महाभारत 12.18 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 18→

[mh-12-18] • 38 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तूष्णींभूतं तु राजानं पुनर् एवार्जुनो ऽब्रवीत्। संतप्तः शोकदुःखाभ्यां राज्ञो वाक्शल्यपीडितः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tūṣṇīṃbhūtaṃ tu rājānaṃ punar evārjuno 'bravīt. saṃtaptaḥ śokaduḥkhābhyāṃ rājño vākśalyapīḍitaḥ.

कथयन्ति पुरावृत्तम् इतिहासम् इमं जनाः। विदेहराज्ञः संवादं भार्यया सह भारत।

kathayanti purāvṛttam itihāsam imaṃ janāḥ. videharājñaḥ saṃvādaṃ bhāryayā saha bhārata.

उत्सृज्य राज्यं भैक्षार्थं कृतबुद्धिं जनेश्वरम्। विदेहराजं महिषी दुःखिता प्रत्यभाषत।

utsṛjya rājyaṃ bhaikṣārthaṃ kṛtabuddhiṃ janeśvaram. videharājaṃ mahiṣī duḥkhitā pratyabhāṣata.

धनान्य् अपत्यं मित्राणि रत्नानि विविधानि च। पन्थानं पावनं हित्वा जनको मौण्ड्यम् आस्थितः।

dhanāny apatyaṃ mitrāṇi ratnāni vividhāni ca. panthānaṃ pāvanaṃ hitvā janako mauṇḍyam āsthitaḥ.

तं ददर्श प्रिया भार्या भैक्ष्यवृत्तिम् अकिंचनम्। धानामुष्टिम् उपासीनं निरीहं गतमत्सरम्।

taṃ dadarśa priyā bhāryā bhaikṣyavṛttim akiṃcanam. dhānāmuṣṭim upāsīnaṃ nirīhaṃ gatamatsaram.

तम् उवाच समागम्य भर्तारम् अकुतोभयम्। क्रुद्धा मनस्विनी भार्या विविक्ते हेतुमद् वचः।

tam uvāca samāgamya bhartāram akutobhayam. kruddhā manasvinī bhāryā vivikte hetumad vacaḥ.

कथम् उत्सृज्य राज्यं स्वं धनधान्यसमाचितम्। कापालीं वृत्तिम् आस्थाय धानामुष्टिर् वने ऽचरः।

katham utsṛjya rājyaṃ svaṃ dhanadhānyasamācitam. kāpālīṃ vṛttim āsthāya dhānāmuṣṭir vane 'caraḥ.

प्रतिज्ञा ते ऽन्यथा राजन् विचेष्टा चान्यथा तव। यद् राज्यं महद् उत्सृज्य स्वल्पे तुष्यसि पार्थिव।

pratijñā te 'nyathā rājan viceṣṭā cānyathā tava. yad rājyaṃ mahad utsṛjya svalpe tuṣyasi pārthiva.

नैतेनातिथयो राजन् देवर्षिपितरस् तथा। शक्यम् अद्य त्वया भर्तुं मोघस् ते ऽयं परिश्रमः।

naitenātithayo rājan devarṣipitaras tathā. śakyam adya tvayā bhartuṃ moghas te 'yaṃ pariśramaḥ.

देवतातिथिभिश् चैव पितृभिश् चैव पार्थिव। सर्वैर् एतैः परित्यक्तः परिव्रजसि निष्क्रियः।

devatātithibhiś caiva pitṛbhiś caiva pārthiva. sarvair etaiḥ parityaktaḥ parivrajasi niṣkriyaḥ.

यस् त्वं त्रैविद्यवृद्धानां ब्राह्मणानां सहस्रशः। भर्ता भूत्वा च लोकस्य सो ऽद्यान्यैर् भृतिम् इच्छसि।

yas tvaṃ traividyavṛddhānāṃ brāhmaṇānāṃ sahasraśaḥ. bhartā bhūtvā ca lokasya so 'dyānyair bhṛtim icchasi.

श्रियं हित्वा प्रदीप्तां त्वं श्ववत् संप्रति वीक्ष्यसे। अपुत्रा जननी ते ऽद्य कौसल्या चापतिस् त्वया।

śriyaṃ hitvā pradīptāṃ tvaṃ śvavat saṃprati vīkṣyase. aputrā jananī te 'dya kausalyā cāpatis tvayā.

अशीतिर् धर्मकामास् त्वां क्षत्रियाः पर्युपासते। त्वदाशाम् अभिकाङ्क्षन्त्यः कृपणाः फलहेतुकाः।

aśītir dharmakāmās tvāṃ kṣatriyāḥ paryupāsate. tvadāśām abhikāṅkṣantyaḥ kṛpaṇāḥ phalahetukāḥ.

ताश् च त्वं विफलाः कुर्वन् कांल् लोकान् नु गमिष्यसि। राजन् संशयिते मोक्षे परतन्त्रेषु देहिषु।

tāś ca tvaṃ viphalāḥ kurvan kāṃl lokān nu gamiṣyasi. rājan saṃśayite mokṣe paratantreṣu dehiṣu.

नैव ते ऽस्ति परो लोको नापरः पापकर्मणः। धर्म्यान् दारान् परित्यज्य यस् त्वम् इच्छसि जीवितुम्।

naiva te 'sti paro loko nāparaḥ pāpakarmaṇaḥ. dharmyān dārān parityajya yas tvam icchasi jīvitum.

स्रजो गन्धान् अलंकारान् वासांसि विविधानि च। किमर्थम् अभिसंत्यज्य परिव्रजसि निष्क्रियः।

srajo gandhān alaṃkārān vāsāṃsi vividhāni ca. kimartham abhisaṃtyajya parivrajasi niṣkriyaḥ.

निपानं सर्वभूतानां भूत्वा त्वं पावनं महत्। आढ्यो वनस्पतिर् भूत्वा सो ऽद्यान्यान् पर्युपाससे।

nipānaṃ sarvabhūtānāṃ bhūtvā tvaṃ pāvanaṃ mahat. āḍhyo vanaspatir bhūtvā so 'dyānyān paryupāsase.

खादन्ति हस्तिनं न्यासे क्रव्यादा बहवो ऽप्य् उत। बहवः कृमयश् चैव किं पुनस् त्वाम् अनर्थकम्।

khādanti hastinaṃ nyāse kravyādā bahavo 'py uta. bahavaḥ kṛmayaś caiva kiṃ punas tvām anarthakam.

य इमां कुण्डिकां भिन्द्यात् त्रिविष्टब्धं च ते हरेत्। वासश् चापहरेत् तस्मिन् कथं ते मानसं भवेत्।

ya imāṃ kuṇḍikāṃ bhindyāt triviṣṭabdhaṃ ca te haret. vāsaś cāpaharet tasmin kathaṃ te mānasaṃ bhavet.

यस् त्व् अयं सर्वम् उत्सृज्य धानामुष्टिपरिग्रहः। यदानेन समं सर्वं किम् इदं मम दीयते। धानामुष्टिर् इहार्थश् चेत् प्रतिज्ञा ते विनश्यति।

yas tv ayaṃ sarvam utsṛjya dhānāmuṣṭiparigrahaḥ. yadānena samaṃ sarvaṃ kim idaṃ mama dīyate. dhānāmuṣṭir ihārthaś cet pratijñā te vinaśyati.

का वाहं तव को मे त्वं को ऽद्य ते मय्य् अनुग्रहः। प्रशाधि पृथिवीं राजन् यत्र ते ऽनुग्रहो भवेत्। प्रासादं शयनं यानं वासांस्य् आभरणानि च।

kā vāhaṃ tava ko me tvaṃ ko 'dya te mayy anugrahaḥ. praśādhi pṛthivīṃ rājan yatra te 'nugraho bhavet. prāsādaṃ śayanaṃ yānaṃ vāsāṃsy ābharaṇāni ca.

श्रिया निराशैर् अधनैस् त्यक्तमित्रैर् अकिंचनैः। सौखिकैः संभृतान् अर्थान् यः संत्यजसि किं नु तत्।

śriyā nirāśair adhanais tyaktamitrair akiṃcanaiḥ. saukhikaiḥ saṃbhṛtān arthān yaḥ saṃtyajasi kiṃ nu tat.

यो ऽत्यन्तं प्रतिगृह्णीयाद् यश् च दद्यात् सदैव हि। तयोस् त्वम् अन्तरं विद्धि श्रेयांस् ताभ्यां क उच्यते।

yo 'tyantaṃ pratigṛhṇīyād yaś ca dadyāt sadaiva hi. tayos tvam antaraṃ viddhi śreyāṃs tābhyāṃ ka ucyate.

सदैव याचमानेषु सत्सु दम्भविवर्जिषु। एतेषु दक्षिणा दत्ता दावाग्नाव् इव दुर्हुतम्।

sadaiva yācamāneṣu satsu dambhavivarjiṣu. eteṣu dakṣiṇā dattā dāvāgnāv iva durhutam.

जातवेदा यथा राजन्न् आदग्ध्वैवोपशाम्यति। सदैव याचमानो वै तथा शाम्यति न द्विजः।

jātavedā yathā rājann ādagdhvaivopaśāmyati. sadaiva yācamāno vai tathā śāmyati na dvijaḥ.

सतां च वेदा अन्नं च लोके ऽस्मिन् प्रकृतिर् ध्रुवा। न चेद् दाता भवेद् दाता कुतः स्युर् मोक्षकाङ्क्षिणः।

satāṃ ca vedā annaṃ ca loke 'smin prakṛtir dhruvā. na ced dātā bhaved dātā kutaḥ syur mokṣakāṅkṣiṇaḥ.

अन्नाद् गृहस्था लोके ऽस्मिन् भिक्षवस् तत एव च। अन्नात् प्राणः प्रभवति अन्नदः प्राणदो भवेत्।

annād gṛhasthā loke 'smin bhikṣavas tata eva ca. annāt prāṇaḥ prabhavati annadaḥ prāṇado bhavet.

गृहस्थेभ्यो ऽभिनिर्वृत्ता गृहस्थान् एव संश्रिताः। प्रभवं च प्रतिष्ठां च दान्ता निन्दन्त आसते।

gṛhasthebhyo 'bhinirvṛttā gṛhasthān eva saṃśritāḥ. prabhavaṃ ca pratiṣṭhāṃ ca dāntā nindanta āsate.

त्यागान् न भिक्षुकं विद्यान् न मौण्ड्यान् न च याचनात्। ऋजुस् तु यो ऽर्थं त्यजति तं सुखं विद्धि भिक्षुकम्।

tyāgān na bhikṣukaṃ vidyān na mauṇḍyān na ca yācanāt. ṛjus tu yo 'rthaṃ tyajati taṃ sukhaṃ viddhi bhikṣukam.

असक्तः सक्तवद् गच्छन् निःसङ्गो मुक्तबन्धनः। समः शत्रौ च मित्रे च स वै मुक्तो महीपते।

asaktaḥ saktavad gacchan niḥsaṅgo muktabandhanaḥ. samaḥ śatrau ca mitre ca sa vai mukto mahīpate.

परिव्रजन्ति दानार्थं मुण्डाः काषायवाससः। सिता बहुविधैः पाशैः संचिन्वन्तो वृथामिषम्।

parivrajanti dānārthaṃ muṇḍāḥ kāṣāyavāsasaḥ. sitā bahuvidhaiḥ pāśaiḥ saṃcinvanto vṛthāmiṣam.

त्रयीं च नाम वार्तां च त्यक्त्वा पुत्रांस् त्यजन्ति ये। त्रिविष्टब्धं च वासश् च प्रतिगृह्णन्त्य् अबुद्धयः।

trayīṃ ca nāma vārtāṃ ca tyaktvā putrāṃs tyajanti ye. triviṣṭabdhaṃ ca vāsaś ca pratigṛhṇanty abuddhayaḥ.

अनिष्कषाये काषायम् ईहार्थम् इति विद्धि तत्। धर्मध्वजानां मुण्डानां वृत्त्यर्थम् इति मे मतिः।

aniṣkaṣāye kāṣāyam īhārtham iti viddhi tat. dharmadhvajānāṃ muṇḍānāṃ vṛttyartham iti me matiḥ.

काषायैर् अजिनैश् चीरैर् नग्नान् मुण्डाञ् जटाधरान्। बिभ्रत् साधून् महाराज जय लोकाञ् जितेन्द्रियः।

kāṣāyair ajinaiś cīrair nagnān muṇḍāñ jaṭādharān. bibhrat sādhūn mahārāja jaya lokāñ jitendriyaḥ.

अग्न्याधेयानि गुर्वर्थान् क्रतून् सपशुदक्षिणान्। ददात्य् अहरहः पूर्वं को नु धर्मतरस् ततः।

agnyādheyāni gurvarthān kratūn sapaśudakṣiṇān. dadāty aharahaḥ pūrvaṃ ko nu dharmataras tataḥ.

तत्त्वज्ञो जनको राजा लोके ऽस्मिन्न् इति गीयते। सो ऽप्य् आसीन् मोहसंपन्नो मा मोहवशम् अन्वगाः।

tattvajño janako rājā loke 'sminn iti gīyate. so 'py āsīn mohasaṃpanno mā mohavaśam anvagāḥ.

एवं धर्मम् अनुक्रान्तं सदा दानपरैर् नरैः। आनृशंस्यगुणोपेतैः कामक्रोधविवर्जिताः।

evaṃ dharmam anukrāntaṃ sadā dānaparair naraiḥ. ānṛśaṃsyaguṇopetaiḥ kāmakrodhavivarjitāḥ.

पालयन्तः प्रजाश् चैव दानम् उत्तमम् आस्थिताः। इष्टांल् लोकान् अवाप्स्यामो ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः। गुरुवृद्धोपचायिनः। देवतातिथिभृत्यानां निर्वपन्तो यथाविधि। स्थानम् इष्टम् अवाप्स्यामो।

pālayantaḥ prajāś caiva dānam uttamam āsthitāḥ. iṣṭāṃl lokān avāpsyāmo brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ. guruvṛddhopacāyinaḥ. devatātithibhṛtyānāṃ nirvapanto yathāvidhi. sthānam iṣṭam avāpsyāmo.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...