महाभारत 12.178 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 178→

[mh-12-178] • 17 श्लोकाः

भरद्वाज उवाच। पार्थिवं धातुम् आश्रित्य शारीरो ऽग्निः कथं भवेत्। अवकाशविशेषेण कथं वर्तयते ऽनिलः।

bharadvāja uvāca. pārthivaṃ dhātum āśritya śārīro 'gniḥ kathaṃ bhavet. avakāśaviśeṣeṇa kathaṃ vartayate 'nilaḥ.

भृगुर् उवाच। वायोर् गतिम् अहं ब्रह्मन् कीर्तयिष्यामि ते ऽनघ। प्राणिनाम् अनिलो देहान् यथा चेष्टयते बली।

bhṛgur uvāca. vāyor gatim ahaṃ brahman kīrtayiṣyāmi te 'nagha. prāṇinām anilo dehān yathā ceṣṭayate balī.

श्रितो मूर्धानम् अग्निस् तु शरीरं परिपालयन्। प्राणो मूर्धनि चाग्नौ च वर्तमानो विचेष्टते।

śrito mūrdhānam agnis tu śarīraṃ paripālayan. prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate.

स जन्तुः सर्वभूतात्मा पुरुषः स सनातनः। मनो बुद्धिर् अहंकारो भूतानि विषयाश् च सः।

sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ. mano buddhir ahaṃkāro bhūtāni viṣayāś ca saḥ.

एवं त्व् इह स सर्वत्र प्राणेन परिपाल्यते। पृष्ठतश् च समानेन स्वां स्वां गतिम् उपाश्रितः।

evaṃ tv iha sa sarvatra prāṇena paripālyate. pṛṣṭhataś ca samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ.

वस्तिमूलं गुदं चैव पावकं च समाश्रितः। वहन् मूत्रं पुरीषं चाप्य् अपानः परिवर्तते।

vastimūlaṃ gudaṃ caiva pāvakaṃ ca samāśritaḥ. vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate.

प्रयत्ने कर्मणि बले य एकस् त्रिषु वर्तते। उदान इति तं प्राहुर् अध्यात्मविदुषो जनाः।

prayatne karmaṇi bale ya ekas triṣu vartate. udāna iti taṃ prāhur adhyātmaviduṣo janāḥ.

संधिष्व् अपि च सर्वेषु संनिविष्टस् तथानिलः। शरीरेषु मनुष्याणां व्यान इत्य् उपदिश्यते।

saṃdhiṣv api ca sarveṣu saṃniviṣṭas tathānilaḥ. śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiśyate.

धातुष्व् अग्निस् तु विततः समानेन समीरितः। रसान् धातूंश् च दोषांश् च वर्तयन्न् अवतिष्ठति।

dhātuṣv agnis tu vitataḥ samānena samīritaḥ. rasān dhātūṃś ca doṣāṃś ca vartayann avatiṣṭhati.

अपानप्राणयोर् मध्ये प्राणापानसमाहितः। समन्वितः स्वधिष्ठानः सम्यक् पचति पावकः।

apānaprāṇayor madhye prāṇāpānasamāhitaḥ. samanvitaḥ svadhiṣṭhānaḥ samyak pacati pāvakaḥ.

आस्यं हि पायुसंयुक्तम् अन्ते स्याद् गुदसंज्ञितम्। स्रोतस् तस्मात् प्रजायन्ते सर्वस्रोतांसि देहिनाम्।

āsyaṃ hi pāyusaṃyuktam ante syād gudasaṃjñitam. srotas tasmāt prajāyante sarvasrotāṃsi dehinām.

प्राणानां संनिपाताच् च संनिपातः प्रजायते। ऊष्मा चाग्निर् इति ज्ञेयो यो ऽन्नं पचति देहिनाम्।

prāṇānāṃ saṃnipātāc ca saṃnipātaḥ prajāyate. ūṣmā cāgnir iti jñeyo yo 'nnaṃ pacati dehinām.

अग्निवेगवहः प्राणो गुदान्ते प्रतिहन्यते। स ऊर्ध्वम् आगम्य पुनः समुत्क्षिपति पावकम्।

agnivegavahaḥ prāṇo gudānte pratihanyate. sa ūrdhvam āgamya punaḥ samutkṣipati pāvakam.

पक्वाशयस् त्व् अधो नाभेर् ऊर्ध्वम् आमाशयः स्थितः। नाभिमध्ये शरीरस्य सर्वे प्राणाः समाहिताः।

pakvāśayas tv adho nābher ūrdhvam āmāśayaḥ sthitaḥ. nābhimadhye śarīrasya sarve prāṇāḥ samāhitāḥ.

प्रसृता हृदयात् सर्वे तिर्यग् ऊर्ध्वम् अधस् तथा। वहन्त्य् अन्नरसान् नाड्यो दश प्राणप्रचोदिताः।

prasṛtā hṛdayāt sarve tiryag ūrdhvam adhas tathā. vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ.

एष मार्गो ऽथ योगानां येन गच्छन्ति तत् पदम्। जितक्लमासना धीरा मूर्धन्य् आत्मानम् आदधुः।

eṣa mārgo 'tha yogānāṃ yena gacchanti tat padam. jitaklamāsanā dhīrā mūrdhany ātmānam ādadhuḥ.

एवं सर्वेषु विहितः प्राणापानेषु देहिनाम्। तस्मिन् स्थितो नित्यम् अग्निः स्थाल्याम् इव समाहितः।

evaṃ sarveṣu vihitaḥ prāṇāpāneṣu dehinām. tasmin sthito nityam agniḥ sthālyām iva samāhitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...