महाभारत 12.196 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 196→

[mh-12-196] • 23 श्लोकाः

मनुर् उवाच। यद् इन्द्रियैस् तूपकृतान् पुरस्तात्; प्राप्तान् गुणान् संस्मरते चिराय। तेष्व् इन्द्रियेषूपहतेषु पश्चात्; स बुद्धिरूपः परमः स्वभावः।

manur uvāca. yad indriyais tūpakṛtān purastāt; prāptān guṇān saṃsmarate cirāya. teṣv indriyeṣūpahateṣu paścāt; sa buddhirūpaḥ paramaḥ svabhāvaḥ.

यथेन्द्रियार्थान् युगपत् समस्तान्; नावेक्षते कृत्स्नम् अतुल्यकालम्। यथाबलं संचरते स विद्वांस्; तस्मात् स एकः परमः शरीरी।

yathendriyārthān yugapat samastān; nāvekṣate kṛtsnam atulyakālam. yathābalaṃ saṃcarate sa vidvāṃs; tasmāt sa ekaḥ paramaḥ śarīrī.

रजस् तमः सत्त्वम् अथो तृतीयं; गच्छत्य् असौ ज्ञानगुणान् विरूपान्। न तैर् निबद्धः स तु बध्नाति विश्वं। न चानुयातीह गुणान् परात्मा। तथेन्द्रियाण्य् आविशते शरीरी; हुताशनं वायुर् इवेन्धनस्थम्।

rajas tamaḥ sattvam atho tṛtīyaṃ; gacchaty asau jñānaguṇān virūpān. na tair nibaddhaḥ sa tu badhnāti viśvaṃ. na cānuyātīha guṇān parātmā. tathendriyāṇy āviśate śarīrī; hutāśanaṃ vāyur ivendhanastham.

न चक्षुषा पश्यति रूपम् आत्मनो; न पश्यति स्पर्शम् इन्द्रियेन्द्रियम्। न श्रोत्रलिङ्गं श्रवणे निदर्शनं; तथागतं पश्यति तद् विनश्यति।

na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na paśyati sparśam indriyendriyam. na śrotraliṅgaṃ śravaṇe nidarśanaṃ; tathāgataṃ paśyati tad vinaśyati.

श्रोत्रादीनि न पश्यन्ति स्वं स्वम् आत्मानम् आत्मना। सर्वज्ञः सर्वदर्शी च क्षेत्रज्ञस् तानि पश्यति।

śrotrādīni na paśyanti svaṃ svam ātmānam ātmanā. sarvajñaḥ sarvadarśī ca kṣetrajñas tāni paśyati.

यथा हिमवतः पार्श्वं पृष्ठं चन्द्रमसो यथा। न दृष्टपूर्वं मनुजैर् न च तन् नास्ति तावता।

yathā himavataḥ pārśvaṃ pṛṣṭhaṃ candramaso yathā. na dṛṣṭapūrvaṃ manujair na ca tan nāsti tāvatā.

तद्वद् भूतेषु भूतात्मा सूक्ष्मो ज्ञानात्मवान् असौ। अदृष्टपूर्वश् चक्षुर्भ्यां न चासौ नास्ति तावता।

tadvad bhūteṣu bhūtātmā sūkṣmo jñānātmavān asau. adṛṣṭapūrvaś cakṣurbhyāṃ na cāsau nāsti tāvatā.

पश्यन्न् अपि यथा लक्ष्म जगत् सोमे न विन्दति। एवम् अस्ति न वेत्य् एतन् न च तन् न परायणम्।

paśyann api yathā lakṣma jagat some na vindati. evam asti na vety etan na ca tan na parāyaṇam.

रूपवन्तम् अरूपत्वाद् उदयास्तमये बुधाः। धिया समनुपश्यन्ति तद्गताः सवितुर् गतिम्।

rūpavantam arūpatvād udayāstamaye budhāḥ. dhiyā samanupaśyanti tadgatāḥ savitur gatim.

तथा बुद्धिप्रदीपेन दूरस्थं सुविपश्चितः। प्रत्यासन्नं निनीषन्ति ज्ञेयं ज्ञानाभिसंहितम्।

tathā buddhipradīpena dūrasthaṃ suvipaścitaḥ. pratyāsannaṃ ninīṣanti jñeyaṃ jñānābhisaṃhitam.

न हि खल्व् अनुपायेन कश् चिद् अर्थो ऽभिसिध्यति। सूत्रजालैर् यथा मत्स्यान् बध्नन्ति जलजीविनः।

na hi khalv anupāyena kaś cid artho 'bhisidhyati. sūtrajālair yathā matsyān badhnanti jalajīvinaḥ.

मृगैर् मृगाणां ग्रहणं पक्षिणां पक्षिभिर् यथा। गजानां च गजैर् एवं ज्ञेयं ज्ञानेन गृह्यते।

mṛgair mṛgāṇāṃ grahaṇaṃ pakṣiṇāṃ pakṣibhir yathā. gajānāṃ ca gajair evaṃ jñeyaṃ jñānena gṛhyate.

अहिर् एव ह्य् अहेः पादान् पश्यतीति निदर्शनम्। तद्वन् मूर्तिषु मूर्तिष्ठं ज्ञेयं ज्ञानेन पश्यति।

ahir eva hy aheḥ pādān paśyatīti nidarśanam. tadvan mūrtiṣu mūrtiṣṭhaṃ jñeyaṃ jñānena paśyati.

नोत्सहन्ते यथा वेत्तुम् इन्द्रियैर् इन्द्रियाण्य् अपि। तथैवेह परा बुद्धिः परं बुद्ध्या न पश्यति।

notsahante yathā vettum indriyair indriyāṇy api. tathaiveha parā buddhiḥ paraṃ buddhyā na paśyati.

यथा चन्द्रो ह्य् अमावास्याम् अलिङ्गत्वान् न दृश्यते। न च नाशो ऽस्य भवति तथा विद्धि शरीरिणम्।

yathā candro hy amāvāsyām aliṅgatvān na dṛśyate. na ca nāśo 'sya bhavati tathā viddhi śarīriṇam.

क्षीणकोशो ह्य् अमावास्यां चन्द्रमा न प्रकाशते। तद्वन् मूर्तिवियुक्तः सञ् शरीरी नोपलभ्यते।

kṣīṇakośo hy amāvāsyāṃ candramā na prakāśate. tadvan mūrtiviyuktaḥ sañ śarīrī nopalabhyate.

यथा कोशान्तरं प्राप्य चन्द्रमा भ्राजते पुनः। तद्वल् लिङ्गान्तरं प्राप्य शरीरी भ्राजते पुनः।

yathā kośāntaraṃ prāpya candramā bhrājate punaḥ. tadval liṅgāntaraṃ prāpya śarīrī bhrājate punaḥ.

जन्मवृद्धिक्षयश् चास्य प्रत्यक्षेणोपलभ्यते। सा तु चन्द्रमसो व्यक्तिर् न तु तस्य शरीरिणः।

janmavṛddhikṣayaś cāsya pratyakṣeṇopalabhyate. sā tu candramaso vyaktir na tu tasya śarīriṇaḥ.

उत्पत्तिवृद्धिव्ययतो यथा स इति गृह्यते। चन्द्र एव त्व् अमावास्यां तथा भवति मूर्तिमान्।

utpattivṛddhivyayato yathā sa iti gṛhyate. candra eva tv amāvāsyāṃ tathā bhavati mūrtimān.

नाभिसर्पद् विमुञ्चद् वा शशिनं दृश्यते तमः। विसृजंश् चोपसर्पंश् च तद्वत् पश्य शरीरिणम्।

nābhisarpad vimuñcad vā śaśinaṃ dṛśyate tamaḥ. visṛjaṃś copasarpaṃś ca tadvat paśya śarīriṇam.

यथा चन्द्रार्कसंयुक्तं तमस् तद् उपलभ्यते। तद्वच् छरीरसंयुक्तः शरीरीत्य् उपलभ्यते।

yathā candrārkasaṃyuktaṃ tamas tad upalabhyate. tadvac charīrasaṃyuktaḥ śarīrīty upalabhyate.

यथा चन्द्रार्कनिर्मुक्तः स राहुर् नोपलभ्यते। तद्वच् छरीरनिर्मुक्तः शरीरी नोपलभ्यते।

yathā candrārkanirmuktaḥ sa rāhur nopalabhyate. tadvac charīranirmuktaḥ śarīrī nopalabhyate.

यथा चन्द्रो ह्य् अमावास्यां नक्षत्रैर् युज्यते गतः। तद्वच् छरीरनिर्मुक्तः फलैर् युज्यति कर्मणः।

yathā candro hy amāvāsyāṃ nakṣatrair yujyate gataḥ. tadvac charīranirmuktaḥ phalair yujyati karmaṇaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents