महाभारत 12.192 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 192→

[mh-12-192] • 127 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कालमृत्युयमानां च ब्राह्मणस्य च सत्तम। विवादो व्याहृतः पूर्वं तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

yudhiṣṭhira uvāca. kālamṛtyuyamānāṃ ca brāhmaṇasya ca sattama. vivādo vyāhṛtaḥ pūrvaṃ tad bhavān vaktum arhati.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। इक्ष्वाकोः सूर्यपुत्रस्य यद् वृत्तं ब्राह्मणस्य च।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. ikṣvākoḥ sūryaputrasya yad vṛttaṃ brāhmaṇasya ca.

कालस्य मृत्योश् च तथा यद् वृत्तं तन् निबोध मे। यथा स तेषां संवादो यस्मिन् स्थाने ऽपि चाभवत्। येनैव कारणेनात्र धर्मवादसमन्वितः।

kālasya mṛtyoś ca tathā yad vṛttaṃ tan nibodha me. yathā sa teṣāṃ saṃvādo yasmin sthāne 'pi cābhavat. yenaiva kāraṇenātra dharmavādasamanvitaḥ.

ब्राह्मणो जापकः कश् चिद् धर्मवृत्तो महायशाः। षडङ्गविन् महाप्राज्ञः पैप्पलादिः स कौशिकः।

brāhmaṇo jāpakaḥ kaś cid dharmavṛtto mahāyaśāḥ. ṣaḍaṅgavin mahāprājñaḥ paippalādiḥ sa kauśikaḥ.

तस्यापरोक्षं विज्ञानं षडङ्गेषु तथैव च। वेदेषु चैव निष्णातो हिमवत्पादसंश्रयः।

tasyāparokṣaṃ vijñānaṃ ṣaḍaṅgeṣu tathaiva ca. vedeṣu caiva niṣṇāto himavatpādasaṃśrayaḥ.

सो ऽन्त्यं ब्राह्मं तपस् तेपे संहितां संयतो जपन्। तस्य वर्षसहस्रं तु नियमेन तथा गतम्।

so 'ntyaṃ brāhmaṃ tapas tepe saṃhitāṃ saṃyato japan. tasya varṣasahasraṃ tu niyamena tathā gatam.

स देव्या दर्शितः साक्षात् प्रीतास्मीति तदा किल। जप्यम् आवर्तयंस् तूष्णीं न च तां किं चिद् अब्रवीत्।

sa devyā darśitaḥ sākṣāt prītāsmīti tadā kila. japyam āvartayaṃs tūṣṇīṃ na ca tāṃ kiṃ cid abravīt.

तस्यानुकम्पया देवी प्रीता समभवत् तदा। वेदमाता ततस् तस्य तज् जप्यं समपूजयत्। चतुर्भिर् अक्षरैर् युक्ता सोमपाने ऽक्षराष्टका। जगद्बीजसमायुक्ता चतुर्विंशाक्षरात्मिका।

tasyānukampayā devī prītā samabhavat tadā. vedamātā tatas tasya taj japyaṃ samapūjayat. caturbhir akṣarair yuktā somapāne 'kṣarāṣṭakā. jagadbījasamāyuktā caturviṃśākṣarātmikā.

समाप्तजप्यस् तूत्थाय शिरसा पादयोस् तथा। पपात देव्या धर्मात्मा वचनं चेदम् अब्रवीत्।

samāptajapyas tūtthāya śirasā pādayos tathā. papāta devyā dharmātmā vacanaṃ cedam abravīt.

दिष्ट्या देवि प्रसन्ना त्वं दर्शनं चागता मम। यदि वापि प्रसन्नासि जप्ये मे रमतां मनः।

diṣṭyā devi prasannā tvaṃ darśanaṃ cāgatā mama. yadi vāpi prasannāsi japye me ramatāṃ manaḥ.

सावित्र्य् उवाच। किं प्रार्थयसि विप्रर्षे किं चेष्टं करवाणि ते। प्रब्रूहि जपतां श्रेष्ठ सर्वं तत् ते भविष्यति।

sāvitry uvāca. kiṃ prārthayasi viprarṣe kiṃ ceṣṭaṃ karavāṇi te. prabrūhi japatāṃ śreṣṭha sarvaṃ tat te bhaviṣyati.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्तः स तदा देव्या विप्रः प्रोवाच धर्मवित्। जप्यं प्रति ममेच्छेयं वर्धत्व् इति पुनः पुनः।

bhīṣma uvāca. ity uktaḥ sa tadā devyā vipraḥ provāca dharmavit. japyaṃ prati mameccheyaṃ vardhatv iti punaḥ punaḥ.

मनसश् च समाधिर् मे वर्धेताहर् अहः शुभे। तत् तथेति ततो देवी मधुरं प्रत्यभाषत।

manasaś ca samādhir me vardhetāhar ahaḥ śubhe. tat tatheti tato devī madhuraṃ pratyabhāṣata.

इदं चैवापरं प्राह देवी तत्प्रियकाम्यया। निरयं नैव यातासि यत्र याता द्विजर्षभाः।

idaṃ caivāparaṃ prāha devī tatpriyakāmyayā. nirayaṃ naiva yātāsi yatra yātā dvijarṣabhāḥ.

यास्यसि ब्रह्मणः स्थानम् अनिमित्तम् अनिन्दितम्। साधये भविता चैतद् यत् त्वयाहम् इहार्थिता।

yāsyasi brahmaṇaḥ sthānam animittam aninditam. sādhaye bhavitā caitad yat tvayāham ihārthitā.

नियतो जप चैकाग्रो धर्मस् त्वां समुपैष्यति। कालो मृत्युर् यमश् चैव समायास्यन्ति ते ऽन्तिकम्। भविता च विवादो ऽत्र तव तेषां च धर्मतः।

niyato japa caikāgro dharmas tvāṃ samupaiṣyati. kālo mṛtyur yamaś caiva samāyāsyanti te 'ntikam. bhavitā ca vivādo 'tra tava teṣāṃ ca dharmataḥ.

एवम् उक्त्वा भगवती जगाम भवनं स्वकम्। ब्राह्मणो ऽपि जपन्न् आस्ते दिव्यं वर्षशतं तदा। सदा दान्तो जितक्रोधः सत्यसंधो ऽनसूयकः।

evam uktvā bhagavatī jagāma bhavanaṃ svakam. brāhmaṇo 'pi japann āste divyaṃ varṣaśataṃ tadā. sadā dānto jitakrodhaḥ satyasaṃdho 'nasūyakaḥ.

समाप्ते नियमे तस्मिन्न् अथ विप्रस्य धीमतः। साक्षात् प्रीतस् तदा धर्मो दर्शयाम् आस तं द्विजम्।

samāpte niyame tasminn atha viprasya dhīmataḥ. sākṣāt prītas tadā dharmo darśayām āsa taṃ dvijam.

धर्म उवाच। द्विजाते पश्य मां धर्मम् अहं त्वां द्रष्टुम् आगतः। जप्यस्य च फलं यत् ते संप्राप्तं तच् च मे शृणु।

dharma uvāca. dvijāte paśya māṃ dharmam ahaṃ tvāṃ draṣṭum āgataḥ. japyasya ca phalaṃ yat te saṃprāptaṃ tac ca me śṛṇu.

जिता लोकास् त्वया सर्वे ये दिव्या ये च मानुषाः। देवानां निरयान् साधो सर्वान् उत्क्रम्य यास्यसि।

jitā lokās tvayā sarve ye divyā ye ca mānuṣāḥ. devānāṃ nirayān sādho sarvān utkramya yāsyasi.

प्राणत्यागं कुरु मुने गच्छ लोकान् यथेप्सितान्। त्यक्त्वात्मनः शरीरं च ततो लोकान् अवाप्स्यसि।

prāṇatyāgaṃ kuru mune gaccha lokān yathepsitān. tyaktvātmanaḥ śarīraṃ ca tato lokān avāpsyasi.

ब्राह्मण उवाच। कृतं लोकैर् हि मे धर्म गच्छ च त्वं यथासुखम्। बहुदुःखसुखं देहं नोत्सृजेयम् अहं विभो। अचलं ते मनः कृत्वा त्यज देहं महामते। अनेन किं ते संयोगः कथं मोहं गमिष्यसि।

brāhmaṇa uvāca. kṛtaṃ lokair hi me dharma gaccha ca tvaṃ yathāsukham. bahuduḥkhasukhaṃ dehaṃ notsṛjeyam ahaṃ vibho. acalaṃ te manaḥ kṛtvā tyaja dehaṃ mahāmate. anena kiṃ te saṃyogaḥ kathaṃ mohaṃ gamiṣyasi.

धर्म उवाच। अवश्यं भोः शरीरं ते त्यक्तव्यं मुनिपुंगव। स्वर्ग आरोह्यतां विप्र किं वा ते रोचते ऽनघ।

dharma uvāca. avaśyaṃ bhoḥ śarīraṃ te tyaktavyaṃ munipuṃgava. svarga ārohyatāṃ vipra kiṃ vā te rocate 'nagha.

ब्राह्मण उवाच। न रोचये स्वर्गवासं विना देहाद् अहं विभो। गच्छ धर्म न मे श्रद्धा स्वर्गं गन्तुं विनात्मना।

brāhmaṇa uvāca. na rocaye svargavāsaṃ vinā dehād ahaṃ vibho. gaccha dharma na me śraddhā svargaṃ gantuṃ vinātmanā.

धर्म उवाच। अलं देहे मनः कृत्वा त्यक्त्वा देहं सुखी भव। गच्छ लोकान् अरजसो यत्र गत्वा न शोचसि।

dharma uvāca. alaṃ dehe manaḥ kṛtvā tyaktvā dehaṃ sukhī bhava. gaccha lokān arajaso yatra gatvā na śocasi.

ब्राह्मण उवाच। रमे जपन् महाभाग कृतं लोकैः सनातनैः। सशरीरेण गन्तव्यो मया स्वर्गो न वा विभो। एवं ते कार्यसंप्रीतिर् वर्तते मुनिसत्तम।

brāhmaṇa uvāca. rame japan mahābhāga kṛtaṃ lokaiḥ sanātanaiḥ. saśarīreṇa gantavyo mayā svargo na vā vibho. evaṃ te kāryasaṃprītir vartate munisattama.

धर्म उवाच। यदि त्वं नेच्छसि त्यक्तुं शरीरं पश्य वै द्विज। एष कालस् तथा मृत्युर् यमश् च त्वाम् उपागताः।

dharma uvāca. yadi tvaṃ necchasi tyaktuṃ śarīraṃ paśya vai dvija. eṣa kālas tathā mṛtyur yamaś ca tvām upāgatāḥ.

भीष्म उवाच। अथ वैवस्वतः कालो मृत्युश् च त्रितयं विभो। ब्राह्मणं तं महाभागम् उपागम्येदम् अब्रुवन्।

bhīṣma uvāca. atha vaivasvataḥ kālo mṛtyuś ca tritayaṃ vibho. brāhmaṇaṃ taṃ mahābhāgam upāgamyedam abruvan.

तपसो ऽस्य सुतप्तस्य तथा सुचरितस्य च। फलप्राप्तिस् तव श्रेष्ठा यमो ऽहं त्वाम् उपब्रुवे।

tapaso 'sya sutaptasya tathā sucaritasya ca. phalaprāptis tava śreṣṭhā yamo 'haṃ tvām upabruve.

यथावद् अस्य जप्यस्य फलं प्राप्तस् त्वम् उत्तमम्। कालस् ते स्वर्गम् आरोढुं कालो ऽहं त्वाम् उपागतः।

yathāvad asya japyasya phalaṃ prāptas tvam uttamam. kālas te svargam āroḍhuṃ kālo 'haṃ tvām upāgataḥ.

मृत्युं मा विद्धि धर्मज्ञ रूपिणं स्वयम् आगतम्। कालेन चोदितं विप्र त्वाम् इतो नेतुम् अद्य वै।

mṛtyuṃ mā viddhi dharmajña rūpiṇaṃ svayam āgatam. kālena coditaṃ vipra tvām ito netum adya vai.

ब्राह्मण उवाच। स्वागतं सूर्यपुत्राय कालाय च महात्मने। मृत्यवे चाथ धर्माय किं कार्यं करवाणि वः।

brāhmaṇa uvāca. svāgataṃ sūryaputrāya kālāya ca mahātmane. mṛtyave cātha dharmāya kiṃ kāryaṃ karavāṇi vaḥ.

भीष्म उवाच। अर्घ्यं पाद्यं च दत्त्वा स तेभ्यस् तत्र समागमे। अब्रवीत् परमप्रीतः स्वशक्त्या किं करोमि वः। स्वकार्यनिर्भरा यूयं परोपद्रवहेतवः। भवन्तो लोकसामान्याः किमर्थं ब्रूत सत्तमाः। धर्म उवाच। वयम् अप्य् एवम् अव्यग्रैर् धातुर् आज्ञापुरःसरैः। भीष्म उवाच। चोदिता धावमाना वै कर्मभागम् अनुव्रताः।

bhīṣma uvāca. arghyaṃ pādyaṃ ca dattvā sa tebhyas tatra samāgame. abravīt paramaprītaḥ svaśaktyā kiṃ karomi vaḥ. svakāryanirbharā yūyaṃ paropadravahetavaḥ. bhavanto lokasāmānyāḥ kimarthaṃ brūta sattamāḥ. dharma uvāca. vayam apy evam avyagrair dhātur ājñāpuraḥsaraiḥ. bhīṣma uvāca. coditā dhāvamānā vai karmabhāgam anuvratāḥ.

तस्मिन्न् एवाथ काले तु तीर्थयात्राम् उपागतः। इक्ष्वाकुर् अगमत् तत्र समेता यत्र ते विभो।

tasminn evātha kāle tu tīrthayātrām upāgataḥ. ikṣvākur agamat tatra sametā yatra te vibho.

सर्वान् एव तु राजर्षिः संपूज्याभिप्रणम्य च। कुशलप्रश्नम् अकरोत् सर्वेषां राजसत्तमः।

sarvān eva tu rājarṣiḥ saṃpūjyābhipraṇamya ca. kuśalapraśnam akarot sarveṣāṃ rājasattamaḥ.

तस्मै सो ऽथासनं दत्त्वा पाद्यम् अर्घ्यं तथैव च। अब्रवीद् ब्राह्मणो वाक्यं कृत्वा कुशलसंविदम्।

tasmai so 'thāsanaṃ dattvā pādyam arghyaṃ tathaiva ca. abravīd brāhmaṇo vākyaṃ kṛtvā kuśalasaṃvidam.

स्वागतं ते महाराज ब्रूहि यद् यद् इहेच्छसि। स्वशक्त्या किं करोमीह तद् भवान् प्रब्रवीतु मे।

svāgataṃ te mahārāja brūhi yad yad ihecchasi. svaśaktyā kiṃ karomīha tad bhavān prabravītu me.

राजोवाच। राजाहं ब्राह्मणश् च त्वं यदि षट्कर्मसंस्थितः। ददामि वसु किं चित् ते प्रार्थितं तद् वदस्व मे।

rājovāca. rājāhaṃ brāhmaṇaś ca tvaṃ yadi ṣaṭkarmasaṃsthitaḥ. dadāmi vasu kiṃ cit te prārthitaṃ tad vadasva me.

ब्राह्मण उवाच। द्विविधा ब्राह्मणा राजन् धर्मश् च द्विविधः स्मृतः। प्रवृत्तश् च निवृत्तश् च निवृत्तो ऽस्मि प्रतिग्रहात्।

brāhmaṇa uvāca. dvividhā brāhmaṇā rājan dharmaś ca dvividhaḥ smṛtaḥ. pravṛttaś ca nivṛttaś ca nivṛtto 'smi pratigrahāt.

तेभ्यः प्रयच्छ दानानि ये प्रवृत्ता नराधिप। अहं न प्रतिगृह्णामि किम् इष्टं किं ददानि ते। ब्रूहि त्वं नृपतिश्रेष्ठ तपसा साधयामि किम्।

tebhyaḥ prayaccha dānāni ye pravṛttā narādhipa. ahaṃ na pratigṛhṇāmi kim iṣṭaṃ kiṃ dadāni te. brūhi tvaṃ nṛpatiśreṣṭha tapasā sādhayāmi kim.

राजोवाच। क्षत्रियो ऽहं न जानामि देहीति वचनं क्व चित्। प्रयच्छ युद्धम् इत्य् एवं वादिनः स्मो द्विजोत्तम।

rājovāca. kṣatriyo 'haṃ na jānāmi dehīti vacanaṃ kva cit. prayaccha yuddham ity evaṃ vādinaḥ smo dvijottama.

ब्राह्मण उवाच। तुष्यसि त्वं स्वधर्मेण तथा तुष्टा वयं नृप। अन्योन्यस्योत्तरं नास्ति यद् इष्टं तत् समाचर।

brāhmaṇa uvāca. tuṣyasi tvaṃ svadharmeṇa tathā tuṣṭā vayaṃ nṛpa. anyonyasyottaraṃ nāsti yad iṣṭaṃ tat samācara.

राजोवाच। स्वशक्त्याहं ददानीति त्वया पूर्वं प्रभाषितम्। याचे त्वां दीयतां मह्यं जप्यस्यास्य फलं द्विज।

rājovāca. svaśaktyāhaṃ dadānīti tvayā pūrvaṃ prabhāṣitam. yāce tvāṃ dīyatāṃ mahyaṃ japyasyāsya phalaṃ dvija.

ब्राह्मण उवाच। युद्धं मम सदा वाणी याचतीति विकत्थसे। न च युद्धं मया सार्धं किमर्थं याचसे पुनः।

brāhmaṇa uvāca. yuddhaṃ mama sadā vāṇī yācatīti vikatthase. na ca yuddhaṃ mayā sārdhaṃ kimarthaṃ yācase punaḥ.

राजोवाच। वाग्वज्रा ब्राह्मणाः प्रोक्ताः क्षत्रिया बाहुजीविनः। वाग्युद्धं तद् इदं तीव्रं मम विप्र त्वया सह।

rājovāca. vāgvajrā brāhmaṇāḥ proktāḥ kṣatriyā bāhujīvinaḥ. vāgyuddhaṃ tad idaṃ tīvraṃ mama vipra tvayā saha.

ब्राह्मण उवाच। सैवाद्यापि प्रतिज्ञा मे स्वशक्त्या किं प्रदीयताम्। ब्रूहि दास्यामि राजेन्द्र विभवे सति माचिरम्।

brāhmaṇa uvāca. saivādyāpi pratijñā me svaśaktyā kiṃ pradīyatām. brūhi dāsyāmi rājendra vibhave sati māciram.

राजोवाच। यत् तद् वर्षशतं पूर्णं जप्यं वै जपता त्वया। फलं प्राप्तं तत् प्रयच्छ मम दित्सुर् भवान् यदि।

rājovāca. yat tad varṣaśataṃ pūrṇaṃ japyaṃ vai japatā tvayā. phalaṃ prāptaṃ tat prayaccha mama ditsur bhavān yadi.

ब्राह्मण उवाच। परमं गृह्यतां तस्य फलं यज् जपितं मया। अर्धं त्वम् अविचारेण फलं तस्य समाप्नुहि।

brāhmaṇa uvāca. paramaṃ gṛhyatāṃ tasya phalaṃ yaj japitaṃ mayā. ardhaṃ tvam avicāreṇa phalaṃ tasya samāpnuhi.

अथ वा सर्वम् एवेह जप्यकं मामकं फलम्। राजन् प्राप्नुहि कामं त्वं यदि सर्वम् इहेच्छसि।

atha vā sarvam eveha japyakaṃ māmakaṃ phalam. rājan prāpnuhi kāmaṃ tvaṃ yadi sarvam ihecchasi.

राजोवाच। कृतं सर्वेण भद्रं ते जप्यं यद् याचितं मया। स्वस्ति ते ऽस्तु गमिष्यामि किं च तस्य फलं वद।

rājovāca. kṛtaṃ sarveṇa bhadraṃ te japyaṃ yad yācitaṃ mayā. svasti te 'stu gamiṣyāmi kiṃ ca tasya phalaṃ vada.

ब्राह्मण उवाच। फलप्राप्तिं न जानामि दत्तं यज् जपितं मया। अयं धर्मश् च कालश् च यमो मृत्युश् च साक्षिणः।

brāhmaṇa uvāca. phalaprāptiṃ na jānāmi dattaṃ yaj japitaṃ mayā. ayaṃ dharmaś ca kālaś ca yamo mṛtyuś ca sākṣiṇaḥ.

राजोवाच। अज्ञातम् अस्य धर्मस्य फलं मे किं करिष्यति। फलं ब्रवीषि धर्मस्य न चेज् जप्यकृतस्य माम्। प्राप्नोतु तत् फलं विप्रो नाहम् इच्छे ससंशयम्।

rājovāca. ajñātam asya dharmasya phalaṃ me kiṃ kariṣyati. phalaṃ bravīṣi dharmasya na cej japyakṛtasya mām. prāpnotu tat phalaṃ vipro nāham icche sasaṃśayam.

ब्राह्मण उवाच। नाददे ऽपरवक्तव्यं दत्तं वाचा फलं मया। वाक्यं प्रमाणं राजर्षे ममापि तव चैव हि। सकृद् अंशो निपतति सकृत् कन्या प्रदीयते। सकृद् एव ददानीति त्रीण्य् एतानि सकृत् सकृत्।

brāhmaṇa uvāca. nādade 'paravaktavyaṃ dattaṃ vācā phalaṃ mayā. vākyaṃ pramāṇaṃ rājarṣe mamāpi tava caiva hi. sakṛd aṃśo nipatati sakṛt kanyā pradīyate. sakṛd eva dadānīti trīṇy etāni sakṛt sakṛt.

नाभिसंधिर् मया जप्ये कृतपूर्वः कथं चन। जप्यस्य राजशार्दूल कथं ज्ञास्याम्य् अहं फलम्।

nābhisaṃdhir mayā japye kṛtapūrvaḥ kathaṃ cana. japyasya rājaśārdūla kathaṃ jñāsyāmy ahaṃ phalam.

ददस्वेति त्वया चोक्तं ददामीति तथा मया। न वाचं दूषयिष्यामि सत्यं रक्ष स्थिरो भव।

dadasveti tvayā coktaṃ dadāmīti tathā mayā. na vācaṃ dūṣayiṣyāmi satyaṃ rakṣa sthiro bhava.

अथैवं वदतो मे ऽद्य वचनं न करिष्यसि। महान् अधर्मो भविता तव राजन् मृषाकृतः।

athaivaṃ vadato me 'dya vacanaṃ na kariṣyasi. mahān adharmo bhavitā tava rājan mṛṣākṛtaḥ.

न युक्तं तु मृषा वाणी त्वया वक्तुम् अरिंदम। तथा मयाप्य् अभ्यधिकं मृषा वक्तुं न शक्यते।

na yuktaṃ tu mṛṣā vāṇī tvayā vaktum ariṃdama. tathā mayāpy abhyadhikaṃ mṛṣā vaktuṃ na śakyate.

संश्रुतं च मया पूर्वं ददानीत्य् अविचारितम्। तद् गृह्णीष्वाविचारेण यदि सत्ये स्थितो भवान्।

saṃśrutaṃ ca mayā pūrvaṃ dadānīty avicāritam. tad gṛhṇīṣvāvicāreṇa yadi satye sthito bhavān.

इहागम्य हि मां राजञ् जाप्यं फलम् अयाचिथाः। तन् मन्निसृष्टं गृह्णीष्व भव सत्ये स्थिरो ऽपि च।

ihāgamya hi māṃ rājañ jāpyaṃ phalam ayācithāḥ. tan mannisṛṣṭaṃ gṛhṇīṣva bhava satye sthiro 'pi ca.

नायं लोको ऽस्ति न परो न च पूर्वान् स तारयेत्। कुत एवावरान् राजन् मृषावादपरायणः।

nāyaṃ loko 'sti na paro na ca pūrvān sa tārayet. kuta evāvarān rājan mṛṣāvādaparāyaṇaḥ.

न यज्ञाध्ययने दानं नियमास् तारयन्ति हि। तथा सत्यं परे लोके यथा वै पुरुषर्षभ।

na yajñādhyayane dānaṃ niyamās tārayanti hi. tathā satyaṃ pare loke yathā vai puruṣarṣabha.

तपांसि यानि चीर्णानि चरिष्यसि च यत् तपः। समाः शतैः सहस्रैश् च तत् सत्यान् न विशिष्यते।

tapāṃsi yāni cīrṇāni cariṣyasi ca yat tapaḥ. samāḥ śataiḥ sahasraiś ca tat satyān na viśiṣyate.

सत्यम् एकाक्षरं ब्रह्म सत्यम् एकाक्षरं तपः। सत्यम् एकाक्षरो यज्ञः सत्यम् एकाक्षरं श्रुतम्।

satyam ekākṣaraṃ brahma satyam ekākṣaraṃ tapaḥ. satyam ekākṣaro yajñaḥ satyam ekākṣaraṃ śrutam.

सत्यं वेदेषु जागर्ति फलं सत्ये परं स्मृतम्। सत्याद् धर्मो दमश् चैव सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम्।

satyaṃ vedeṣu jāgarti phalaṃ satye paraṃ smṛtam. satyād dharmo damaś caiva sarvaṃ satye pratiṣṭhitam.

सत्यं वेदास् तथाङ्गानि सत्यं यज्ञस् तथा विधिः। व्रतचर्यास् तथा सत्यम् ॐकारः सत्यम् एव च।

satyaṃ vedās tathāṅgāni satyaṃ yajñas tathā vidhiḥ. vratacaryās tathā satyam oṃkāraḥ satyam eva ca.

प्राणिनां जननं सत्यं सत्यं संततिर् एव च। सत्येन वायुर् अभ्येति सत्येन तपते रविः।

prāṇināṃ jananaṃ satyaṃ satyaṃ saṃtatir eva ca. satyena vāyur abhyeti satyena tapate raviḥ.

सत्येन चाग्निर् दहति स्वर्गः सत्ये प्रतिष्ठितः। सत्यं यज्ञस् तपो वेदाः स्तोभा मन्त्राः सरस्वती।

satyena cāgnir dahati svargaḥ satye pratiṣṭhitaḥ. satyaṃ yajñas tapo vedāḥ stobhā mantrāḥ sarasvatī.

तुलाम् आरोपितो धर्मः सत्यं चैवेति नः श्रुतम्। समां कक्षां धारयतो यतः सत्यं ततो ऽधिकम्।

tulām āropito dharmaḥ satyaṃ caiveti naḥ śrutam. samāṃ kakṣāṃ dhārayato yataḥ satyaṃ tato 'dhikam.

यतो धर्मस् ततः सत्यं सर्वं सत्येन वर्धते। किमर्थम् अनृतं कर्म कर्तुं राजंस् त्वम् इच्छसि।

yato dharmas tataḥ satyaṃ sarvaṃ satyena vardhate. kimartham anṛtaṃ karma kartuṃ rājaṃs tvam icchasi.

सत्ये कुरु स्थिरं भावं मा राजन्न् अनृतं कृथाः। कस्मात् त्वम् अनृतं वाक्यं देहीति कुरुषे ऽशुभम्।

satye kuru sthiraṃ bhāvaṃ mā rājann anṛtaṃ kṛthāḥ. kasmāt tvam anṛtaṃ vākyaṃ dehīti kuruṣe 'śubham.

यदि जप्यफलं दत्तं मया नेषिष्यसे नृप। स्वधर्मेभ्यः परिभ्रष्टो लोकान् अनुचरिष्यसि।

yadi japyaphalaṃ dattaṃ mayā neṣiṣyase nṛpa. svadharmebhyaḥ paribhraṣṭo lokān anucariṣyasi.

संश्रुत्य यो न दित्सेत याचित्वा यश् च नेच्छति। उभाव् आनृतिकाव् एतौ न मृषा कर्तुम् अर्हसि।

saṃśrutya yo na ditseta yācitvā yaś ca necchati. ubhāv ānṛtikāv etau na mṛṣā kartum arhasi.

राजोवाच। योद्धव्यं रक्षितव्यं च क्षत्रधर्मः किल द्विज। दातारः क्षत्रियाः प्रोक्ता गृह्णीयां भवतः कथम्।

rājovāca. yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca kṣatradharmaḥ kila dvija. dātāraḥ kṣatriyāḥ proktā gṛhṇīyāṃ bhavataḥ katham.

ब्राह्मण उवाच। न छन्दयामि ते राजन् नापि ते गृहम् आव्रजम्। इहागम्य तु याचित्वा न गृह्णीषे पुनः कथम्।

brāhmaṇa uvāca. na chandayāmi te rājan nāpi te gṛham āvrajam. ihāgamya tu yācitvā na gṛhṇīṣe punaḥ katham.

धर्म उवाच। अविवादो ऽस्तु युवयोर् वित्तं मां धर्मम् आगतम्। द्विजो दानफलैर् युक्तो राजा सत्यफलेन च।

dharma uvāca. avivādo 'stu yuvayor vittaṃ māṃ dharmam āgatam. dvijo dānaphalair yukto rājā satyaphalena ca.

स्वर्ग उवाच। स्वर्गं मां विद्धि राजेन्द्र रूपिणं स्वयम् आगतम्। अविवादो ऽस्तु युवयोर् उभौ तुल्यफलौ युवाम्।

svarga uvāca. svargaṃ māṃ viddhi rājendra rūpiṇaṃ svayam āgatam. avivādo 'stu yuvayor ubhau tulyaphalau yuvām.

राजोवाच। कृतं स्वर्गेण मे कार्यं गच्छ स्वर्ग यथासुखम्। विप्रो यदीच्छते दातुं प्रतीच्छतु च मे धनम्।

rājovāca. kṛtaṃ svargeṇa me kāryaṃ gaccha svarga yathāsukham. vipro yadīcchate dātuṃ pratīcchatu ca me dhanam.

ब्राह्मण उवाच। बाल्ये यदि स्याद् अज्ञानान् मया हस्तः प्रसारितः। निवृत्तिलक्षणं धर्मम् उपासे संहितां जपन्।

brāhmaṇa uvāca. bālye yadi syād ajñānān mayā hastaḥ prasāritaḥ. nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam upāse saṃhitāṃ japan.

निवृत्तं मां चिरं राजन् विप्रं लोभयसे कथम्। स्वेन कार्यं करिष्यामि त्वत्तो नेच्छे फलं नृप। तपःस्वाध्यायशीलो ऽहं निवृत्तश् च प्रतिग्रहात्।

nivṛttaṃ māṃ ciraṃ rājan vipraṃ lobhayase katham. svena kāryaṃ kariṣyāmi tvatto necche phalaṃ nṛpa. tapaḥsvādhyāyaśīlo 'haṃ nivṛttaś ca pratigrahāt.

राजोवाच। यदि विप्र निसृष्टं ते जप्यस्य फलम् उत्तमम्। आवयोर् यत् फलं किं चित् सहितं नौ तद् अस्त्व् इह।

rājovāca. yadi vipra nisṛṣṭaṃ te japyasya phalam uttamam. āvayor yat phalaṃ kiṃ cit sahitaṃ nau tad astv iha.

द्विजाः प्रतिग्रहे युक्ता दातारो राजवंशजाः। यदि धर्मः श्रुतो विप्र सहैव फलम् अस्तु नौ।

dvijāḥ pratigrahe yuktā dātāro rājavaṃśajāḥ. yadi dharmaḥ śruto vipra sahaiva phalam astu nau.

मा वा भूत् सहभोज्यं नौ मदीयं फलम् आप्नुहि। प्रतीच्छ मत्कृतं धर्मं यदि ते मय्य् अनुग्रहः।

mā vā bhūt sahabhojyaṃ nau madīyaṃ phalam āpnuhi. pratīccha matkṛtaṃ dharmaṃ yadi te mayy anugrahaḥ.

भीष्म उवाच। ततो विकृतचेष्टौ द्वौ पुरुषौ समुपस्थितौ। गृहीत्वान्योन्यम् आवेष्ट्य कुचेलाव् ऊचतुर् वचः।

bhīṣma uvāca. tato vikṛtaceṣṭau dvau puruṣau samupasthitau. gṛhītvānyonyam āveṣṭya kucelāv ūcatur vacaḥ.

न मे धारयसीत्य् एको धारयामीति चापरः। इहास्ति नौ विवादो ऽयम् अयं राजानुशासकः।

na me dhārayasīty eko dhārayāmīti cāparaḥ. ihāsti nau vivādo 'yam ayaṃ rājānuśāsakaḥ.

सत्यं ब्रवीम्य् अहम् इदं न मे धारयते भवान्। अनृतं वदसीह त्वम् ऋणं ते धारयाम्य् अहम्।

satyaṃ bravīmy aham idaṃ na me dhārayate bhavān. anṛtaṃ vadasīha tvam ṛṇaṃ te dhārayāmy aham.

ताव् उभौ भृशसंतप्तौ राजानम् इदम् ऊचतुः। परीक्ष्यतां यथा स्याव नावाम् इह विगर्हितौ।

tāv ubhau bhṛśasaṃtaptau rājānam idam ūcatuḥ. parīkṣyatāṃ yathā syāva nāvām iha vigarhitau.

विरूप उवाच। धारयामि नरव्याघ्र विकृतस्येह गोः फलम्। ददतश् च न गृह्णाति विकृतो मे महीपते।

virūpa uvāca. dhārayāmi naravyāghra vikṛtasyeha goḥ phalam. dadataś ca na gṛhṇāti vikṛto me mahīpate.

विकृत उवाच। न मे धारयते किं चिद् विरूपो ऽयं नराधिप। मिथ्या ब्रवीत्य् अयं हि त्वा मिथ्याभासं नराधिप।

vikṛta uvāca. na me dhārayate kiṃ cid virūpo 'yaṃ narādhipa. mithyā bravīty ayaṃ hi tvā mithyābhāsaṃ narādhipa.

राजोवाच। विरूप किं धारयते भवान् अस्य वदस्व मे। श्रुत्वा तथा करिष्यामीत्य् एवं मे धीयते मतिः।

rājovāca. virūpa kiṃ dhārayate bhavān asya vadasva me. śrutvā tathā kariṣyāmīty evaṃ me dhīyate matiḥ.

विरूप उवाच। शृणुष्वावहितो राजन् यथैतद् धारयाम्य् अहम्। विकृतस्यास्य राजर्षे निखिलेन नरर्षभ।

virūpa uvāca. śṛṇuṣvāvahito rājan yathaitad dhārayāmy aham. vikṛtasyāsya rājarṣe nikhilena nararṣabha.

अनेन धर्मप्राप्त्यर्थं शुभा दत्ता पुरानघ। धेनुर् विप्राय राजर्षे तपःस्वाध्यायशीलिने।

anena dharmaprāptyarthaṃ śubhā dattā purānagha. dhenur viprāya rājarṣe tapaḥsvādhyāyaśīline.

तस्याश् चायं मया राजन् फलम् अभ्येत्य याचितः। विकृतेन च मे दत्तं विशूद्धेनान्तरात्मना।

tasyāś cāyaṃ mayā rājan phalam abhyetya yācitaḥ. vikṛtena ca me dattaṃ viśūddhenāntarātmanā.

ततो मे सुकृतं कर्म कृतम् आत्मविशुद्धये। गावौ हि कपिले क्रीत्वा वत्सले बहुदोहने।

tato me sukṛtaṃ karma kṛtam ātmaviśuddhaye. gāvau hi kapile krītvā vatsale bahudohane.

ते चोञ्छवृत्तये राजन् मया समपवर्जिते। यथाविधि यथाश्रद्धं तद् अस्याहं पुनः प्रभो।

te coñchavṛttaye rājan mayā samapavarjite. yathāvidhi yathāśraddhaṃ tad asyāhaṃ punaḥ prabho.

इहाद्य वै गृहीत्वा तत् प्रयच्छे द्विगुणं फलम्। एकस्याः पुरुषव्याघ्र कः शुद्धः को ऽत्र दोषवान्।

ihādya vai gṛhītvā tat prayacche dviguṇaṃ phalam. ekasyāḥ puruṣavyāghra kaḥ śuddhaḥ ko 'tra doṣavān.

एवं विवदमानौ स्वस् त्वाम् इहाभ्यागतौ नृप। कुरु धर्मम् अधर्मं वा विनये नौ समाधय।

evaṃ vivadamānau svas tvām ihābhyāgatau nṛpa. kuru dharmam adharmaṃ vā vinaye nau samādhaya.

यदि नेच्छति मे दानं यथा दत्तम् अनेन वै। भवान् अत्र स्थिरो भूत्वा मार्गे स्थापयतु प्रभुः।

yadi necchati me dānaṃ yathā dattam anena vai. bhavān atra sthiro bhūtvā mārge sthāpayatu prabhuḥ.

राजोवाच। दीयमानं न गृह्णासि ऋणं कस्मात् त्वम् अद्य वै। यथैव ते ऽभ्यनुज्ञातं तथा गृह्णीष्व माचिरम्।

rājovāca. dīyamānaṃ na gṛhṇāsi ṛṇaṃ kasmāt tvam adya vai. yathaiva te 'bhyanujñātaṃ tathā gṛhṇīṣva māciram.

विकृत उवाच। दीयताम् इत्य् अनेनोक्तं ददानीति तथा मया। नायं मे धारयत्य् अत्र गम्यतां यत्र वाञ्छति।

vikṛta uvāca. dīyatām ity anenoktaṃ dadānīti tathā mayā. nāyaṃ me dhārayaty atra gamyatāṃ yatra vāñchati.

राजोवाच। ददतो ऽस्य न गृह्णासि विषमं प्रतिभाति मे। दण्ड्यो हि त्वं मम मतो नास्त्य् अत्र खलु संशयः।

rājovāca. dadato 'sya na gṛhṇāsi viṣamaṃ pratibhāti me. daṇḍyo hi tvaṃ mama mato nāsty atra khalu saṃśayaḥ.

विकृत उवाच। मयास्य दत्तं राजर्षे गृह्णीयां तत् कथं पुनः। कामम् अत्रापराधो मे दण्ड्यम् आज्ञापय प्रभो।

vikṛta uvāca. mayāsya dattaṃ rājarṣe gṛhṇīyāṃ tat kathaṃ punaḥ. kāmam atrāparādho me daṇḍyam ājñāpaya prabho.

विरूप उवाच। दीयमानं यदि मया नेषिष्यसि कथं चन। नियंस्यति त्वा नृपतिर् अयं धर्मानुशासकः।

virūpa uvāca. dīyamānaṃ yadi mayā neṣiṣyasi kathaṃ cana. niyaṃsyati tvā nṛpatir ayaṃ dharmānuśāsakaḥ.

विकृत उवाच। स्वं मया याचितेनेह दत्तं कथम् इहाद्य तत्। गृह्णीयां गच्छतु भवान् अभ्यनुज्ञां ददानि ते।

vikṛta uvāca. svaṃ mayā yāciteneha dattaṃ katham ihādya tat. gṛhṇīyāṃ gacchatu bhavān abhyanujñāṃ dadāni te.

ब्राह्मण उवाच। श्रुतम् एतत् त्वया राजन्न् अनयोः कथितं द्वयोः। प्रतिज्ञातं मया यत् ते तद् गृहाणाविचारितम्।

brāhmaṇa uvāca. śrutam etat tvayā rājann anayoḥ kathitaṃ dvayoḥ. pratijñātaṃ mayā yat te tad gṛhāṇāvicāritam.

राजोवाच। प्रस्तुतं सुमहत् कार्यम् आवयोर् गह्वरं यथा। जापकस्य दृढीकारः कथम् एतद् भविष्यति।

rājovāca. prastutaṃ sumahat kāryam āvayor gahvaraṃ yathā. jāpakasya dṛḍhīkāraḥ katham etad bhaviṣyati.

यदि तावन् न गृह्णामि ब्राह्मणेनापवर्जितम्। कथं न लिप्येयम् अहं दोषेण महताद्य वै।

yadi tāvan na gṛhṇāmi brāhmaṇenāpavarjitam. kathaṃ na lipyeyam ahaṃ doṣeṇa mahatādya vai.

भीष्म उवाच। तौ चोवाच स राजर्षिः कृतकार्यौ गमिष्यथः। नेदानीं माम् इहासाद्य राजधर्मो भवेन् मृषा।

bhīṣma uvāca. tau covāca sa rājarṣiḥ kṛtakāryau gamiṣyathaḥ. nedānīṃ mām ihāsādya rājadharmo bhaven mṛṣā.

स्वधर्मः परिपाल्यश् च राज्ञाम् एष विनिश्चयः। विप्रधर्मश् च सुगुरुर् माम् अनात्मानम् आविशत्।

svadharmaḥ paripālyaś ca rājñām eṣa viniścayaḥ. vipradharmaś ca sugurur mām anātmānam āviśat.

ब्राह्मण उवाच। गृहाण धारये ऽहं ते याचितं ते श्रुतं मया। न चेद् ग्रहीष्यसे राजञ् शपिष्ये त्वां न संशयः।

brāhmaṇa uvāca. gṛhāṇa dhāraye 'haṃ te yācitaṃ te śrutaṃ mayā. na ced grahīṣyase rājañ śapiṣye tvāṃ na saṃśayaḥ.

राजोवाच। धिग् राजधर्मं यस्यायं कार्यस्येह विनिश्चयः। इत्यर्थं मे ग्रहीतव्यं कथं तुल्यं भवेद् इति।

rājovāca. dhig rājadharmaṃ yasyāyaṃ kāryasyeha viniścayaḥ. ityarthaṃ me grahītavyaṃ kathaṃ tulyaṃ bhaved iti.

एष पाणिर् अपूर्वं भो निक्षेपार्थं प्रसारितः। यन् मे धारयसे विप्र तद् इदानीं प्रदीयताम्।

eṣa pāṇir apūrvaṃ bho nikṣepārthaṃ prasāritaḥ. yan me dhārayase vipra tad idānīṃ pradīyatām.

ब्राह्मण उवाच। संहितां जपता यावान् मया कश् चिद् गुणः कृतः। तत् सर्वं प्रतिगृह्णीष्व यदि किं चिद् इहास्ति मे।

brāhmaṇa uvāca. saṃhitāṃ japatā yāvān mayā kaś cid guṇaḥ kṛtaḥ. tat sarvaṃ pratigṛhṇīṣva yadi kiṃ cid ihāsti me.

राजोवाच। जलम् एतन् निपतितं मम पाणौ द्विजोत्तम। समम् अस्तु सहैवास्तु प्रतिगृह्णातु वै भवान्।

rājovāca. jalam etan nipatitaṃ mama pāṇau dvijottama. samam astu sahaivāstu pratigṛhṇātu vai bhavān.

विरूप उवाच। कामक्रोधौ विद्धि नौ त्वम् आवाभ्यां कारितो भवान्। जिज्ञासमानौ युवयोर् मनोत्थं तु द्विजोत्तम। समेति च यद् उक्तं ते समा लोकास् तवास्य च।

virūpa uvāca. kāmakrodhau viddhi nau tvam āvābhyāṃ kārito bhavān. jijñāsamānau yuvayor manotthaṃ tu dvijottama. sameti ca yad uktaṃ te samā lokās tavāsya ca.

नायं धारयते किं चिज् जिज्ञासा त्वत्कृते कृता। कालो धर्मस् तथा मृत्युः कामक्रोधौ तथा युवाम्।

nāyaṃ dhārayate kiṃ cij jijñāsā tvatkṛte kṛtā. kālo dharmas tathā mṛtyuḥ kāmakrodhau tathā yuvām.

सर्वम् अन्योन्यनिकषे निघृष्टं पश्यतस् तव। सर्वेषाम् उपरि स्थानं ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः। युवयोः स्थानम् अतुलं निर्द्वंद्वम् अमलात्मकम्। सर्वे गच्छाम यत्र स्वान् स्वांल् लोकांश् च तथा वयम्। गच्छ लोकाञ् जितान् स्वेन कर्मणा यत्र वाञ्छसि। ततो धर्मयमाद्यास् ते वाक्यम् ऊचुर् नृपद्विजौ। अस्माकं यः स्मृतो मूर्धा ब्रह्मलोकम् इति स्मृतम्। तत्रस्थौ हि भवन्तौ हि युवाभ्यां निर्जिता वयम्। युवयोः काम आपन्नस् तत् काम्यम् अविशङ्कया।

sarvam anyonyanikaṣe nighṛṣṭaṃ paśyatas tava. sarveṣām upari sthānaṃ brahmaṇo 'vyaktajanmanaḥ. yuvayoḥ sthānam atulaṃ nirdvaṃdvam amalātmakam. sarve gacchāma yatra svān svāṃl lokāṃś ca tathā vayam. gaccha lokāñ jitān svena karmaṇā yatra vāñchasi. tato dharmayamādyās te vākyam ūcur nṛpadvijau. asmākaṃ yaḥ smṛto mūrdhā brahmalokam iti smṛtam. tatrasthau hi bhavantau hi yuvābhyāṃ nirjitā vayam. yuvayoḥ kāma āpannas tat kāmyam aviśaṅkayā.

भीष्म उवाच। जापकानां फलावाप्तिर् मया ते संप्रकीर्तिता। गतिः स्थानं च लोकाश् च जापकेन यथा जिताः।

bhīṣma uvāca. jāpakānāṃ phalāvāptir mayā te saṃprakīrtitā. gatiḥ sthānaṃ ca lokāś ca jāpakena yathā jitāḥ.

प्रयाति संहिताध्यायी ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्। अथ वाग्निं समायाति सूर्यम् आविशते ऽपि वा।

prayāti saṃhitādhyāyī brahmāṇaṃ parameṣṭhinam. atha vāgniṃ samāyāti sūryam āviśate 'pi vā.

स तैजसेन भावेन यदि तत्राश्नुते रतिम्। गुणांस् तेषां समादत्ते रागेण प्रतिमोहितः।

sa taijasena bhāvena yadi tatrāśnute ratim. guṇāṃs teṣāṃ samādatte rāgeṇa pratimohitaḥ.

एवं सोमे तथा वायौ भूम्याकाशशरीरगः। सरागस् तत्र वसति गुणांस् तेषां समाचरन्।

evaṃ some tathā vāyau bhūmyākāśaśarīragaḥ. sarāgas tatra vasati guṇāṃs teṣāṃ samācaran.

अथ तत्र विरागी स गच्छति त्व् अथ संशयम्। परम् अव्ययम् इच्छन् स तम् एवाविशते पुनः।

atha tatra virāgī sa gacchati tv atha saṃśayam. param avyayam icchan sa tam evāviśate punaḥ.

अमृताच् चामृतं प्राप्तः शीतीभूतो निरात्मवान्। ब्रह्मभूतः स निर्द्वंद्वः सुखी शान्तो निरामयः।

amṛtāc cāmṛtaṃ prāptaḥ śītībhūto nirātmavān. brahmabhūtaḥ sa nirdvaṃdvaḥ sukhī śānto nirāmayaḥ.

ब्रह्मस्थानम् अनावर्तम् एकम् अक्षरसंज्ञकम्। अदुःखम् अजरं शान्तं स्थानं तत् प्रतिपद्यते।

brahmasthānam anāvartam ekam akṣarasaṃjñakam. aduḥkham ajaraṃ śāntaṃ sthānaṃ tat pratipadyate.

चतुर्भिर् लक्षणैर् हीनं तथा षड्भिः सषोडशैः। पुरुषं समतिक्रम्य आकाशं प्रतिपद्यते।

caturbhir lakṣaṇair hīnaṃ tathā ṣaḍbhiḥ saṣoḍaśaiḥ. puruṣaṃ samatikramya ākāśaṃ pratipadyate.

अथ वेच्छति रागात्मा सर्वं तद् अधितिष्ठति। यच् च प्रार्थयते तच् च मनसा प्रतिपद्यते।

atha vecchati rāgātmā sarvaṃ tad adhitiṣṭhati. yac ca prārthayate tac ca manasā pratipadyate.

अथ वा वीक्षते लोकान् सर्वान् निरयसंस्थितान्। निःस्पृहः सर्वतो मुक्तस् तत्रैव रमते सुखी।

atha vā vīkṣate lokān sarvān nirayasaṃsthitān. niḥspṛhaḥ sarvato muktas tatraiva ramate sukhī.

एवम् एषा महाराज जापकस्य गतिर् यथा। एतत् ते सर्वम् आख्यातं किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि।

evam eṣā mahārāja jāpakasya gatir yathā. etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...