महाभारत 12.177 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 177→

[mh-12-177] • 39 श्लोकाः

भरद्वाज उवाच। एते ते धातवः पञ्च ब्रह्मा यान् असृजत् पुरा। आवृता यैर् इमे लोका महाभूताभिसंज्ञितैः।

bharadvāja uvāca. ete te dhātavaḥ pañca brahmā yān asṛjat purā. āvṛtā yair ime lokā mahābhūtābhisaṃjñitaiḥ.

यद् आसृजत् सहस्राणि भूतानां स महामतिः। पञ्चानाम् एव भूतत्वं कथं समुपपद्यते।

yad āsṛjat sahasrāṇi bhūtānāṃ sa mahāmatiḥ. pañcānām eva bhūtatvaṃ kathaṃ samupapadyate.

भृगुर् उवाच। अमितानां महाशब्दो यान्ति भूतानि संभवम्। ततस् तेषां महाभूतशब्दो ऽयम् उपपद्यते।

bhṛgur uvāca. amitānāṃ mahāśabdo yānti bhūtāni saṃbhavam. tatas teṣāṃ mahābhūtaśabdo 'yam upapadyate.

चेष्टा वयूः खम् आकाशम् ऊष्माग्निः सलिलं द्रवः। पृथिवी चात्र संघातः शरीरं पाञ्चभौतिकम्।

ceṣṭā vayūḥ kham ākāśam ūṣmāgniḥ salilaṃ dravaḥ. pṛthivī cātra saṃghātaḥ śarīraṃ pāñcabhautikam.

इत्य् एतैः पञ्चभिर् भूतैर् युक्तं स्थावरजङ्गमम्। श्रोत्रं घ्राणं रसः स्पर्शो दृष्टिश् चेन्द्रियसंज्ञिताः।

ity etaiḥ pañcabhir bhūtair yuktaṃ sthāvarajaṅgamam. śrotraṃ ghrāṇaṃ rasaḥ sparśo dṛṣṭiś cendriyasaṃjñitāḥ.

भरद्वाज उवाच। पञ्चभिर् यदि भूतैस् तु युक्ताः स्थावरजङ्गमाः। स्थावराणां न दृश्यन्ते शरीरे पञ्च धातवः।

bharadvāja uvāca. pañcabhir yadi bhūtais tu yuktāḥ sthāvarajaṅgamāḥ. sthāvarāṇāṃ na dṛśyante śarīre pañca dhātavaḥ.

अनूष्मणाम् अचेष्टानां घनानां चैव तत्त्वतः। वृक्षाणां नोपलभ्यन्ते शरीरे पञ्च धातवः।

anūṣmaṇām aceṣṭānāṃ ghanānāṃ caiva tattvataḥ. vṛkṣāṇāṃ nopalabhyante śarīre pañca dhātavaḥ.

न शृण्वन्ति न पश्यन्ति न गन्धरसवेदिनः। न च स्पर्शं विजानन्ति ते कथं पाञ्चभौतिकाः।

na śṛṇvanti na paśyanti na gandharasavedinaḥ. na ca sparśaṃ vijānanti te kathaṃ pāñcabhautikāḥ.

अद्रवत्वाद् अनग्नित्वाद् अभौमत्वाद् अवायुतः। आकाशस्याप्रमेयत्वाद् वृक्षाणां नास्ति भौतिकम्।

adravatvād anagnitvād abhaumatvād avāyutaḥ. ākāśasyāprameyatvād vṛkṣāṇāṃ nāsti bhautikam.

भृगुर् उवाच। घनानाम् अपि वृक्षाणाम् आकाशो ऽस्ति न संशयः। तेषां पुष्पफले व्यक्तिर् नित्यं समुपलभ्यते।

bhṛgur uvāca. ghanānām api vṛkṣāṇām ākāśo 'sti na saṃśayaḥ. teṣāṃ puṣpaphale vyaktir nityaṃ samupalabhyate.

ऊष्मतो ग्लानपर्णानां त्वक् फलं पुष्पम् एव च। म्लायते चैव शीते न स्पर्शस् तेनात्र विद्यते।

ūṣmato glānaparṇānāṃ tvak phalaṃ puṣpam eva ca. mlāyate caiva śīte na sparśas tenātra vidyate.

वाय्वग्न्यशनिनिष्पेषैः फलपुष्पं विशीर्यते। श्रोत्रेण गृह्यते शब्दस् तस्माच् छृण्वन्ति पादपाः।

vāyvagnyaśaniniṣpeṣaiḥ phalapuṣpaṃ viśīryate. śrotreṇa gṛhyate śabdas tasmāc chṛṇvanti pādapāḥ.

वल्ली वेष्टयते वृक्षं सर्वतश् चैव गच्छति। न ह्य् अदृष्टेश् च मार्गो ऽस्ति तस्मात् पश्यन्ति पादपाः।

vallī veṣṭayate vṛkṣaṃ sarvataś caiva gacchati. na hy adṛṣṭeś ca mārgo 'sti tasmāt paśyanti pādapāḥ.

पुण्यापुण्यैस् तथा गन्धैर् धूपैश् च विविधैर् अपि। अरोगाः पुष्पिताः सन्ति तस्माज् जिघ्रन्ति पादपाः।

puṇyāpuṇyais tathā gandhair dhūpaiś ca vividhair api. arogāḥ puṣpitāḥ santi tasmāj jighranti pādapāḥ.

पादैः सलिलपानं च व्याधीनाम् अपि दर्शनम्। व्याधिप्रतिक्रियत्वाच् च विद्यते रसनं द्रुमे।

pādaiḥ salilapānaṃ ca vyādhīnām api darśanam. vyādhipratikriyatvāc ca vidyate rasanaṃ drume.

वक्त्रेणोत्पलनालेन यथोर्ध्वं जलम् आददेत्। तथा पवनसंयुक्तः पादैः पिबति पादपः।

vaktreṇotpalanālena yathordhvaṃ jalam ādadet. tathā pavanasaṃyuktaḥ pādaiḥ pibati pādapaḥ.

ग्रहणात् सुखदुःखस्य छिन्नस्य च विरोहणात्। जीवं पश्यामि वृक्षाणाम् अचैतन्यं न विद्यते।

grahaṇāt sukhaduḥkhasya chinnasya ca virohaṇāt. jīvaṃ paśyāmi vṛkṣāṇām acaitanyaṃ na vidyate.

तेन तज् जलम् आदत्तं जरयत्य् अग्निमारुतौ। आहारपरिणामाच् च स्नेहो वृद्धिश् च जायते।

tena taj jalam ādattaṃ jarayaty agnimārutau. āhārapariṇāmāc ca sneho vṛddhiś ca jāyate.

जङ्गमानां च सर्वेषां शरीरे पञ्च धातवः। प्रत्येकशः प्रभिद्यन्ते यैः शरीरं विचेष्टते।

jaṅgamānāṃ ca sarveṣāṃ śarīre pañca dhātavaḥ. pratyekaśaḥ prabhidyante yaiḥ śarīraṃ viceṣṭate.

त्वक् च मांसं तथास्थीनि मज्जा स्नायु च पञ्चमम्। इत्य् एतद् इह संख्यातं शरीरे पृथिवीमयम्।

tvak ca māṃsaṃ tathāsthīni majjā snāyu ca pañcamam. ity etad iha saṃkhyātaṃ śarīre pṛthivīmayam.

तेजो ऽग्निश् च तथा क्रोधश् चक्षुर् ऊष्मा तथैव च। अग्निर् जरयते चापि पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः।

tejo 'gniś ca tathā krodhaś cakṣur ūṣmā tathaiva ca. agnir jarayate cāpi pañcāgneyāḥ śarīriṇaḥ.

श्रोत्रं घ्राणम् अथास्यं च हृदयं कोष्ठम् एव च। आकाशात् प्राणिनाम् एते शरीरे पञ्च धातवः।

śrotraṃ ghrāṇam athāsyaṃ ca hṛdayaṃ koṣṭham eva ca. ākāśāt prāṇinām ete śarīre pañca dhātavaḥ.

श्लेष्मा पित्तम् अथ स्वेदो वसा शोणितम् एव च। इत्य् आपः पञ्चधा देहे भवन्ति प्राणिनां सदा।

śleṣmā pittam atha svedo vasā śoṇitam eva ca. ity āpaḥ pañcadhā dehe bhavanti prāṇināṃ sadā.

प्राणात् प्रणीयते प्राणी व्यानाद् व्यायच्छते तथा। गच्छत्य् अपानो ऽवाक् चैव समानो हृद्य् अवस्थितः।

prāṇāt praṇīyate prāṇī vyānād vyāyacchate tathā. gacchaty apāno 'vāk caiva samāno hṛdy avasthitaḥ.

उदानाद् उच्छ्वसिति च प्रतिभेदाच् च भाषते। इत्य् एते वायवः पञ्च चेष्टयन्तीह देहिनम्।

udānād ucchvasiti ca pratibhedāc ca bhāṣate. ity ete vāyavaḥ pañca ceṣṭayantīha dehinam.

भूमेर् गन्धगुणान् वेत्ति रसं चाद्भ्यः शरीरवान्। ज्योतिः पश्यति चक्षुर्भ्यां स्पर्शं वेत्ति च वायुना। गन्धः स्पर्शो रसो रूपं शब्दश् चात्र गुणाः स्मृताः। शब्दं शृणोति च तथा आकाशात् तु शरीरवान्। शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धश् च भूगुणः।

bhūmer gandhaguṇān vetti rasaṃ cādbhyaḥ śarīravān. jyotiḥ paśyati cakṣurbhyāṃ sparśaṃ vetti ca vāyunā. gandhaḥ sparśo raso rūpaṃ śabdaś cātra guṇāḥ smṛtāḥ. śabdaṃ śṛṇoti ca tathā ākāśāt tu śarīravān. śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca bhūguṇaḥ.

तस्य गन्धस्य वक्ष्यामि विस्तराभिहितान् गुणान्। इष्टश् चानिष्टगन्धश् च मधुरः कटुर् एव च।

tasya gandhasya vakṣyāmi vistarābhihitān guṇān. iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuraḥ kaṭur eva ca.

निर्हारी संहतः स्निग्धो रूक्षो विशद एव च। एवं नवविधो ज्ञेयः पार्थिवो गन्धविस्तरः।

nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca. evaṃ navavidho jñeyaḥ pārthivo gandhavistaraḥ.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसश् चापां गुणाः स्मृताः। रसज्ञानं तु वक्ष्यामि तन् मे निगदतः शृणु।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ. rasajñānaṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu.

रसो बहुविधः प्रोक्तः सूरिभिः प्रथितात्मभिः। मधुरो लवणस् तिक्तः कषायो ऽम्लः कटुस् तथा। एष षड्विधविस्तारो रसो वारिमयः स्मृतः।

raso bahuvidhaḥ proktaḥ sūribhiḥ prathitātmabhiḥ. madhuro lavaṇas tiktaḥ kaṣāyo 'mlaḥ kaṭus tathā. eṣa ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च त्रिगुणं ज्योतिर् उच्यते। ज्योतिः पश्यति रूपाणि रूपं च बहुधा स्मृतम्।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca triguṇaṃ jyotir ucyate. jyotiḥ paśyati rūpāṇi rūpaṃ ca bahudhā smṛtam.

ह्रस्वो दीर्घस् तथा स्थूलश् चतुरस्रो ऽणु वृत्तवान्। शुक्लः कृष्णस् तथा रक्तो नीलः पीतो ऽरुणस् तथा। एवं द्वादशविस्तारो ज्योतीरूपगुणः स्मृतः।

hrasvo dīrghas tathā sthūlaś caturasro 'ṇu vṛttavān. śuklaḥ kṛṣṇas tathā rakto nīlaḥ pīto 'ruṇas tathā. evaṃ dvādaśavistāro jyotīrūpaguṇaḥ smṛtaḥ.

शब्दस्पर्शौ तु विज्ञेयौ द्विगुणो वायुर् उच्यते। वायव्यस् तु गुणः स्पर्शः स्पर्शश् च बहुधा स्मृतः।

śabdasparśau tu vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate. vāyavyas tu guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ.

कठिनश् चिक्कणः श्लक्ष्णः पिच्छलो मृदुदारुणः। उष्णः शीतः सुखो दुःखः स्निग्धो विशद एव च। तथा खरो मृदुः श्लक्ष्णो लघुर् गुरुतरो ऽपि च। एवं द्वादशविस्तारो वायव्यो गुण उच्यते।

kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchalo mṛdudāruṇaḥ. uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca. tathā kharo mṛduḥ ślakṣṇo laghur gurutaro 'pi ca. evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate.

तत्रैकगुणम् आकाशं शब्द इत्य् एव तत् स्मृतम्। तस्य शब्दस्य वक्ष्यामि विस्तरं विविधात्मकम्। शान्तो घोरश् च मूढश् च तान् असंघर्षजस् तथा।

tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva tat smṛtam. tasya śabdasya vakṣyāmi vistaraṃ vividhātmakam. śānto ghoraś ca mūḍhaś ca tān asaṃgharṣajas tathā.

षड्ज ऋषभगान्धारौ मध्यमः पञ्चमस् तथा। धैवतश् चापि विज्ञेयस् तथा चापि निषादकः।

ṣaḍja ṛṣabhagāndhārau madhyamaḥ pañcamas tathā. dhaivataś cāpi vijñeyas tathā cāpi niṣādakaḥ.

एष सप्तविधः प्रोक्तो गुण आकाशलक्षणः। त्रैस्वर्येण तु सर्वत्र स्थितो ऽपि पटहादिषु। मृदङ्गभेरीशङ्खानां स्तनयित्नो रथस्य च। यः कश् चिच् छ्रूयते शब्दः प्राणिनो ऽप्राणिनो ऽपि वा। एतेषाम् एव सर्वेषां विषये संप्रकीर्तितः। एवं बहुविधाकारः शब्द आकाशसंभवः।

eṣa saptavidhaḥ prokto guṇa ākāśalakṣaṇaḥ. traisvaryeṇa tu sarvatra sthito 'pi paṭahādiṣu. mṛdaṅgabherīśaṅkhānāṃ stanayitno rathasya ca. yaḥ kaś cic chrūyate śabdaḥ prāṇino 'prāṇino 'pi vā. eteṣām eva sarveṣāṃ viṣaye saṃprakīrtitaḥ. evaṃ bahuvidhākāraḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ.

आकाशजं शब्दम् आहुर् एभिर् वायुगुणैः सह। अव्याहतैश् चेतयते न वेत्ति विषमागतैः।

ākāśajaṃ śabdam āhur ebhir vāyuguṇaiḥ saha. avyāhataiś cetayate na vetti viṣamāgataiḥ.

आप्यायन्ते च ते नित्यं धातवस् तैस् तु धातुभिः। आपो ऽग्निर् मारुतश् चैव नित्यं जाग्रति देहिषु। मूलम् एते शरीरस्य व्याप्य प्राणान् इह स्थिताः।

āpyāyante ca te nityaṃ dhātavas tais tu dhātubhiḥ. āpo 'gnir mārutaś caiva nityaṃ jāgrati dehiṣu. mūlam ete śarīrasya vyāpya prāṇān iha sthitāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...