महाभारत 12.171 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 171→

[mh-12-171] • 61 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। ईहमानः समारम्भान् यदि नासादयेद् धनम्। धनतृष्णाभिभूतश् च किं कुर्वन् सुखम् आप्नुयात्।

yudhiṣṭhira uvāca. īhamānaḥ samārambhān yadi nāsādayed dhanam. dhanatṛṣṇābhibhūtaś ca kiṃ kurvan sukham āpnuyāt.

भीष्म उवाच। सर्वसाम्यम् अनायासः सत्यवाक्यं च भारत। निर्वेदश् चाविवित्सा च यस्य स्यात् स सुखी नरः।

bhīṣma uvāca. sarvasāmyam anāyāsaḥ satyavākyaṃ ca bhārata. nirvedaś cāvivitsā ca yasya syāt sa sukhī naraḥ.

एतान्य् एव पदान्य् आहुः पञ्च वृद्धाः प्रशान्तये। एष स्वर्गश् च धर्मश् च सुखं चानुत्तमं सताम्।

etāny eva padāny āhuḥ pañca vṛddhāḥ praśāntaye. eṣa svargaś ca dharmaś ca sukhaṃ cānuttamaṃ satām.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। निर्वेदान् मङ्किना गीतं तन् निबोध युधिष्ठिर।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. nirvedān maṅkinā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira.

ईहमानो धनं मङ्किर् भग्नेहश् च पुनः पुनः। केन चिद् धनशेषेण क्रीतवान् दम्यगोयुगम्।

īhamāno dhanaṃ maṅkir bhagnehaś ca punaḥ punaḥ. kena cid dhanaśeṣeṇa krītavān damyagoyugam.

सुसंबद्धौ तु तौ दम्यौ दमनायाभिनिःसृतौ। आसीनम् उष्ट्रं मध्येन सहसैवाभ्यधावताम्।

susaṃbaddhau tu tau damyau damanāyābhiniḥsṛtau. āsīnam uṣṭraṃ madhyena sahasaivābhyadhāvatām.

तयोः संप्राप्तयोर् उष्ट्रः स्कन्धदेशम् अमर्षणः। उत्थायोत्क्षिप्य तौ दम्यौ प्रससार महाजवः।

tayoḥ saṃprāptayor uṣṭraḥ skandhadeśam amarṣaṇaḥ. utthāyotkṣipya tau damyau prasasāra mahājavaḥ.

ह्रियमाणौ तु तौ दम्यौ तेनोष्ट्रेण प्रमाथिना। म्रियमाणौ च संप्रेक्ष्य मङ्किस् तत्राब्रवीद् इदम्।

hriyamāṇau tu tau damyau tenoṣṭreṇa pramāthinā. mriyamāṇau ca saṃprekṣya maṅkis tatrābravīd idam.

न चैवाविहितं शक्यं दक्षेणापीहितुं धनम्। युक्तेन श्रद्धया सम्यग् ईहां समनुतिष्ठता।

na caivāvihitaṃ śakyaṃ dakṣeṇāpīhituṃ dhanam. yuktena śraddhayā samyag īhāṃ samanutiṣṭhatā.

कृतस्य पूर्वं चानर्थैर् युक्तस्याप्य् अनुतिष्ठतः। इमं पश्यत संगत्या मम दैवम् उपप्लवम्।

kṛtasya pūrvaṃ cānarthair yuktasyāpy anutiṣṭhataḥ. imaṃ paśyata saṃgatyā mama daivam upaplavam.

उद्यम्योद्यम्य मे दम्यौ विषमेणेव गच्छति। उत्क्षिप्य काकतालीयम् उन्माथेनेव जम्बुकः। उत्पथेनैव धावन्तम् उत्पथेनैव धावतः।

udyamyodyamya me damyau viṣameṇeva gacchati. utkṣipya kākatālīyam unmātheneva jambukaḥ. utpathenaiva dhāvantam utpathenaiva dhāvataḥ.

मणी वोष्ट्रस्य लम्बेते प्रियौ वत्सतरौ मम। शुद्धं हि दैवम् एवेदम् अतो नैवास्ति पौरुषम्।

maṇī voṣṭrasya lambete priyau vatsatarau mama. śuddhaṃ hi daivam evedam ato naivāsti pauruṣam.

यदि वाप्य् उपपद्येत पौरुषं नाम कर्हि चित्। अन्विष्यमाणं तद् अपि दैवम् एवावतिष्ठते।

yadi vāpy upapadyeta pauruṣaṃ nāma karhi cit. anviṣyamāṇaṃ tad api daivam evāvatiṣṭhate.

तस्मान् निर्वेद एवेह गन्तव्यः सुखम् ईप्सता। सुखं स्वपिति निर्विण्णो निराशश् चार्थसाधने।

tasmān nirveda eveha gantavyaḥ sukham īpsatā. sukhaṃ svapiti nirviṇṇo nirāśaś cārthasādhane.

अहो सम्यक् शुकेनोक्तं सर्वतः परिमुच्यता। प्रतिष्ठता महारण्यं जनकस्य निवेशनात्।

aho samyak śukenoktaṃ sarvataḥ parimucyatā. pratiṣṭhatā mahāraṇyaṃ janakasya niveśanāt.

यः कामान् प्राप्नुयात् सर्वान् यश् चैनान् केवलांस् त्यजेत्। प्रापणात् सर्वकामानां परित्यागो विशिष्यते।

yaḥ kāmān prāpnuyāt sarvān yaś cainān kevalāṃs tyajet. prāpaṇāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate.

नान्तं सर्वविवित्सानां गतपूर्वो ऽस्ति कश् चन। शरीरे जीविते चैव तृष्णा मन्दस्य वर्धते।

nāntaṃ sarvavivitsānāṃ gatapūrvo 'sti kaś cana. śarīre jīvite caiva tṛṣṇā mandasya vardhate.

निवर्तस्व विवित्साभ्यः शाम्य निर्विद्य मामक। असकृच् चासि निकृतो न च निर्विद्यसे तनो।

nivartasva vivitsābhyaḥ śāmya nirvidya māmaka. asakṛc cāsi nikṛto na ca nirvidyase tano.

यदि नाहं विनाश्यस् ते यद्य् एवं रमसे मया। मा मां योजय लोभेन वृथा त्वं वित्तकामुक।

yadi nāhaṃ vināśyas te yady evaṃ ramase mayā. mā māṃ yojaya lobhena vṛthā tvaṃ vittakāmuka.

संचितं संचितं द्रव्यं नष्टं तव पुनः पुनः। कदा विमोक्ष्यसे मूढ धनेहां धनकामुक। परिपन्थिक सर्वस्य श्रेयसः पापसंश्रय।

saṃcitaṃ saṃcitaṃ dravyaṃ naṣṭaṃ tava punaḥ punaḥ. kadā vimokṣyase mūḍha dhanehāṃ dhanakāmuka. paripanthika sarvasya śreyasaḥ pāpasaṃśraya.

अहो नु मम बालिश्यं यो ऽहं क्रीडनकस् तव। क्लेशैर् नानाविधैर् नित्यं संयोजयसि निर्घृण। किं नैव जातु पुरुषः परेषां प्रेष्यताम् इयात्।

aho nu mama bāliśyaṃ yo 'haṃ krīḍanakas tava. kleśair nānāvidhair nityaṃ saṃyojayasi nirghṛṇa. kiṃ naiva jātu puruṣaḥ pareṣāṃ preṣyatām iyāt.

न पूर्वे नापरे जातु कामानाम् अन्तम् आप्नुवन्। त्यक्त्वा सर्वसमारम्भान् प्रतिबुद्धो ऽस्मि जागृमि।

na pūrve nāpare jātu kāmānām antam āpnuvan. tyaktvā sarvasamārambhān pratibuddho 'smi jāgṛmi.

नूनं ते हृदयं काम वज्रसारमयं दृधम्। यद् अनर्थशताविष्टं शतधा न विदीर्यते।

nūnaṃ te hṛdayaṃ kāma vajrasāramayaṃ dṛdham. yad anarthaśatāviṣṭaṃ śatadhā na vidīryate.

त्यजामि काम त्वां चैव यच् च किं चित् प्रियं तव। तवाहं सुखम् अन्विच्छन्न् आत्मन्य् उपलभे सुखम्।

tyajāmi kāma tvāṃ caiva yac ca kiṃ cit priyaṃ tava. tavāhaṃ sukham anvicchann ātmany upalabhe sukham.

काम जानामि ते मूलं संकल्पात् किल जायसे। न त्वां संकल्पयिष्यामि समूलो न भविष्यसि।

kāma jānāmi te mūlaṃ saṃkalpāt kila jāyase. na tvāṃ saṃkalpayiṣyāmi samūlo na bhaviṣyasi.

ईहा धनस्य न सुखा लब्ध्वा चिन्ता च भूयसी। लब्धनाशो यथा मृत्युर् लब्धं भवति वा न वा।

īhā dhanasya na sukhā labdhvā cintā ca bhūyasī. labdhanāśo yathā mṛtyur labdhaṃ bhavati vā na vā.

परेत्य यो न लभते ततो दुःखतरं नु किम्। न च तुष्यति लब्धेन भूय एव च मार्गति।

paretya yo na labhate tato duḥkhataraṃ nu kim. na ca tuṣyati labdhena bhūya eva ca mārgati.

अनुतर्षुल एवार्थः स्वादु गाङ्गम् इवोदकम्। मद्विलापनम् एतत् तु प्रतिबुद्धो ऽस्मि संत्यज।

anutarṣula evārthaḥ svādu gāṅgam ivodakam. madvilāpanam etat tu pratibuddho 'smi saṃtyaja.

य इमं मामकं देहं भूतग्रामः समाश्रितः। स यात्व् इतो यथाकामं वसतां वा यथासुखम्।

ya imaṃ māmakaṃ dehaṃ bhūtagrāmaḥ samāśritaḥ. sa yātv ito yathākāmaṃ vasatāṃ vā yathāsukham.

न युष्मास्व् इह मे प्रीतिः कामलोभानुसारिषु। तस्माद् उत्सृज्य सर्वान् वः सत्यम् एवाश्रयाम्य् अहम्।

na yuṣmāsv iha me prītiḥ kāmalobhānusāriṣu. tasmād utsṛjya sarvān vaḥ satyam evāśrayāmy aham.

सर्वभूतान्य् अहं देहे पश्यन् मनसि चात्मनः। योगे बुद्धिं श्रुते सत्त्वं मनो ब्रह्मणि धारयन्।

sarvabhūtāny ahaṃ dehe paśyan manasi cātmanaḥ. yoge buddhiṃ śrute sattvaṃ mano brahmaṇi dhārayan.

विहरिष्याम्य् अनासक्तः सुखी लोकान् निरामयः। यथा मा त्वं पुनर् नैवं दुःखेषु प्रणिधास्यसि।

vihariṣyāmy anāsaktaḥ sukhī lokān nirāmayaḥ. yathā mā tvaṃ punar naivaṃ duḥkheṣu praṇidhāsyasi.

त्वया हि मे प्रणुन्नस्य गतिर् अन्या न विद्यते। तृष्णाशोकश्रमाणां हि त्वं काम प्रभवः सदा।

tvayā hi me praṇunnasya gatir anyā na vidyate. tṛṣṇāśokaśramāṇāṃ hi tvaṃ kāma prabhavaḥ sadā.

धननाशो ऽधिकं दुःखं मन्ये सर्वमहत्तरम्। ज्ञातयो ह्य् अवमन्यन्ते मित्राणि च धनच्युतम्।

dhananāśo 'dhikaṃ duḥkhaṃ manye sarvamahattaram. jñātayo hy avamanyante mitrāṇi ca dhanacyutam.

अवज्ञानसहस्रैस् तु दोषाः कष्टतराधने। धने सुखकला या च सापि दुःखैर् विधीयते।

avajñānasahasrais tu doṣāḥ kaṣṭatarādhane. dhane sukhakalā yā ca sāpi duḥkhair vidhīyate.

धनम् अस्येति पुरुषं पुरा निघ्नन्ति दस्यवः। क्लिश्यन्ति विविधैर् दण्डैर् नित्यम् उद्वेजयन्ति च।

dhanam asyeti puruṣaṃ purā nighnanti dasyavaḥ. kliśyanti vividhair daṇḍair nityam udvejayanti ca.

मन्दलोलुपता दुःखम् इति बुद्धं चिरान् मया। यद् यद् आलम्बसे काम तत् तद् एवानुरुध्यसे।

mandalolupatā duḥkham iti buddhaṃ cirān mayā. yad yad ālambase kāma tat tad evānurudhyase.

अतत्त्वज्ञो ऽसि बालश् च दुस्तोषो ऽपूरणो ऽनलः। नैव त्वं वेत्थ सुलभं नैव त्वं वेत्थ दुर्लभम्।

atattvajño 'si bālaś ca dustoṣo 'pūraṇo 'nalaḥ. naiva tvaṃ vettha sulabhaṃ naiva tvaṃ vettha durlabham.

पातालम् इव दुष्पूरो मां दुःखैर् योक्तुम् इच्छसि। नाहम् अद्य समावेष्टुं शक्यः काम पुनस् त्वया।

pātālam iva duṣpūro māṃ duḥkhair yoktum icchasi. nāham adya samāveṣṭuṃ śakyaḥ kāma punas tvayā.

निर्वेदम् अहम् आसाद्य द्रव्यनाशाद् यदृच्छया। निर्वृतिं परमां प्राप्य नाद्य कामान् विचिन्तये।

nirvedam aham āsādya dravyanāśād yadṛcchayā. nirvṛtiṃ paramāṃ prāpya nādya kāmān vicintaye.

अतिक्लेशान् सहामीह नाहं बुध्याम्य् अबुद्धिमान्। निकृतो धननाशेन शये सर्वाङ्गविज्वरः।

atikleśān sahāmīha nāhaṃ budhyāmy abuddhimān. nikṛto dhananāśena śaye sarvāṅgavijvaraḥ.

परित्यजामि काम त्वां हित्वा सर्वमनोगतीः। न त्वं मया पुनः काम नस्योतेनेव रंस्यसे।

parityajāmi kāma tvāṃ hitvā sarvamanogatīḥ. na tvaṃ mayā punaḥ kāma nasyoteneva raṃsyase.

क्षमिष्ये ऽक्षममाणानां न हिंसिष्ये च हिंसितः। द्वेष्यमुक्तः प्रियं वक्ष्याम्य् अनादृत्य तद् अप्रियम्।

kṣamiṣye 'kṣamamāṇānāṃ na hiṃsiṣye ca hiṃsitaḥ. dveṣyamuktaḥ priyaṃ vakṣyāmy anādṛtya tad apriyam.

तृप्तः स्वस्थेन्द्रियो नित्यं यथालब्धेन वर्तयन्। न सकामं करिष्यामि त्वाम् अहं शत्रुम् आत्मनः।

tṛptaḥ svasthendriyo nityaṃ yathālabdhena vartayan. na sakāmaṃ kariṣyāmi tvām ahaṃ śatrum ātmanaḥ.

निर्वेदं निर्वृतिं तृप्तिं शान्तिं सत्यं दमं क्षमाम्। सर्वभूतदयां चैव विद्धि मां शरणागतम्।

nirvedaṃ nirvṛtiṃ tṛptiṃ śāntiṃ satyaṃ damaṃ kṣamām. sarvabhūtadayāṃ caiva viddhi māṃ śaraṇāgatam.

तस्मात् कामश् च लोभश् च तृष्णा कार्पण्यम् एव च। त्यजन्तु मां प्रतिष्ठन्तं सत्त्वस्थो ह्य् अस्मि सांप्रतम्।

tasmāt kāmaś ca lobhaś ca tṛṣṇā kārpaṇyam eva ca. tyajantu māṃ pratiṣṭhantaṃ sattvastho hy asmi sāṃpratam.

प्रहाय कामं लोभं च क्रोधं पारुष्यम् एव च। नाद्य लोभवशं प्राप्तो दुःखं प्राप्स्याम्य् अनात्मवान्।

prahāya kāmaṃ lobhaṃ ca krodhaṃ pāruṣyam eva ca. nādya lobhavaśaṃ prāpto duḥkhaṃ prāpsyāmy anātmavān.

यद् यत् त्यजति कामानां तत् सुखस्याभिपूर्यते। कामस्य वशगो नित्यं दुःखम् एव प्रपद्यते।

yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate. kāmasya vaśago nityaṃ duḥkham eva prapadyate.

कामान् व्युदस्य धुनुते यत् किं चित् पुरुषो रजः। कामक्रोधोद्भवं दुःखम् अह्रीर् अरतिर् एव च।

kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ. kāmakrodhodbhavaṃ duḥkham ahrīr aratir eva ca.

एष ब्रह्मप्रविष्टो ऽहं ग्रीष्मे शीतम् इव ह्रदम्। शाम्यामि परिनिर्वामि सुखम् आसे च केवलम्।

eṣa brahmapraviṣṭo 'haṃ grīṣme śītam iva hradam. śāmyāmi parinirvāmi sukham āse ca kevalam.

यच् च कामसुखं लोके यच् च दिव्यं महत् सुखम्। तृष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हतः षोडशीं कलाम्।

yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham. tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām.

आत्मना सप्तमं कामं हत्वा शत्रुम् इवोत्तमम्। प्राप्यावध्यं ब्रह्मपुरं राजेव स्याम् अहं सुखी।

ātmanā saptamaṃ kāmaṃ hatvā śatrum ivottamam. prāpyāvadhyaṃ brahmapuraṃ rājeva syām ahaṃ sukhī.

एतां बुद्धिं समास्थाय मङ्किर् निर्वेदम् आगतः। सर्वान् कामान् परित्यज्य प्राप्य ब्रह्म महत् सुखम्।

etāṃ buddhiṃ samāsthāya maṅkir nirvedam āgataḥ. sarvān kāmān parityajya prāpya brahma mahat sukham.

दम्यनाशकृते मङ्किर् अमरत्वं किलागमत्। अच्छिनत् काममूलं स तेन प्राप महत् सुखम्।

damyanāśakṛte maṅkir amaratvaṃ kilāgamat. acchinat kāmamūlaṃ sa tena prāpa mahat sukham.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। अस्मिन्न् अर्थे पुरा गीतं शृणु राजन् महात्मना। गीतं विदेहराजेन जनकेन प्रशाम्यता।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. asminn arthe purā gītaṃ śṛṇu rājan mahātmanā. gītaṃ videharājena janakena praśāmyatā.

अनन्तं बत मे वित्तं यस्य मे नास्ति किं चन। मिथिलायां प्रदीप्तायां न मे दह्यति किं चन।

anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana. mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana.

अत्रैवोदाहरन्तीमं बोध्यस्य पदसंचयम्। निर्वेदं प्रति विन्यस्तं प्रतिबोध युधिष्ठिर।

atraivodāharantīmaṃ bodhyasya padasaṃcayam. nirvedaṃ prati vinyastaṃ pratibodha yudhiṣṭhira.

बोध्यं दान्तम् ऋषिं राजा नहुषः पर्यपृच्छत। निर्वेदाच् छान्तिम् आपन्नं शान्तं प्रज्ञानतर्पितम्।

bodhyaṃ dāntam ṛṣiṃ rājā nahuṣaḥ paryapṛcchata. nirvedāc chāntim āpannaṃ śāntaṃ prajñānatarpitam.

उपदेशं महाप्राज्ञ शमस्योपदिशस्व मे। कां बुद्धिं समनुध्याय शान्तश् चरसि निर्वृतः।

upadeśaṃ mahāprājña śamasyopadiśasva me. kāṃ buddhiṃ samanudhyāya śāntaś carasi nirvṛtaḥ.

बोध्य उवाच। उपदेशेन वर्तामि नानुशास्मीह कं चन। लक्षणं तस्य वक्ष्ये ऽहं तत् स्वयं प्रविमृश्यताम्।

bodhya uvāca. upadeśena vartāmi nānuśāsmīha kaṃ cana. lakṣaṇaṃ tasya vakṣye 'haṃ tat svayaṃ pravimṛśyatām.

पिङ्गला कुररः सर्पः सारङ्गान्वेषणं वने। इषुकारः कुमारी च षड् एते गुरवो मम। भीष्म उवाच। आशा बलवती कष्टा नैराश्यं परमं सुखम्। आशां निराशां कृत्वा तु सुखं स्वपिति पिङ्गला। सामिषं कुररं दृष्ट्वा वध्यमानं निरामिषैः। आमिषस्य परित्यागात् कुररः सुखम् एधते। गृहारम्भो हि दुःखाय न सुखाय कदा चन। सर्पः परकृतं वेश्म प्रविश्य सुखम् एधते। सुखं जीवन्ति मुनयो भैक्ष्यवृत्तिं समाश्रिताः। अद्रोहेणैव भूतानां सारङ्गा इव पक्षिणः। इषुकारो नरः कश् चिद् इषाव् आहितमानसः। समीपेनापि गच्छन्तं राजानं नावबुद्धवान्। बहूनां कलहो नित्यं द्वयोः संघर्षणं ध्रुवम्। एकाकी विचरिष्यामि कुमारीशङ्खको यथा।

piṅgalā kuraraḥ sarpaḥ sāraṅgānveṣaṇaṃ vane. iṣukāraḥ kumārī ca ṣaḍ ete guravo mama. bhīṣma uvāca. āśā balavatī kaṣṭā nairāśyaṃ paramaṃ sukham. āśāṃ nirāśāṃ kṛtvā tu sukhaṃ svapiti piṅgalā. sāmiṣaṃ kuraraṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ nirāmiṣaiḥ. āmiṣasya parityāgāt kuraraḥ sukham edhate. gṛhārambho hi duḥkhāya na sukhāya kadā cana. sarpaḥ parakṛtaṃ veśma praviśya sukham edhate. sukhaṃ jīvanti munayo bhaikṣyavṛttiṃ samāśritāḥ. adroheṇaiva bhūtānāṃ sāraṅgā iva pakṣiṇaḥ. iṣukāro naraḥ kaś cid iṣāv āhitamānasaḥ. samīpenāpi gacchantaṃ rājānaṃ nāvabuddhavān. bahūnāṃ kalaho nityaṃ dvayoḥ saṃgharṣaṇaṃ dhruvam. ekākī vicariṣyāmi kumārīśaṅkhako yathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...