महाभारत 12.175 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 175→

[mh-12-175] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कुतः सृष्टम् इदं विश्वं जगत् स्थावरजङ्गमम्। प्रलये च कम् अभ्येति तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam. pralaye ca kam abhyeti tan me brūhi pitāmaha.

ससागरः सगगनः सशैलः सबलाहकः। सभूमिः साग्निपवनो लोको ऽयं केन निर्मितः।

sasāgaraḥ sagaganaḥ saśailaḥ sabalāhakaḥ. sabhūmiḥ sāgnipavano loko 'yaṃ kena nirmitaḥ.

कथं सृष्टानि भूतानि कथं वर्णविभक्तयः। शौचाशौचं कथं तेषां धर्माधर्माव् अथो कथम्।

kathaṃ sṛṣṭāni bhūtāni kathaṃ varṇavibhaktayaḥ. śaucāśaucaṃ kathaṃ teṣāṃ dharmādharmāv atho katham.

कीदृशो जीवतां जीवः क्व वा गच्छन्ति ये मृताः। अस्माल् लोकाद् अमुं लोकं सर्वं शंसतु नो भवान्।

kīdṛśo jīvatāṃ jīvaḥ kva vā gacchanti ye mṛtāḥ. asmāl lokād amuṃ lokaṃ sarvaṃ śaṃsatu no bhavān.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। भृगुणाभिहितं श्रेष्ठं भरद्वाजाय पृच्छते।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. bhṛguṇābhihitaṃ śreṣṭhaṃ bharadvājāya pṛcchate.

कैलासशिखरे दृष्ट्वा दीप्यमानम् इवौजसा। भृगुं महर्षिम् आसीनं भरद्वाजो ऽन्वपृच्छत।

kailāsaśikhare dṛṣṭvā dīpyamānam ivaujasā. bhṛguṃ maharṣim āsīnaṃ bharadvājo 'nvapṛcchata.

ससागरः सगगनः सशैलः सबलाहकः। सभूमिः साग्निपवनो लोको ऽयं केन निर्मितः।

sasāgaraḥ sagaganaḥ saśailaḥ sabalāhakaḥ. sabhūmiḥ sāgnipavano loko 'yaṃ kena nirmitaḥ.

kathaṃ sṛṣṭāni bhūtāni kathaṃ varṇavibhaktayaḥ. śaucāśaucaṃ kathaṃ teṣāṃ dharmādharmāv atho katham.

कीदृशो जीवतां जीवः क्व वा गच्छन्ति ये मृताः। परलोकम् इमं चापि सर्वं शंसतु नो भवान्।

kīdṛśo jīvatāṃ jīvaḥ kva vā gacchanti ye mṛtāḥ. paralokam imaṃ cāpi sarvaṃ śaṃsatu no bhavān.

एवं स भगवान् पृष्टो भरद्वाजेन संशयम्। महर्षिर् ब्रह्मसंकाशः सर्वं तस्मै ततो ऽब्रवीत्। भृगुर् उवाच। नारायणाभिधानस्य कूटस्थस्याक्षरात्मनः। अव्यक्तस्याप्रमेयस्य प्रकृतोपरतस्य च। एवंभूतः स वै देवः पुरुषं चासृजद् द्विधा। भृगुर् उवाच। नारायणो जगन्मूर्तिर् अन्तरात्मा सनातनः। कूटस्थो ऽक्षर अव्यक्तो निर्लेपो व्यापकः प्रभुः। प्रकृतेः परतो नित्यम् इन्द्रियैर् अप्य् अगोचरः। स सिसृक्षुः सहस्रांशाद् असृजत् पुरुषं प्रभुः।

evaṃ sa bhagavān pṛṣṭo bharadvājena saṃśayam. maharṣir brahmasaṃkāśaḥ sarvaṃ tasmai tato 'bravīt. bhṛgur uvāca. nārāyaṇābhidhānasya kūṭasthasyākṣarātmanaḥ. avyaktasyāprameyasya prakṛtoparatasya ca. evaṃbhūtaḥ sa vai devaḥ puruṣaṃ cāsṛjad dvidhā. bhṛgur uvāca. nārāyaṇo jaganmūrtir antarātmā sanātanaḥ. kūṭastho 'kṣara avyakto nirlepo vyāpakaḥ prabhuḥ. prakṛteḥ parato nityam indriyair apy agocaraḥ. sa sisṛkṣuḥ sahasrāṃśād asṛjat puruṣaṃ prabhuḥ.

मानसो नाम विख्यातः श्रुतपूर्वो महर्षिभिः। अनादिनिधनो देवस् तथाभेद्यो ऽजरामरः।

mānaso nāma vikhyātaḥ śrutapūrvo maharṣibhiḥ. anādinidhano devas tathābhedyo 'jarāmaraḥ.

अव्यक्त इति विख्यातः शाश्वतो ऽथाक्षरो ऽव्ययः। यतः सृष्टानि भूतानि जायन्ते च म्रियन्ति च।

avyakta iti vikhyātaḥ śāśvato 'thākṣaro 'vyayaḥ. yataḥ sṛṣṭāni bhūtāni jāyante ca mriyanti ca.

सो ऽसृजत् प्रथमं देवो महान्तं नाम नामतः। महान् ससर्जाहंकारं स चापि भगवान् अथ। आकाशम् इति विख्यातं सर्वभूतधरः प्रभुः।

so 'sṛjat prathamaṃ devo mahāntaṃ nāma nāmataḥ. mahān sasarjāhaṃkāraṃ sa cāpi bhagavān atha. ākāśam iti vikhyātaṃ sarvabhūtadharaḥ prabhuḥ.

आकाशाद् अभवद् वारि सलिलाद् अग्निमारुतौ। अग्निमारुतसंयोगात् ततः समभवन् मही।

ākāśād abhavad vāri salilād agnimārutau. agnimārutasaṃyogāt tataḥ samabhavan mahī.

ततस् तेजोमयं दिव्यं पद्मं सृष्टं स्वयंभुवा। तस्मात् पद्मात् समभवद् ब्रह्मा वेदमयो निधिः।

tatas tejomayaṃ divyaṃ padmaṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā. tasmāt padmāt samabhavad brahmā vedamayo nidhiḥ.

अहंकार इति ख्यातः सर्वभूतात्मभूतकृत्। ब्रह्मा वै सुमहातेजा य एते पञ्च धातवः।

ahaṃkāra iti khyātaḥ sarvabhūtātmabhūtakṛt. brahmā vai sumahātejā ya ete pañca dhātavaḥ.

शैलास् तस्यास्थिसंज्ञास् तु मेदो मांसं च मेदिनी। समुद्रास् तस्य रुधिरम् आकाशम् उदरं तथा।

śailās tasyāsthisaṃjñās tu medo māṃsaṃ ca medinī. samudrās tasya rudhiram ākāśam udaraṃ tathā.

पवनश् चैव निःश्वासस् तेजो ऽग्निर् निम्नगाः सिराः। अग्नीषोमौ तु चन्द्रार्कौ नयने तस्य विश्रुते।

pavanaś caiva niḥśvāsas tejo 'gnir nimnagāḥ sirāḥ. agnīṣomau tu candrārkau nayane tasya viśrute.

नभश् चोर्ध्वं शिरस् तस्य क्षितिः पादौ दिशो भुजौ। दुर्विज्ञेयो ह्य् अनन्तत्वात् सिद्धैर् अपि न संशयः।

nabhaś cordhvaṃ śiras tasya kṣitiḥ pādau diśo bhujau. durvijñeyo hy anantatvāt siddhair api na saṃśayaḥ.

स एव भगवान् विष्णुर् अनन्त इति विश्रुतः। सर्वभूतात्मभूतस्थो दुर्विज्ञेयो ऽकृतात्मभिः।

sa eva bhagavān viṣṇur ananta iti viśrutaḥ. sarvabhūtātmabhūtastho durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ.

अहंकारस्य यः स्रष्टा सर्वभूतभवाय वै। यतः समभवद् विश्वं पृष्टो ऽहं यद् इह त्वया।

ahaṃkārasya yaḥ sraṣṭā sarvabhūtabhavāya vai. yataḥ samabhavad viśvaṃ pṛṣṭo 'haṃ yad iha tvayā.

भरद्वाज उवाच। गगनस्य दिशां चैव भूतलस्यानिलस्य च। कान्य् अत्र परिमाणानि संशयं छिन्धि मे ऽर्थतः।

bharadvāja uvāca. gaganasya diśāṃ caiva bhūtalasyānilasya ca. kāny atra parimāṇāni saṃśayaṃ chindhi me 'rthataḥ.

भृगुर् उवाच। अनन्तम् एतद् आकाशं सिद्धचारणसेवितम्। रम्यं नानाश्रयाकीर्णं यस्यान्तो नाधिगम्यते।

bhṛgur uvāca. anantam etad ākāśaṃ siddhacāraṇasevitam. ramyaṃ nānāśrayākīrṇaṃ yasyānto nādhigamyate.

ऊर्ध्वं गतेर् अधस्तात् तु चन्द्रादित्यौ न दृश्यतः। तत्र देवाः स्वयं दीप्ता भास्वराश् चाग्निवर्चसः।

ūrdhvaṃ gater adhastāt tu candrādityau na dṛśyataḥ. tatra devāḥ svayaṃ dīptā bhāsvarāś cāgnivarcasaḥ.

ते चाप्य् अन्तं न पश्यन्ति नभसः प्रथितौजसः। दुर्गमत्वाद् अनन्तत्वाद् इति मे विद्धि मानद।

te cāpy antaṃ na paśyanti nabhasaḥ prathitaujasaḥ. durgamatvād anantatvād iti me viddhi mānada.

उपरिष्टोपरिष्टात् तु प्रज्वलद्भिः स्वयंप्रभैः। निरुद्धम् एतद् आकाशम् अप्रमेयं सुरैर् अपि।

upariṣṭopariṣṭāt tu prajvaladbhiḥ svayaṃprabhaiḥ. niruddham etad ākāśam aprameyaṃ surair api.

पृथिव्यन्ते समुद्रास् तु समुद्रान्ते तमः स्मृतम्। तमसो ऽन्ते जलं प्राहुर् जलस्यान्ते ऽग्निर् एव च।

pṛthivyante samudrās tu samudrānte tamaḥ smṛtam. tamaso 'nte jalaṃ prāhur jalasyānte 'gnir eva ca.

रसातलान्ते सलिलं जलान्ते पन्नगाधिपः। तदन्ते पुनर् आकाशम् आकाशान्ते पुनर् जलम्।

rasātalānte salilaṃ jalānte pannagādhipaḥ. tadante punar ākāśam ākāśānte punar jalam.

एवम् अन्तं भगवतः प्रमाणं सलिलस्य च। अग्निमारुततोयेभ्यो दुर्ज्ञेयं दैवतैर् अपि।

evam antaṃ bhagavataḥ pramāṇaṃ salilasya ca. agnimārutatoyebhyo durjñeyaṃ daivatair api.

अग्निमारुततोयानां वर्णाः क्षितितलस्य च। आकाशसदृशा ह्य् एते भिद्यन्ते तत्त्वदर्शनात्।

agnimārutatoyānāṃ varṇāḥ kṣititalasya ca. ākāśasadṛśā hy ete bhidyante tattvadarśanāt.

पठन्ति चैव मुनयः शास्त्रेषु विविधेषु च। त्रैलोक्ये सागरे चैव प्रमाणं विहितं यथा। अदृश्याय त्व् अगम्याय कः प्रमाणम् उदाहरेत्।

paṭhanti caiva munayaḥ śāstreṣu vividheṣu ca. trailokye sāgare caiva pramāṇaṃ vihitaṃ yathā. adṛśyāya tv agamyāya kaḥ pramāṇam udāharet.

सिद्धानां देवतानां च यदा परिमिता गतिः। तदा गौणम् अनन्तस्य नामानन्तेति विश्रुतम्। नामधेयानुरूपस्य मानसस्य महात्मनः।

siddhānāṃ devatānāṃ ca yadā parimitā gatiḥ. tadā gauṇam anantasya nāmānanteti viśrutam. nāmadheyānurūpasya mānasasya mahātmanaḥ.

यदा तु दिव्यं तद्रूपं ह्रसते वर्धते पुनः। को ऽन्यस् तद् वेदितुं शक्तो यो ऽपि स्यात् तद्विधो ऽपरः।

yadā tu divyaṃ tadrūpaṃ hrasate vardhate punaḥ. ko 'nyas tad vedituṃ śakto yo 'pi syāt tadvidho 'paraḥ.

ततः पुष्करतः सृष्टः सर्वज्ञो मूर्तिमान् प्रभुः। ब्रह्मा धर्ममयः पूर्वः प्रजापतिर् अनुत्तमः।

tataḥ puṣkarataḥ sṛṣṭaḥ sarvajño mūrtimān prabhuḥ. brahmā dharmamayaḥ pūrvaḥ prajāpatir anuttamaḥ.

भरद्वाज उवाच। पुष्कराद् यदि संभूतो ज्येष्ठं भवति पुष्करम्। ब्रह्माणं पूर्वजं चाह भवान् संदेह एव मे।

bharadvāja uvāca. puṣkarād yadi saṃbhūto jyeṣṭhaṃ bhavati puṣkaram. brahmāṇaṃ pūrvajaṃ cāha bhavān saṃdeha eva me.

भृगुर् उवाच। मानसस्येह या मूर्तिर् ब्रह्मत्वं समुपागता। तस्यासनविधानार्थं पृथिवी पद्मम् उच्यते।

bhṛgur uvāca. mānasasyeha yā mūrtir brahmatvaṃ samupāgatā. tasyāsanavidhānārthaṃ pṛthivī padmam ucyate.

कर्णिका तस्य पद्मस्य मेरुर् गगनम् उच्छ्रितः। तस्य मध्ये स्थितो लोकान् सृजते जगतः प्रभुः।

karṇikā tasya padmasya merur gaganam ucchritaḥ. tasya madhye sthito lokān sṛjate jagataḥ prabhuḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...