janāḥ.

एष भूतपतिस् तात स्वध्यक्षश् च प्रकीर्तितः। निरध्यक्षांस् तु कौन्तेय कीर्तयिष्यामि तान् अपि।

eṣa bhūtapatis tāta svadhyakṣaś ca prakīrtitaḥ. niradhyakṣāṃs tu kaunteya kīrtayiṣyāmi tān api.

दक्षिणापथजन्मानः सर्वे तलवरान्ध्रकाः। उत्साः पुलिन्दाः शबराश् चूचुपा मण्डपैः सह।

dakṣiṇāpathajanmānaḥ sarve talavarāndhrakāḥ. utsāḥ pulindāḥ śabarāś cūcupā maṇḍapaiḥ saha.

उत्तरापथजन्मानः कीर्तयिष्यामि तान् अपि। यौनकाम्बोजगान्धाराः किराता बर्बरैः सह।

uttarāpathajanmānaḥ kīrtayiṣyāmi tān api. yaunakāmbojagāndhārāḥ kirātā barbaraiḥ saha.

एते पापकृतस् तात चरन्ति पृथिवीम् इमाम्। श्वकाकबलगृध्राणां सधर्माणो नराधिप।

ete pāpakṛtas tāta caranti pṛthivīm imām. śvakākabalagṛdhrāṇāṃ sadharmāṇo narādhipa.

नैते कृतयुगे तात चरन्ति पृथिवीम् इमाम्। त्रेताप्रभृति वर्तन्ते ते जना भरतर्षभ।

naite kṛtayuge tāta caranti pṛthivīm imām. tretāprabhṛti vartante te janā bharatarṣabha.

ततस् तस्मिन् महाघोरे संध्याकाले युगान्तिके। राजानः समसज्जन्त समासाद्येतरेतरम्। ऐन्द्रं रूपं समास्थाय ह्य् असुरेभ्यश् चरन् महीम्। स एव भगवान् देवो वेदित्वं च गता मही। एवंभूते भूतसृष्टिर् नारसिंहादयः क्रमात्। प्रादुर्भावाः स्मृता विष्णोर् जगतीरक्षणाय वै। एष कृष्णो महायोगी तत्तत्कार्यानुरूपणम्। हिरण्यकशिपुं दैत्यं हिरण्याक्षं तथैव च। रावणं च महादैत्यं हत्वासौ पुरुषोत्तमः। भूमेर् दुःखोपनाशार्थं ब्रह्मशक्रादिभिः स्तुतः। आत्मनो ऽङ्गान् महातेजा उद्बबर्ह जनार्दनः। सितकृष्णौ महाराज केशौ हरिर् उदारधीः। वसुदेवस्य देवक्याम् एष जात इहोत्तमः। देहवान् इह विश्वात्मा संबन्धी ते जनार्दनः। आविर्बभूव योगीन्द्रो मनोतीतो जगत्पतिः। अचिन्त्यः पुरुषव्याघ्र नैव केवलमानुषः। अव्यक्तादिविशेषान्तं परीमाणार्थसंयुतम्। क्रीडा हरेर् इदं सर्वं क्षरम् इत्य् एव धार्यताम्। अक्षरं तत्परं नित्यं वैरूप्यं जगतो हरेः। तद् विद्धि रूपम् अतुलम् अमृतत्वं भवज्जितम्। तद् एव कृष्णो दाशार्हः श्रीमाञ् श्रीवत्सलक्षणः। न भूतसृष्टिसंस्थानं देहो ऽस्य परमात्मनः। देहवान् इह यो विष्णुर् असौ मायामयो हरिः। आत्मनो लोकरक्षार्थं ध्याहि नित्यं सनातनम्। अङ्गानि चतुरो वेदा मीमांसा न्यायविस्तरः। इतिहासपुराणानि धर्माः स्वायंभुवादयः। य एनं प्रतिवर्तन्ते वेदान्तानि च सर्वशः। भक्तिहीना न तैर् यान्ति नित्यम् एनं कथं चन। सर्वभूतेषु भूतात्मा तत्तद्बुद्धिं समास्थितः। तस्माद् बुद्धस् त्वम् एवैनं ध्याहि नित्यम् अतन्द्रितः।

tatas tasmin mahāghore saṃdhyākāle yugāntike. rājānaḥ samasajjanta samāsādyetaretaram. aindraṃ rūpaṃ samāsthāya hy asurebhyaś caran mahīm. sa eva bhagavān devo veditvaṃ ca gatā mahī. evaṃbhūte bhūtasṛṣṭir nārasiṃhādayaḥ kramāt. prādurbhāvāḥ smṛtā viṣṇor jagatīrakṣaṇāya vai. eṣa kṛṣṇo mahāyogī tattatkāryānurūpaṇam. hiraṇyakaśipuṃ daityaṃ hiraṇyākṣaṃ tathaiva ca. rāvaṇaṃ ca mahādaityaṃ hatvāsau puruṣottamaḥ. bhūmer duḥkhopanāśārthaṃ brahmaśakrādibhiḥ stutaḥ. ātmano 'ṅgān mahātejā udbabarha janārdanaḥ. sitakṛṣṇau mahārāja keśau harir udāradhīḥ. vasudevasya devakyām eṣa jāta ihottamaḥ. dehavān iha viśvātmā saṃbandhī te janārdanaḥ. āvirbabhūva yogīndro manotīto jagatpatiḥ. acintyaḥ puruṣavyāghra naiva kevalamānuṣaḥ. avyaktādiviśeṣāntaṃ parīmāṇārthasaṃyutam. krīḍā harer idaṃ sarvaṃ kṣaram ity eva dhāryatām. akṣaraṃ tatparaṃ nityaṃ vairūpyaṃ jagato hareḥ. tad viddhi rūpam atulam amṛtatvaṃ bhavajjitam. tad eva kṛṣṇo dāśārhaḥ śrīmāñ śrīvatsalakṣaṇaḥ. na bhūtasṛṣṭisaṃsthānaṃ deho 'sya paramātmanaḥ. dehavān iha yo viṣṇur asau māyāmayo hariḥ. ātmano lokarakṣārthaṃ dhyāhi nityaṃ sanātanam. aṅgāni caturo vedā mīmāṃsā nyāyavistaraḥ. itihāsapurāṇāni dharmāḥ svāyaṃbhuvādayaḥ. ya enaṃ prativartante vedāntāni ca sarvaśaḥ. bhaktihīnā na tair yānti nityam enaṃ kathaṃ cana. sarvabhūteṣu bhūtātmā tattadbuddhiṃ samāsthitaḥ. tasmād buddhas tvam evainaṃ dhyāhi nityam atandritaḥ.

एवम् एष कुरुश्रेष्ठ प्रादुर्भावो महात्मनः। देवदेवर्षिर् आचष्ट नारदः सर्वलोकदृक्।

evam eṣa kuruśreṣṭha prādurbhāvo mahātmanaḥ. devadevarṣir ācaṣṭa nāradaḥ sarvalokadṛk.

नारदो ऽप्य् अथ कृष्णस्य परं मेने नराधिप। शाश्वतत्वं महाबाहो यथावद् भरतर्षभ।

nārado 'py atha kṛṣṇasya paraṃ mene narādhipa. śāśvatatvaṃ mahābāho yathāvad bharatarṣabha.

एवम् एष महाबाहुः केशवः सत्यविक्रमः। अचिन्त्यः पुण्डरीकाक्षो नैष केवलमानुषः। एवंविधो ऽसौ पुरुषः को वैनं वेत्ति सर्वदा। एतत् ते कथितं राजन् भूयः श्रोतुं किम् इच्छसि।

evam eṣa mahābāhuḥ keśavaḥ satyavikramaḥ. acintyaḥ puṇḍarīkākṣo naiṣa kevalamānuṣaḥ. evaṃvidho 'sau puruṣaḥ ko vainaṃ vetti sarvadā. etat te kathitaṃ rājan bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...