महाभारत 12.195 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 195→

[mh-12-195] • 23 श्लोकाः

मनुर् उवाच। अक्षरात् खं ततो वायुर् वायोर् ज्योतिस् ततो जलम्। जलात् प्रसूता जगती जगत्यां जायते जगत्।

manur uvāca. akṣarāt khaṃ tato vāyur vāyor jyotis tato jalam. jalāt prasūtā jagatī jagatyāṃ jāyate jagat.

इमे शरीरैर् जलम् एव गत्वा; जलाच् च तेजः पवनो ऽन्तरिक्षम्। खाद् वै निवर्तन्ति नभाविनस् ते; ये भाविनस् ते परम् आप्नुवन्ति।

ime śarīrair jalam eva gatvā; jalāc ca tejaḥ pavano 'ntarikṣam. khād vai nivartanti nabhāvinas te; ye bhāvinas te param āpnuvanti.

नोष्णं न शीतं मृदु नापि तीक्ष्णं; नाम्लं कषायं मधुरं न तिक्तम्। न शब्दवन् नापि च गन्धवत् तन्; न रूपवत् तत् परमस्वभावम्।

noṣṇaṃ na śītaṃ mṛdu nāpi tīkṣṇaṃ; nāmlaṃ kaṣāyaṃ madhuraṃ na tiktam. na śabdavan nāpi ca gandhavat tan; na rūpavat tat paramasvabhāvam.

स्पर्शं तनुर् वेद रसं तु जिह्वा; घ्राणं च गन्धाञ् श्रवणे च शब्दान्। रूपाणि चक्षुर् न च तत्परं यद्; गृह्णन्त्य् अनध्यात्मविदो मनुष्याः।

sparśaṃ tanur veda rasaṃ tu jihvā; ghrāṇaṃ ca gandhāñ śravaṇe ca śabdān. rūpāṇi cakṣur na ca tatparaṃ yad; gṛhṇanty anadhyātmavido manuṣyāḥ.

निवर्तयित्वा रसनं रसेभ्यो; घ्राणं च गन्धाच् छ्रवणे च शब्दात्। स्पर्शात् तनुं रूपगुणात् तु चक्षुस्; ततः परं पश्यति स्वं स्वभावम्।

nivartayitvā rasanaṃ rasebhyo; ghrāṇaṃ ca gandhāc chravaṇe ca śabdāt. sparśāt tanuṃ rūpaguṇāt tu cakṣus; tataḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam.

यतो गृहीत्वा हि करोति यच् च; यस्मिंश् च ताम् आरभते प्रवृत्तिम्। यस्मिंश् च यद् येन च यश् च कर्ता; तत्कारणं तं समुपायम् आहुः।

yato gṛhītvā hi karoti yac ca; yasmiṃś ca tām ārabhate pravṛttim. yasmiṃś ca yad yena ca yaś ca kartā; tatkāraṇaṃ taṃ samupāyam āhuḥ.

यच् चाभिभूः साधकं व्यापकं च; यन् मन्त्रवच् छंस्यते चैव लोके। यः सर्वहेतुः परमार्थकारी; तत् कारणं कार्यम् अतो यद् अन्यत्।

yac cābhibhūḥ sādhakaṃ vyāpakaṃ ca; yan mantravac chaṃsyate caiva loke. yaḥ sarvahetuḥ paramārthakārī; tat kāraṇaṃ kāryam ato yad anyat.

यथा च कश् चित् सुकृतैर् मनुष्यः; शुभाशुभं प्राप्नुते ऽथाविरोधात्। एवं शरीरेषु शुभाशुभेषु; स्वकर्मजैर् ज्ञानम् इदं निबद्धम्।

yathā ca kaś cit sukṛtair manuṣyaḥ; śubhāśubhaṃ prāpnute 'thāvirodhāt. evaṃ śarīreṣu śubhāśubheṣu; svakarmajair jñānam idaṃ nibaddham.

यथा प्रदीपः पुरतः प्रदीप्तः; प्रकाशम् अन्यस्य करोति दीप्यन्। तथेह पञ्चेन्द्रियदीपवृक्षा; ज्ञानप्रदीप्ताः परवन्त एव।

yathā pradīpaḥ purataḥ pradīptaḥ; prakāśam anyasya karoti dīpyan. tatheha pañcendriyadīpavṛkṣā; jñānapradīptāḥ paravanta eva.

यथा हि राज्ञो बहवो ह्य् अमात्याः; पृथक् प्रमानं प्रवदन्ति युक्ताः। तद्वच् छरीरेषु भवन्ति पञ्च; ज्ञानैकदेशः परमः स तेभ्यः।

yathā hi rājño bahavo hy amātyāḥ; pṛthak pramānaṃ pravadanti yuktāḥ. tadvac charīreṣu bhavanti pañca; jñānaikadeśaḥ paramaḥ sa tebhyaḥ.

यथार्चिषो ऽग्नेः पवनस्य वेगा; मरीचयो ऽर्कस्य नदीषु चापः। गच्छन्ति चायान्ति च तन्यमानास्; तद्वच् छरीराणि शरीरिणां तु।

yathārciṣo 'gneḥ pavanasya vegā; marīcayo 'rkasya nadīṣu cāpaḥ. gacchanti cāyānti ca tanyamānās; tadvac charīrāṇi śarīriṇāṃ tu.

यथा च कश् चित् परशुं गृहीत्वा; धूमं न पश्येज् ज्वलनं च काष्ठे। तद्वच् छरीरोदरपाणिपादं; छित्त्वा न पश्यन्ति ततो यद् अन्यत्।

yathā ca kaś cit paraśuṃ gṛhītvā; dhūmaṃ na paśyej jvalanaṃ ca kāṣṭhe. tadvac charīrodarapāṇipādaṃ; chittvā na paśyanti tato yad anyat.

तान्य् एव काष्ठानि यथा विमथ्य; धूमं च पश्येज् ज्वलनं च योगात्। तद्वत् सुबुद्धिः समम् इन्द्रियत्वाद्; बुधः परं पश्यति स्वं स्वभावम्।

tāny eva kāṣṭhāni yathā vimathya; dhūmaṃ ca paśyej jvalanaṃ ca yogāt. tadvat subuddhiḥ samam indriyatvād; budhaḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam.

यथात्मनो ऽङ्गं पतितं पृथिव्यां; स्वप्नान्तरे पश्यति चात्मनो ऽन्यत्। श्रोत्रादियुक्तः सुमनाः सुबुद्धिर्; लिङ्गात् तथा गच्छति लिङ्गम् अन्यत्।

yathātmano 'ṅgaṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; svapnāntare paśyati cātmano 'nyat. śrotrādiyuktaḥ sumanāḥ subuddhir; liṅgāt tathā gacchati liṅgam anyat.

उत्पत्तिवृद्धिक्षयसंनिपातैर्; न युज्यते ऽसौ परमः शरीरी। अनेन लिङ्गेन तु लिङ्गम् अन्यद्; गच्छत्य् अदृष्टः प्रतिसंधियोगात्।

utpattivṛddhikṣayasaṃnipātair; na yujyate 'sau paramaḥ śarīrī. anena liṅgena tu liṅgam anyad; gacchaty adṛṣṭaḥ pratisaṃdhiyogāt.

न चक्षुषा पश्यति रूपम् आत्मनो; न चापि संस्पर्शम् उपैति किं चित्। न चापि तैः साधयते ऽथ कार्यं; ते तं न पश्यन्ति स पश्यते तान्।

na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na cāpi saṃsparśam upaiti kiṃ cit. na cāpi taiḥ sādhayate 'tha kāryaṃ; te taṃ na paśyanti sa paśyate tān.

यथा प्रदीपे ज्वलतो ऽनलस्य; संतापजं रूपम् उपैति किं चित्। न चान्तरं रूपगुणं बिभर्ति; तथैव तद् दृश्यते रूपम् अस्य।

yathā pradīpe jvalato 'nalasya; saṃtāpajaṃ rūpam upaiti kiṃ cit. na cāntaraṃ rūpaguṇaṃ bibharti; tathaiva tad dṛśyate rūpam asya.

यथा मनुष्यः परिमुच्य कायम्; अदृश्यम् अन्यद् विशते शरीरम्। विसृज्य भूतेषु महत्सु देहं; तदाश्रयं चैव बिभर्ति रूपम्।

yathā manuṣyaḥ parimucya kāyam; adṛśyam anyad viśate śarīram. visṛjya bhūteṣu mahatsu dehaṃ; tadāśrayaṃ caiva bibharti rūpam.

खं वायुम् अग्निं सलिलं तथोर्वीं; समन्ततो ऽभ्याविशते शरीरी। नानाश्रयाः कर्मसु वर्तमानाः; श्रोत्रादयः पञ्च गुणाञ् श्रयन्ते।

khaṃ vāyum agniṃ salilaṃ tathorvīṃ; samantato 'bhyāviśate śarīrī. nānāśrayāḥ karmasu vartamānāḥ; śrotrādayaḥ pañca guṇāñ śrayante.

श्रोत्रं खतो घ्राणम् अथो पृथिव्यास्; तेजोमयं रूपम् अथो विपाकः। जलाश्रयः स्वेद उक्तो रसश् च; वाय्वात्मकः स्पर्शकृतो गुणश् च।

śrotraṃ khato ghrāṇam atho pṛthivyās; tejomayaṃ rūpam atho vipākaḥ. jalāśrayaḥ sveda ukto rasaś ca; vāyvātmakaḥ sparśakṛto guṇaś ca.

महत्सु भूतेषु वसन्ति पञ्च; पञ्चेन्द्रियार्थाश् च तथेन्द्रियेषु। सर्वाणि चैतानि मनोनुगानि; बुद्धिं मनो ऽन्वेति मनः स्वभावम्।

mahatsu bhūteṣu vasanti pañca; pañcendriyārthāś ca tathendriyeṣu. sarvāṇi caitāni manonugāni; buddhiṃ mano 'nveti manaḥ svabhāvam.

शुभाशुभं कर्म कृतं यद् अस्य; तद् एव प्रत्याददते स्वदेहे। मनो ऽनुवर्तन्ति परावराणि; जलौकसः स्रोत इवानुकूलम्।

śubhāśubhaṃ karma kṛtaṃ yad asya; tad eva pratyādadate svadehe. mano 'nuvartanti parāvarāṇi; jalaukasaḥ srota ivānukūlam.

चलं यथा दृष्टिपथं परैति; सूक्ष्मं महद् रूपम् इवाभिपाति। स्वरूपम् आलोचयते च रूपं; परं तथा बुद्धिपथं परैति।

calaṃ yathā dṛṣṭipathaṃ paraiti; sūkṣmaṃ mahad rūpam ivābhipāti. svarūpam ālocayate ca rūpaṃ; paraṃ tathā buddhipathaṃ paraiti.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents