महाभारत 12.173 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 173→

[mh-12-173] • 52 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। बान्धवाः कर्म वित्तं वा प्रज्ञा वेह पितामह। नरस्य का प्रतिष्ठा स्याद् एतत् पृष्टो वदस्व मे।

yudhiṣṭhira uvāca. bāndhavāḥ karma vittaṃ vā prajñā veha pitāmaha. narasya kā pratiṣṭhā syād etat pṛṣṭo vadasva me.

भीष्म उवाच। प्रज्ञा प्रतिष्ठा भूतानां प्रज्ञा लाभः परो मतः। प्रज्ञा नैःश्रेयसी लोके प्रज्ञा स्वर्गो मतः सताम्।

bhīṣma uvāca. prajñā pratiṣṭhā bhūtānāṃ prajñā lābhaḥ paro mataḥ. prajñā naiḥśreyasī loke prajñā svargo mataḥ satām.

प्रज्ञया प्रापितार्थो हि बलिर् ऐश्वर्यसंक्षये। प्रह्रादो नमुचिर् मङ्किस् तस्याः किं विद्यते परम्।

prajñayā prāpitārtho hi balir aiśvaryasaṃkṣaye. prahrādo namucir maṅkis tasyāḥ kiṃ vidyate param.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। इन्द्रकाश्यपसंवादं तन् निबोध युधिष्ठिर।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. indrakāśyapasaṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira.

वैश्यः कश् चिद् ऋषिं तात काश्यपं संशितव्रतम्। रथेन पातयाम् आस श्रीमान् दृप्तस् तपस्विनम्।

vaiśyaḥ kaś cid ṛṣiṃ tāta kāśyapaṃ saṃśitavratam. rathena pātayām āsa śrīmān dṛptas tapasvinam.

आर्तः स पतितः क्रुद्धस् त्यक्त्वात्मानम् अथाब्रवीत्। मरिष्याम्य् अधनस्येह जीवितार्थो न विद्यते।

ārtaḥ sa patitaḥ kruddhas tyaktvātmānam athābravīt. mariṣyāmy adhanasyeha jīvitārtho na vidyate.

तथा मुमूर्षुम् आसीनम् अकूजन्तम् अचेतसम्। इन्द्रः सृगालरूपेण बभाषे क्रुद्धमानसम्।

tathā mumūrṣum āsīnam akūjantam acetasam. indraḥ sṛgālarūpeṇa babhāṣe kruddhamānasam.

मनुष्ययोनिम् इच्छन्ति सर्वभूतानि सर्वशः। मनुष्यत्वे च विप्रत्वं सर्व एवाभिनन्दति।

manuṣyayonim icchanti sarvabhūtāni sarvaśaḥ. manuṣyatve ca vipratvaṃ sarva evābhinandati.

मनुष्यो ब्राह्मणश् चासि श्रोत्रियश् चासि काश्यप। सुदुर्लभम् अवाप्यैतद् अदोषान् मर्तुम् इच्छसि।

manuṣyo brāhmaṇaś cāsi śrotriyaś cāsi kāśyapa. sudurlabham avāpyaitad adoṣān martum icchasi.

सर्वे लाभाः साभिमाना इति सत्या बत श्रुतिः। संतोषणीयरूपो ऽसि लोभाद् यद् अभिमन्यसे।

sarve lābhāḥ sābhimānā iti satyā bata śrutiḥ. saṃtoṣaṇīyarūpo 'si lobhād yad abhimanyase.

अहो सिद्धार्थता तेषां येषां सन्तीह पाणयः। पाणिमद्भ्यः स्पृहास्माकं यथा तव धनस्य वै।

aho siddhārthatā teṣāṃ yeṣāṃ santīha pāṇayaḥ. pāṇimadbhyaḥ spṛhāsmākaṃ yathā tava dhanasya vai.

न पाणिलाभाद् अधिको लाभः कश् चन विद्यते। अपाणित्वाद् वयं ब्रह्मन् कण्टकान् नोद्धरामहे। जन्तून् उच्चावचान् अङ्गे दशतो न कषाम च।

na pāṇilābhād adhiko lābhaḥ kaś cana vidyate. apāṇitvād vayaṃ brahman kaṇṭakān noddharāmahe. jantūn uccāvacān aṅge daśato na kaṣāma ca.

अथ येषां पुनः पाणी देवदत्तौ दशाङ्गुली। उद्धरन्ति कृमीन् अङ्गाद् दशमानान् कषन्ति च।

atha yeṣāṃ punaḥ pāṇī devadattau daśāṅgulī. uddharanti kṛmīn aṅgād daśamānān kaṣanti ca.

हिमवर्षातपानां च परित्राणानि कुर्वते। चेलम् अन्नं सुखं शय्यां निवातं चोपभुञ्जते।

himavarṣātapānāṃ ca paritrāṇāni kurvate. celam annaṃ sukhaṃ śayyāṃ nivātaṃ copabhuñjate.

अधिष्ठाय च गां लोके भुञ्जते वाहयन्ति च। उपायैर् बहुभिश् चैव वश्यान् आत्मनि कुर्वते।

adhiṣṭhāya ca gāṃ loke bhuñjate vāhayanti ca. upāyair bahubhiś caiva vaśyān ātmani kurvate.

ये खल्व् अजिह्वाः कृपणा अल्पप्राणा अपाणयः। सहन्ते तानि दुःखानि दिष्ट्या त्वं न तथा मुने।

ye khalv ajihvāḥ kṛpaṇā alpaprāṇā apāṇayaḥ. sahante tāni duḥkhāni diṣṭyā tvaṃ na tathā mune.

दिष्ट्या त्वं न सृगालो वै न कृमिर् न च मूषकः। न सर्पो न च मण्डूको न चान्यः पापयोनिजः।

diṣṭyā tvaṃ na sṛgālo vai na kṛmir na ca mūṣakaḥ. na sarpo na ca maṇḍūko na cānyaḥ pāpayonijaḥ.

एतावतापि लाभेन तोष्टुम् अर्हसि काश्यप। किं पुनर् यो ऽसि सत्त्वानां सर्वेषां ब्राह्मणोत्तमः।

etāvatāpi lābhena toṣṭum arhasi kāśyapa. kiṃ punar yo 'si sattvānāṃ sarveṣāṃ brāhmaṇottamaḥ.

इमे मां कृमयो ऽदन्ति तेषाम् उद्धरणाय मे। नास्ति शक्तिर् अपाणित्वात् पश्यावस्थाम् इमां मम।

ime māṃ kṛmayo 'danti teṣām uddharaṇāya me. nāsti śaktir apāṇitvāt paśyāvasthām imāṃ mama.

अकार्यम् इति चैवेमं नात्मानं संत्यजाम्य् अहम्। नेतः पापीयसीं योनिं पतेयम् अपराम् इति।

akāryam iti caivemaṃ nātmānaṃ saṃtyajāmy aham. netaḥ pāpīyasīṃ yoniṃ pateyam aparām iti.

मध्ये वै पापयोनीनां सार्गाली याम् अहं गतः। पापीयस्यो बहुतरा इतो ऽन्याः पापयोनयः।

madhye vai pāpayonīnāṃ sārgālī yām ahaṃ gataḥ. pāpīyasyo bahutarā ito 'nyāḥ pāpayonayaḥ.

जात्यैवैके सुखतराः सन्त्य् अन्ये भृशदुःखिताः। नैकान्तसुखम् एवेह क्व चित् पश्यामि कस्य चित्।

jātyaivaike sukhatarāḥ santy anye bhṛśaduḥkhitāḥ. naikāntasukham eveha kva cit paśyāmi kasya cit.

मनुष्या ह्य् आढ्यतां प्राप्य राज्यम् इच्छन्त्य् अनन्तरम्। राज्याद् देवत्वम् इच्छन्ति देवत्वाद् इन्द्रताम् अपि।

manuṣyā hy āḍhyatāṃ prāpya rājyam icchanty anantaram. rājyād devatvam icchanti devatvād indratām api.

भवेस् त्वं यद्य् अपि त्व् आढ्यो न राजा न च दैवतम्। देवत्वं प्राप्य चेन्द्रत्वं नैव तुष्येस् तथा सति।

bhaves tvaṃ yady api tv āḍhyo na rājā na ca daivatam. devatvaṃ prāpya cendratvaṃ naiva tuṣyes tathā sati.

न तृप्तिः प्रियलाभे ऽस्ति तृष्णा नाद्भिः प्रशाम्यति। संप्रज्वलति सा भूयः समिद्भिर् इव पावकः।

na tṛptiḥ priyalābhe 'sti tṛṣṇā nādbhiḥ praśāmyati. saṃprajvalati sā bhūyaḥ samidbhir iva pāvakaḥ.

अस्त्य् एव त्वयि शोको वै हर्षश् चास्ति तथा त्वयि। सुखदुःखे तथा चोभे तत्र का परिदेवना।

asty eva tvayi śoko vai harṣaś cāsti tathā tvayi. sukhaduḥkhe tathā cobhe tatra kā paridevanā.

परिच्छिद्यैव कामानां सर्वेषां चैव कर्मणाम्। मूलं रुन्धीन्द्रियग्रामं शकुन्तान् इव पञ्जरे। न द्वितीयस्य शिरसश् छेदनं विद्यते क्व चित्। न च पाणेस् तृतीयस्य यन् नास्ति न ततो भयम्।

paricchidyaiva kāmānāṃ sarveṣāṃ caiva karmaṇām. mūlaṃ rundhīndriyagrāmaṃ śakuntān iva pañjare. na dvitīyasya śirasaś chedanaṃ vidyate kva cit. na ca pāṇes tṛtīyasya yan nāsti na tato bhayam.

न खल्व् अप्य् अरसज्ञस्य कामः क्व चन जायते। संस्पर्शाद् दर्शनाद् वापि श्रवणाद् वापि जायते।

na khalv apy arasajñasya kāmaḥ kva cana jāyate. saṃsparśād darśanād vāpi śravaṇād vāpi jāyate.

न त्वं स्मरसि वारुण्या लट्वाकानां च पक्षिणाम्। ताभ्यां चाभ्यधिको भक्ष्यो न कश् चिद् विद्यते क्व चित्।

na tvaṃ smarasi vāruṇyā laṭvākānāṃ ca pakṣiṇām. tābhyāṃ cābhyadhiko bhakṣyo na kaś cid vidyate kva cit.

यानि चान्यानि दूरेषु भक्ष्यभोज्यानि काश्यप। येषाम् अभुक्तपूर्वं ते तेषाम् अस्मृतिर् एव च।

yāni cānyāni dūreṣu bhakṣyabhojyāni kāśyapa. yeṣām abhuktapūrvaṃ te teṣām asmṛtir eva ca.

अप्राशनम् असंस्पर्शम् असंदर्शनम् एव च। पुरुषस्यैष नियमो मन्ये श्रेयो न संशयः।

aprāśanam asaṃsparśam asaṃdarśanam eva ca. puruṣasyaiṣa niyamo manye śreyo na saṃśayaḥ.

पाणिमन्तो धनैर् युक्ता बलवन्तो न संशयः। मनुष्या मानुषैर् एव दासत्वम् उपपादिताः।

pāṇimanto dhanair yuktā balavanto na saṃśayaḥ. manuṣyā mānuṣair eva dāsatvam upapāditāḥ.

वधबन्धपरिक्लेशैः क्लिश्यन्ते च पुनः पुनः। ते खल्व् अपि रमन्ते च मोदन्ते च हसन्ति च।

vadhabandhaparikleśaiḥ kliśyante ca punaḥ punaḥ. te khalv api ramante ca modante ca hasanti ca.

अपरे बाहुबलिनः कृतविद्या मनस्विनः। जुगुप्सितां सुकृपणां पापां वृत्तिम् उपासते।

apare bāhubalinaḥ kṛtavidyā manasvinaḥ. jugupsitāṃ sukṛpaṇāṃ pāpāṃ vṛttim upāsate.

उत्सहन्ते च ते वृत्तिम् अन्याम् अप्य् उपसेवितुम्। स्वकर्मणा तु नियतं भवितव्यं तु तत् तथा।

utsahante ca te vṛttim anyām apy upasevitum. svakarmaṇā tu niyataṃ bhavitavyaṃ tu tat tathā.

न पुल्कसो न चण्डाल आत्मानं त्यक्तुम् इच्छति। असंतुष्टः स्वया योन्या मायां पश्यस्व यादृशीम्।

na pulkaso na caṇḍāla ātmānaṃ tyaktum icchati. asaṃtuṣṭaḥ svayā yonyā māyāṃ paśyasva yādṛśīm.

दृष्ट्वा कुणीन् पक्षहतान् मनुष्यान् आमयाविनः। सुसंपूर्णः स्वया योन्या लब्धलाभो ऽसि काश्यप।

dṛṣṭvā kuṇīn pakṣahatān manuṣyān āmayāvinaḥ. susaṃpūrṇaḥ svayā yonyā labdhalābho 'si kāśyapa.

यदि ब्राह्मण देहस् ते निरातङ्को निरामयः। अङ्गानि च समग्राणि न च लोकेषु धिक्कृतः।

yadi brāhmaṇa dehas te nirātaṅko nirāmayaḥ. aṅgāni ca samagrāṇi na ca lokeṣu dhikkṛtaḥ.

न केन चित् प्रवादेन सत्येनैवापहारिणा। धर्मायोत्तिष्ठ विप्रर्षे नात्मानं त्यक्तुम् अर्हसि।

na kena cit pravādena satyenaivāpahāriṇā. dharmāyottiṣṭha viprarṣe nātmānaṃ tyaktum arhasi.

यदि ब्रह्मञ् शृणोष्य् एतच् छ्रद्दधासि च मे वचः। वेदोक्तस्य च धर्मस्य फलं मुख्यम् अवाप्स्यसि।

yadi brahmañ śṛṇoṣy etac chraddadhāsi ca me vacaḥ. vedoktasya ca dharmasya phalaṃ mukhyam avāpsyasi.

स्वाध्यायम् अग्निसंस्कारम् अप्रमत्तो ऽनुपालय। सत्यं दमं च दानं च स्पर्धिष्ठा मा च केन चित्।

svādhyāyam agnisaṃskāram apramatto 'nupālaya. satyaṃ damaṃ ca dānaṃ ca spardhiṣṭhā mā ca kena cit.

ये के चन स्वध्ययनाः प्राप्ता यजनयाजनम्। कथं ते जातु शोचेयुर् ध्यायेयुर् वाप्य् अशोभनम्।

ye ke cana svadhyayanāḥ prāptā yajanayājanam. kathaṃ te jātu śoceyur dhyāyeyur vāpy aśobhanam.

इच्छन्तस् ते विहाराय सुखं महद् अवाप्नुयुः। उत जाताः सुनक्षत्रे सुतीर्थाः सुमुहूर्तजाः। यज्ञदानप्रजेहायां यतन्ते शक्तिपूर्वकम्।

icchantas te vihārāya sukhaṃ mahad avāpnuyuḥ. uta jātāḥ sunakṣatre sutīrthāḥ sumuhūrtajāḥ. yajñadānaprajehāyāṃ yatante śaktipūrvakam.

नक्षत्रेष्व् आसुरेष्व् अन्ये दुस्तीर्था दुर्मुहूर्तजाः। संपतन्त्य् आसुरीं योनिं यज्ञप्रसववर्जिताम्।

nakṣatreṣv āsureṣv anye dustīrthā durmuhūrtajāḥ. saṃpatanty āsurīṃ yoniṃ yajñaprasavavarjitām.

अहम् आसं पण्डितको हैतुको वेदनिन्दकः। आन्वीक्षिकीं तर्कविद्याम् अनुरक्तो निरर्थिकाम्।

aham āsaṃ paṇḍitako haituko vedanindakaḥ. ānvīkṣikīṃ tarkavidyām anurakto nirarthikām.

हेतुवादान् प्रवदिता वक्ता संसत्सु हेतुमत्। आक्रोष्टा चाभिवक्ता च ब्रह्मयज्ञेषु वै द्विजान्।

hetuvādān pravaditā vaktā saṃsatsu hetumat. ākroṣṭā cābhivaktā ca brahmayajñeṣu vai dvijān.

नास्तिकः सर्वशङ्की च मूर्खः पण्डितमानिकः। तस्येयं फलनिर्वृत्तिः सृगालत्वं मम द्विज।

nāstikaḥ sarvaśaṅkī ca mūrkhaḥ paṇḍitamānikaḥ. tasyeyaṃ phalanirvṛttiḥ sṛgālatvaṃ mama dvija.

अपि जातु तथा तत् स्याद् अहोरात्रशतैर् अपि। यद् अहं मानुषीं योनिं सृगालः प्राप्नुयां पुनः।

api jātu tathā tat syād ahorātraśatair api. yad ahaṃ mānuṣīṃ yoniṃ sṛgālaḥ prāpnuyāṃ punaḥ.

संतुष्टश् चाप्रमत्तश् च यज्ञदानतपोरतिः। ज्ञेयज्ञाता भवेयं वै वर्ज्यवर्जयिता तथा।

saṃtuṣṭaś cāpramattaś ca yajñadānataporatiḥ. jñeyajñātā bhaveyaṃ vai varjyavarjayitā tathā.

ततः स मुनिर् उत्थाय काश्यपस् तम् उवाच ह। अहो बतासि कुशलो बुद्धिमान् इति विस्मितः।

tataḥ sa munir utthāya kāśyapas tam uvāca ha. aho batāsi kuśalo buddhimān iti vismitaḥ.

समवैक्षत तं विप्रो ज्ञानदीर्घेण चक्षुषा। ददर्श चैनं देवानाम् इन्द्रं देवं शचीपतिम्।

samavaikṣata taṃ vipro jñānadīrgheṇa cakṣuṣā. dadarśa cainaṃ devānām indraṃ devaṃ śacīpatim.

ततः संपूजयाम् आस काश्यपो हरिवाहनम्। अनुज्ञातश् च तेनाथ प्रविवेश स्वम् आश्रमम्।

tataḥ saṃpūjayām āsa kāśyapo harivāhanam. anujñātaś ca tenātha praviveśa svam āśramam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...