महाभारत 12.188 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 188→

[mh-12-188] • 22 श्लोकाः

भीष्म उवाच। हन्त वक्ष्यामि ते पार्थ ध्यानयोगं चतुर्विधम्। यं ज्ञात्वा शाश्वतीं सिद्धिं गच्छन्ति परमर्षयः।

bhīṣma uvāca. hanta vakṣyāmi te pārtha dhyānayogaṃ caturvidham. yaṃ jñātvā śāśvatīṃ siddhiṃ gacchanti paramarṣayaḥ.

यथा स्वनुष्ठितं ध्यानं तथा कुर्वन्ति योगिनः। महर्षयो ज्ञानतृप्ता निर्वाणगतमानसाः।

yathā svanuṣṭhitaṃ dhyānaṃ tathā kurvanti yoginaḥ. maharṣayo jñānatṛptā nirvāṇagatamānasāḥ.

नावर्तन्ते पुनः पार्थ मुक्ताः संसारदोषतः। जन्मदोषपरिक्षीणाः स्वभावे पर्यवस्थिताः।

nāvartante punaḥ pārtha muktāḥ saṃsāradoṣataḥ. janmadoṣaparikṣīṇāḥ svabhāve paryavasthitāḥ.

निर्द्वंद्वा नित्यसत्त्वस्था विमुक्ता नित्यम् आश्रिताः। असङ्गीन्य् अविवादीनि मनःशान्तिकराणि च।

nirdvaṃdvā nityasattvasthā vimuktā nityam āśritāḥ. asaṅgīny avivādīni manaḥśāntikarāṇi ca.

तत्र स्वाध्यायसंश्लिष्टम् एकाग्रं धारयेन् मनः। पिण्डीकृत्येन्द्रियग्रामम् आसीनः काष्ठवन् मुनिः।

tatra svādhyāyasaṃśliṣṭam ekāgraṃ dhārayen manaḥ. piṇḍīkṛtyendriyagrāmam āsīnaḥ kāṣṭhavan muniḥ.

शब्दं न विन्देच् छ्रोत्रेण स्पर्शं त्वचा न वेदयेत्। रूपं न चक्षुषा विद्याज् जिह्वया न रसांस् तथा।

śabdaṃ na vindec chrotreṇa sparśaṃ tvacā na vedayet. rūpaṃ na cakṣuṣā vidyāj jihvayā na rasāṃs tathā.

घ्रेयाण्य् अपि च सर्वाणि जह्याद् ध्यानेन योगवित्। पञ्चवर्गप्रमाथीनि नेच्छेच् चैतानि वीर्यवान्।

ghreyāṇy api ca sarvāṇi jahyād dhyānena yogavit. pañcavargapramāthīni necchec caitāni vīryavān.

ततो मनसि संसज्य पञ्चवर्गं विचक्षणः। समादध्यान् मनो भ्रान्तम् इन्द्रियैः सह पञ्चभिः।

tato manasi saṃsajya pañcavargaṃ vicakṣaṇaḥ. samādadhyān mano bhrāntam indriyaiḥ saha pañcabhiḥ.

विसंचारि निरालम्बं पञ्चद्वारं चलाचलम्। पूर्वे ध्यानपथे धीरः समादध्यान् मनो ऽन्तरम्।

visaṃcāri nirālambaṃ pañcadvāraṃ calācalam. pūrve dhyānapathe dhīraḥ samādadhyān mano 'ntaram.

इन्द्रियाणि मनश् चैव यदा पिण्डीकरोत्य् अयम्। एष ध्यानपथः पूर्वो मया समनुवर्णितः।

indriyāṇi manaś caiva yadā piṇḍīkaroty ayam. eṣa dhyānapathaḥ pūrvo mayā samanuvarṇitaḥ.

तस्य तत् पूर्वसंरुद्धं मनःषष्ठम् अनन्तरम्। स्फुरिष्यति समुद्भ्रान्तं विद्युद् अम्बुधरे यथा।

tasya tat pūrvasaṃruddhaṃ manaḥṣaṣṭham anantaram. sphuriṣyati samudbhrāntaṃ vidyud ambudhare yathā.

जलबिन्दुर् यथा लोलः पर्णस्थः सर्वतश् चलः। एवम् एवास्य तच् चित्तं भवति ध्यानवर्त्मनि।

jalabindur yathā lolaḥ parṇasthaḥ sarvataś calaḥ. evam evāsya tac cittaṃ bhavati dhyānavartmani.

समाहितं क्षणं किं चिद् ध्यानवर्त्मनि तिष्ठति। पुनर् वायुपथं भ्रान्तं मनो भवति वायुवत्।

samāhitaṃ kṣaṇaṃ kiṃ cid dhyānavartmani tiṣṭhati. punar vāyupathaṃ bhrāntaṃ mano bhavati vāyuvat.

अनिर्वेदो गतक्लेशो गततन्द्रीर् अमत्सरः। समादध्यात् पुनश् चेतो ध्यानेन ध्यानयोगवित्।

anirvedo gatakleśo gatatandrīr amatsaraḥ. samādadhyāt punaś ceto dhyānena dhyānayogavit.

विचारश् च वितर्कश् च विवेकश् चोपजायते। मुनेः समादधानस्य प्रथमं ध्यानम् आदितः।

vicāraś ca vitarkaś ca vivekaś copajāyate. muneḥ samādadhānasya prathamaṃ dhyānam āditaḥ.

मनसा क्लिश्यमानस् तु समाधानं च कारयेत्। न निर्वेदं मुनिर् गच्छेत् कुर्याद् एवात्मनो हितम्।

manasā kliśyamānas tu samādhānaṃ ca kārayet. na nirvedaṃ munir gacchet kuryād evātmano hitam.

पांसुभस्मकरीषाणां यथा वै राशयश् चिताः। सहसा वारिणा सिक्ता न यान्ति परिभावनाम्।

pāṃsubhasmakarīṣāṇāṃ yathā vai rāśayaś citāḥ. sahasā vāriṇā siktā na yānti paribhāvanām.

किं चित् स्निग्धं यथा च स्याच् छुष्कचूर्णम् अभावितम्। क्रमशस् तु शनैर् गच्छेत् सर्वं तत् परिभावनम्।

kiṃ cit snigdhaṃ yathā ca syāc chuṣkacūrṇam abhāvitam. kramaśas tu śanair gacchet sarvaṃ tat paribhāvanam.

एवम् एवेन्द्रियग्रामं शनैः संपरिभावयेत्। संहरेत् क्रमशश् चैव स सम्यक् प्रशमिष्यति।

evam evendriyagrāmaṃ śanaiḥ saṃparibhāvayet. saṃharet kramaśaś caiva sa samyak praśamiṣyati.

स्वयम् एव मनश् चैव पञ्चवर्गश् च भारत। पूर्वं ध्यानपथं प्राप्य नित्ययोगेन शाम्यति।

svayam eva manaś caiva pañcavargaś ca bhārata. pūrvaṃ dhyānapathaṃ prāpya nityayogena śāmyati.

न तत् पुरुषकारेण न च दैवेन केन चित्। सुखम् एष्यति तत् तस्य यद् एवं संयतात्मनः।

na tat puruṣakāreṇa na ca daivena kena cit. sukham eṣyati tat tasya yad evaṃ saṃyatātmanaḥ.

सुखेन तेन संयुक्तो रंस्यते ध्यानकर्मणि। गच्छन्ति योगिनो ह्य् एवं निर्वाणं तन् निरामयम्।

sukhena tena saṃyukto raṃsyate dhyānakarmaṇi. gacchanti yogino hy evaṃ nirvāṇaṃ tan nirāmayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...