महाभारत 12.172 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 172→

[mh-12-172] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। केन वृत्तेन वृत्तज्ञ वीतशोकश् चरेन् महीम्। किं च कुर्वन् नरो लोके प्राप्नोति परमां गतिम्।

yudhiṣṭhira uvāca. kena vṛttena vṛttajña vītaśokaś caren mahīm. kiṃ ca kurvan naro loke prāpnoti paramāṃ gatim.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। प्रह्रादस्य च संवादं मुनेर् आजगरस्य च।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. prahrādasya ca saṃvādaṃ muner ājagarasya ca.

चरन्तं ब्राह्मणं कं चित् कल्यचित्तम् अनामयम्। पप्रच्छ राजन् प्रह्रादो बुद्धिमान् प्राज्ञसंमतः।

carantaṃ brāhmaṇaṃ kaṃ cit kalyacittam anāmayam. papraccha rājan prahrādo buddhimān prājñasaṃmataḥ.

स्वस्थः शक्तो मृदुर् दान्तो निर्विवित्सो ऽनसूयकः। सुवाग् बहुमतो लोके प्राज्ञश् चरसि बालवत्।

svasthaḥ śakto mṛdur dānto nirvivitso 'nasūyakaḥ. suvāg bahumato loke prājñaś carasi bālavat.

नैव प्रार्थयसे लाभं नालाभेष्व् अनुशोचसि। नित्यतृप्त इव ब्रह्मन् न किं चिद् अवमन्यसे।

naiva prārthayase lābhaṃ nālābheṣv anuśocasi. nityatṛpta iva brahman na kiṃ cid avamanyase.

स्रोतसा ह्रियमाणासु प्रजास्व् अविमना इव। धर्मकामार्थकार्येषु कूटस्थ इव लक्ष्यसे।

srotasā hriyamāṇāsu prajāsv avimanā iva. dharmakāmārthakāryeṣu kūṭastha iva lakṣyase.

नानुतिष्ठसि धर्मार्थौ न कामे चापि वर्तसे। इन्द्रियार्थान् अनादृत्य मुक्तश् चरसि साक्षिवत्।

nānutiṣṭhasi dharmārthau na kāme cāpi vartase. indriyārthān anādṛtya muktaś carasi sākṣivat.

का नु प्रज्ञा श्रुतं वा किं वृत्तिर् वा का नु ते मुने। क्षिप्रम् आचक्ष्व मे ब्रह्मञ् श्रेयो यद् इह मन्यसे।

kā nu prajñā śrutaṃ vā kiṃ vṛttir vā kā nu te mune. kṣipram ācakṣva me brahmañ śreyo yad iha manyase.

अनुयुक्तः स मेधावी लोकधर्मविधानवित्। उवाच श्लक्ष्णया वाचा प्रह्रादम् अनपार्थया।

anuyuktaḥ sa medhāvī lokadharmavidhānavit. uvāca ślakṣṇayā vācā prahrādam anapārthayā.

पश्यन् प्रह्राद भूतानाम् उत्पत्तिम् अनिमित्ततः। ह्रासं वृद्धिं विनाशं च न प्रहृष्ये न च व्यथे।

paśyan prahrāda bhūtānām utpattim animittataḥ. hrāsaṃ vṛddhiṃ vināśaṃ ca na prahṛṣye na ca vyathe.

स्वभावाद् एव संदृश्य वर्तमानाः प्रवृत्तयः। स्वभावनिरताः सर्वाः परितप्ये न केन चित्।

svabhāvād eva saṃdṛśya vartamānāḥ pravṛttayaḥ. svabhāvaniratāḥ sarvāḥ paritapye na kena cit.

पश्यन् प्रह्राद संयोगान् विप्रयोगपरायणान्। संचयांश् च विनाशान्तान् न क्व चिद् विदधे मनः।

paśyan prahrāda saṃyogān viprayogaparāyaṇān. saṃcayāṃś ca vināśāntān na kva cid vidadhe manaḥ.

अन्तवन्ति च भूतानि गुणयुक्तानि पश्यतः। उत्पत्तिनिधनज्ञस्य किं कार्यम् अवशिष्यते।

antavanti ca bhūtāni guṇayuktāni paśyataḥ. utpattinidhanajñasya kiṃ kāryam avaśiṣyate.

जलजानाम् अपि ह्य् अन्तं पर्यायेणोपलक्षये। महताम् अपि कायानां सूक्ष्माणां च महोदधौ।

jalajānām api hy antaṃ paryāyeṇopalakṣaye. mahatām api kāyānāṃ sūkṣmāṇāṃ ca mahodadhau.

जङ्गमस्थावराणां च भूतानाम् असुराधिप। पार्थिवानाम् अपि व्यक्तं मृत्युं पश्यामि सर्वशः।

jaṅgamasthāvarāṇāṃ ca bhūtānām asurādhipa. pārthivānām api vyaktaṃ mṛtyuṃ paśyāmi sarvaśaḥ.

अन्तरिक्षचराणां च दानवोत्तम पक्षिणाम्। उत्तिष्ठति यथाकालं मृत्युर् बलवताम् अपि।

antarikṣacarāṇāṃ ca dānavottama pakṣiṇām. uttiṣṭhati yathākālaṃ mṛtyur balavatām api.

दिवि संचरमाणानि ह्रस्वानि च महान्ति च। ज्योतींषि च यथाकालं पतमानानि लक्षये।

divi saṃcaramāṇāni hrasvāni ca mahānti ca. jyotīṃṣi ca yathākālaṃ patamānāni lakṣaye.

इति भूतानि संपश्यन्न् अनुषक्तानि मृत्युना। सर्वसामान्यतो विद्वान् कृतकृत्यः सुखं स्वपे।

iti bhūtāni saṃpaśyann anuṣaktāni mṛtyunā. sarvasāmānyato vidvān kṛtakṛtyaḥ sukhaṃ svape.

सुमहान्तम् अपि ग्रासं ग्रसे लब्धं यदृच्छया। शये पुनर् अभुञ्जानो दिवसानि बहून्य् अपि।

sumahāntam api grāsaṃ grase labdhaṃ yadṛcchayā. śaye punar abhuñjāno divasāni bahūny api.

आस्रवत्य् अपि माम् अन्नं पुनर् बहुगुणं बहु। पुनर् अल्पगुणं स्तोकं पुनर् नैवोपपद्यते।

āsravaty api mām annaṃ punar bahuguṇaṃ bahu. punar alpaguṇaṃ stokaṃ punar naivopapadyate.

कणान् कदा चित् खादामि पिण्याकम् अपि च ग्रसे। भक्षये शालिमांसानि भक्षांश् चोच्चावचान् पुनः।

kaṇān kadā cit khādāmi piṇyākam api ca grase. bhakṣaye śālimāṃsāni bhakṣāṃś coccāvacān punaḥ.

शये कदा चित् पर्यङ्के भूमाव् अपि पुनः शये। प्रासादे ऽपि च मे शय्या कदा चिद् उपपद्यते।

śaye kadā cit paryaṅke bhūmāv api punaḥ śaye. prāsāde 'pi ca me śayyā kadā cid upapadyate.

धारयामि च चीराणि शाणीं क्षौमाजिनानि च। महार्हाणि च वासांसि धारयाम्य् अहम् एकदा।

dhārayāmi ca cīrāṇi śāṇīṃ kṣaumājināni ca. mahārhāṇi ca vāsāṃsi dhārayāmy aham ekadā.

न संनिपतितं धर्म्यम् उपभोगं यदृच्छया। प्रत्याचक्षे न चाप्य् एनम् अनुरुध्ये सुदुर्लभम्।

na saṃnipatitaṃ dharmyam upabhogaṃ yadṛcchayā. pratyācakṣe na cāpy enam anurudhye sudurlabham.

अचलम् अनिधनं शिवं विशोकं; शुचिम् अतुलं विदुषां मते निविष्टम्। अनभिमतम् असेवितं च मूढैर्; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

acalam anidhanaṃ śivaṃ viśokaṃ; śucim atulaṃ viduṣāṃ mate niviṣṭam. anabhimatam asevitaṃ ca mūḍhair; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

अचलितमतिर् अच्युतः स्वधर्मात्; परिमितसंसरणः परावरज्ञः। विगतभयकषायलोभमोहो; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

acalitamatir acyutaḥ svadharmāt; parimitasaṃsaraṇaḥ parāvarajñaḥ. vigatabhayakaṣāyalobhamoho; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

अनियतफलभक्ष्यभोज्यपेयं; विधिपरिणामविभक्तदेशकालम्। हृदयसुखम् असेवितं कदर्यैर्; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

aniyataphalabhakṣyabhojyapeyaṃ; vidhipariṇāmavibhaktadeśakālam. hṛdayasukham asevitaṃ kadaryair; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

इदम् इदम् इति तृष्णयाभिभूतं; जनम् अनवाप्तधनं विषीदमानम्। निपुणम् अनुनिशाम्य तत्त्वबुद्ध्या; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

idam idam iti tṛṣṇayābhibhūtaṃ; janam anavāptadhanaṃ viṣīdamānam. nipuṇam anuniśāmya tattvabuddhyā; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

बहुविधम् अनुदृश्य चार्थहेतोः; कृपणम् इहार्यम् अनार्यम् आश्रयन्तम्। उपशमरुचिर् आत्मवान् प्रशान्तो; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

bahuvidham anudṛśya cārthahetoḥ; kṛpaṇam ihāryam anāryam āśrayantam. upaśamarucir ātmavān praśānto; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

सुखम् असुखम् अनर्थम् अर्थलाभं; रतिम् अरतिं मरणं च जीवितं च। विधिनियतम् अवेक्ष्य तत्त्वतो ऽहं; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

sukham asukham anartham arthalābhaṃ; ratim aratiṃ maraṇaṃ ca jīvitaṃ ca. vidhiniyatam avekṣya tattvato 'haṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

अपगतभयरागमोहदर्पो; धृतिमतिबुद्धिसमन्वितः प्रशान्तः। उपगतफलभोगिनो निशाम्य; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

apagatabhayarāgamohadarpo; dhṛtimatibuddhisamanvitaḥ praśāntaḥ. upagataphalabhogino niśāmya; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

अनियतशयनासनः प्रकृत्या; दमनियमव्रतसत्यशौचयुक्तः। अपगतफलसंचयः प्रहृष्टो; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

aniyataśayanāsanaḥ prakṛtyā; damaniyamavratasatyaśaucayuktaḥ. apagataphalasaṃcayaḥ prahṛṣṭo; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

अभिगतम् असुखार्थम् ईहनार्थैर्; उपगतबुद्धिर् अवेक्ष्य चात्मसंस्थः। तृषितम् अनियतं मनो नियन्तुं; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

abhigatam asukhārtham īhanārthair; upagatabuddhir avekṣya cātmasaṃsthaḥ. tṛṣitam aniyataṃ mano niyantuṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

न हृदयम् अनुरुध्यते मनो वा; प्रियसुखदुर्लभताम् अनित्यतां च। तद् उभयम् उपलक्षयन्न् इवाहं; व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि। असुलभम् उपलभ्य चार्थलाभं। धृतिमतिबुद्धिपराक्रमैर् उपेतम्। बुधमनुजनिषेवितं समर्थैर्। व्रतम् इदम् आजगरं शुचिश् चरामि।

na hṛdayam anurudhyate mano vā; priyasukhadurlabhatām anityatāṃ ca. tad ubhayam upalakṣayann ivāhaṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi. asulabham upalabhya cārthalābhaṃ. dhṛtimatibuddhiparākramair upetam. budhamanujaniṣevitaṃ samarthair. vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi.

बहु कथितम् इदं हि बुद्धिमद्भिः; कविभिर् अभिप्रथयद्भिर् आत्मकीर्तिम्। इदम् इदम् इति तत्र तत्र तत् तत्; स्वपरमतैर् गहनं प्रतर्कयद्भिः।

bahu kathitam idaṃ hi buddhimadbhiḥ; kavibhir abhiprathayadbhir ātmakīrtim. idam idam iti tatra tatra tat tat; svaparamatair gahanaṃ pratarkayadbhiḥ.

तद् अहम् अनुनिशाम्य विप्रयातं; पृथग् अभिपन्नम् इहाबुधैर् मनुष्यैः। अनवसितम् अनन्तदोषपारं; नृषु विहरामि विनीतरोषतृष्णः।

tad aham anuniśāmya viprayātaṃ; pṛthag abhipannam ihābudhair manuṣyaiḥ. anavasitam anantadoṣapāraṃ; nṛṣu viharāmi vinītaroṣatṛṣṇaḥ.

भीष्म उवाच। अजगरचरितं व्रतं महात्मा; य इह नरो ऽनुचरेद् विनीतरागः। अपगतभयमन्युलोभमोहः; स खलु सुखी विहरेद् इमं विहारम्।

bhīṣma uvāca. ajagaracaritaṃ vrataṃ mahātmā; ya iha naro 'nucared vinītarāgaḥ. apagatabhayamanyulobhamohaḥ; sa khalu sukhī vihared imaṃ vihāram.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...