महाभारत 12.197 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 197→

[mh-12-197] • 20 श्लोकाः

मनुर् उवाच। यथा व्यक्तम् इदं शेते स्वप्ने चरति चेतनम्। ज्ञानम् इन्द्रियसंयुक्तं तद्वत् प्रेत्य भवाभवौ।

manur uvāca. yathā vyaktam idaṃ śete svapne carati cetanam. jñānam indriyasaṃyuktaṃ tadvat pretya bhavābhavau.

यथाम्भसि प्रसन्ने तु रूपं पश्यति चक्षुषा। तद्वत् प्रसन्नेन्द्रियवाञ् ज्ञेयं ज्ञानेन पश्यति।

yathāmbhasi prasanne tu rūpaṃ paśyati cakṣuṣā. tadvat prasannendriyavāñ jñeyaṃ jñānena paśyati.

स एव लुलिते तस्मिन् यथा रूपं न पश्यति। तथेन्द्रियाकुलीभावे ज्ञेयं ज्ञाने न पश्यति।

sa eva lulite tasmin yathā rūpaṃ na paśyati. tathendriyākulībhāve jñeyaṃ jñāne na paśyati.

अबुद्धिर् अज्ञानकृता अबुद्ध्या दुष्यते मनः। दुष्टस्य मनसः पञ्च संप्रदुष्यन्ति मानसाः।

abuddhir ajñānakṛtā abuddhyā duṣyate manaḥ. duṣṭasya manasaḥ pañca saṃpraduṣyanti mānasāḥ.

अज्ञानतृप्तो विषयेष्व् अवगाढो न दृश्यते। अदृष्ट्वैव तु पूतात्मा विषयेभ्यो निवर्तते।

ajñānatṛpto viṣayeṣv avagāḍho na dṛśyate. adṛṣṭvaiva tu pūtātmā viṣayebhyo nivartate.

तर्षच्छेदो न भवति पुरुषस्येह कल्मषात्। निवर्तते तथा तर्षः पापम् अन्तं गतं यथा। अन्तर्गतेन पापेन दह्यमानेन चेतसा। शुभाशुभविकारेण न स भूयो ऽभिजायते।

tarṣacchedo na bhavati puruṣasyeha kalmaṣāt. nivartate tathā tarṣaḥ pāpam antaṃ gataṃ yathā. antargatena pāpena dahyamānena cetasā. śubhāśubhavikāreṇa na sa bhūyo 'bhijāyate.

विषयेषु च संसर्गाच् छाश्वतस्य नसंश्रयात्। मनसा चान्यद् आकाङ्क्षन् परं न प्रतिपद्यते।

viṣayeṣu ca saṃsargāc chāśvatasya nasaṃśrayāt. manasā cānyad ākāṅkṣan paraṃ na pratipadyate.

ज्ञानम् उत्पद्यते पुंसां क्षयात् पापस्य कर्मणः। अथादर्शतलप्रख्ये पश्यत्य् आत्मानम् आत्मनि।

jñānam utpadyate puṃsāṃ kṣayāt pāpasya karmaṇaḥ. athādarśatalaprakhye paśyaty ātmānam ātmani.

प्रसृतैर् इन्द्रियैर् दुःखी तैर् एव नियतैः सुखी। तस्माद् इन्द्रियरूपेभ्यो यच्छेद् आत्मानम् आत्मना।

prasṛtair indriyair duḥkhī tair eva niyataiḥ sukhī. tasmād indriyarūpebhyo yacched ātmānam ātmanā.

इन्द्रियेभ्यो मनः पूर्वं बुद्धिः परतरा ततः। बुद्धेः परतरं ज्ञानं ज्ञानात् परतरं परम्।

indriyebhyo manaḥ pūrvaṃ buddhiḥ paratarā tataḥ. buddheḥ parataraṃ jñānaṃ jñānāt parataraṃ param.

अव्यक्तात् प्रसृतं ज्ञानं ततो बुद्धिस् ततो मनः। मनः श्रोत्रादिभिर् युक्तं शब्दादीन् साधु पश्यति।

avyaktāt prasṛtaṃ jñānaṃ tato buddhis tato manaḥ. manaḥ śrotrādibhir yuktaṃ śabdādīn sādhu paśyati.

यस् तांस् त्यजति शब्दादीन् सर्वाश् च व्यक्तयस् तथा। प्रसृतानीन्द्रियाण्य् एव प्रतिसंहरति कूर्मवत्। विमुञ्चत्य् आकृतिग्रामांस् तान् मुक्त्वामृतम् अश्नुते।

yas tāṃs tyajati śabdādīn sarvāś ca vyaktayas tathā. prasṛtānīndriyāṇy eva pratisaṃharati kūrmavat. vimuñcaty ākṛtigrāmāṃs tān muktvāmṛtam aśnute.

उद्यन् हि सविता यद्वत् सृजते रश्मिमण्डलम्। दृश्यते मण्डलं तस्य न च दृश्येत मण्डली। तद्वद् देहस् तु संदृश्य आत्मादृश्यः परः सदा। ग्रस्तं ह्य् उद्गिरते नित्यम् उद्गीथं वेत्ति नित्यशः। बाल्ये रथाभ्यां योगेन तत्त्वज्ञानं तु संमतम्। स एवास्तम् उपागच्छंस् तद् एवात्मनि यच्छति। आदत्ते सर्वभूतानां रसभूतं विकासवान्।

udyan hi savitā yadvat sṛjate raśmimaṇḍalam. dṛśyate maṇḍalaṃ tasya na ca dṛśyeta maṇḍalī. tadvad dehas tu saṃdṛśya ātmādṛśyaḥ paraḥ sadā. grastaṃ hy udgirate nityam udgīthaṃ vetti nityaśaḥ. bālye rathābhyāṃ yogena tattvajñānaṃ tu saṃmatam. sa evāstam upāgacchaṃs tad evātmani yacchati. ādatte sarvabhūtānāṃ rasabhūtaṃ vikāsavān.

अन्तरात्मा तथा देहम् आविश्येन्द्रियरश्मिभिः। प्राप्येन्द्रियगुणान् पञ्च सो ऽस्तम् आवृत्य गच्छति। रश्मिमण्डलहीनस् तु न चासौ नास्ति तावता।

antarātmā tathā deham āviśyendriyaraśmibhiḥ. prāpyendriyaguṇān pañca so 'stam āvṛtya gacchati. raśmimaṇḍalahīnas tu na cāsau nāsti tāvatā.

प्रणीतं कर्मणा मार्गं नीयमानः पुनः पुनः। प्राप्नोत्य् अयं कर्मफलं प्रवृद्धं धर्मम् आत्मवान्।

praṇītaṃ karmaṇā mārgaṃ nīyamānaḥ punaḥ punaḥ. prāpnoty ayaṃ karmaphalaṃ pravṛddhaṃ dharmam ātmavān.

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः। रसवर्जं रसो ऽप्य् अस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते।

viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ. rasavarjaṃ raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā nivartate.

बुद्धिः कर्मगुणैर् हीना यदा मनसि वर्तते। तदा संपद्यते ब्रह्म तत्रैव प्रलयं गतम्।

buddhiḥ karmaguṇair hīnā yadā manasi vartate. tadā saṃpadyate brahma tatraiva pralayaṃ gatam.

अस्पर्शनम् अशृण्वानम् अनास्वादम् अदर्शनम्। अघ्राणम् अवितर्कं च सत्त्वं प्रविशते परम्। अव्यक्तात् प्रसृतं ज्ञानं ततो बुद्धिस् ततो मनः। आत्मनः प्रसृता बुद्धिर् अव्यक्तं ज्ञानम् उच्यते। तस्माद् बुद्धिः स्मृता तज्ज्ञैर् मनस् तस्मात् ततः स्मृतम्। तस्माद् आकृतयः पञ्च मनः परमम् उच्यते। तस्मात् परतरा बुद्धिर् ज्ञानं तस्मात् परं स्मृतम्। ततः सूक्ष्मस् ततो ह्य् आत्मा तस्मात् परतरं न च। इन्द्रियाणि निरीक्षन्ते मनसैतानि सर्वशः।

asparśanam aśṛṇvānam anāsvādam adarśanam. aghrāṇam avitarkaṃ ca sattvaṃ praviśate param. avyaktāt prasṛtaṃ jñānaṃ tato buddhis tato manaḥ. ātmanaḥ prasṛtā buddhir avyaktaṃ jñānam ucyate. tasmād buddhiḥ smṛtā tajjñair manas tasmāt tataḥ smṛtam. tasmād ākṛtayaḥ pañca manaḥ paramam ucyate. tasmāt paratarā buddhir jñānaṃ tasmāt paraṃ smṛtam. tataḥ sūkṣmas tato hy ātmā tasmāt parataraṃ na ca. indriyāṇi nirīkṣante manasaitāni sarvaśaḥ.

मनस्य् आकृतयो मग्ना मनस् त्व् अतिगतं मतिम्। मतिस् त्व् अतिगता ज्ञानं ज्ञानं त्व् अभिगतं परम्।

manasy ākṛtayo magnā manas tv atigataṃ matim. matis tv atigatā jñānaṃ jñānaṃ tv abhigataṃ param.

इन्द्रियैर् मनसः सिद्धिर् न बुद्धिं बुध्यते मनः। न बुद्धिर् बुध्यते ऽव्यक्तं सूक्ष्मस् त्व् एतानि पश्यति।

indriyair manasaḥ siddhir na buddhiṃ budhyate manaḥ. na buddhir budhyate 'vyaktaṃ sūkṣmas tv etāni paśyati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...