महाभारत 12.169 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 169→

[mh-12-169] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। अतिक्रामति काले ऽस्मिन् सर्वभूतक्षयावहे। किं श्रेयः प्रतिपद्येत तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. atikrāmati kāle 'smin sarvabhūtakṣayāvahe. kiṃ śreyaḥ pratipadyeta tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। पितुः पुत्रेण संवादं तन् निबोध युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. pituḥ putreṇa saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira.

द्विजातेः कस्य चित् पार्थ स्वाध्यायनिरतस्य वै। बभूव पुत्रो मेधावी मेधावी नाम नामतः।

dvijāteḥ kasya cit pārtha svādhyāyaniratasya vai. babhūva putro medhāvī medhāvī nāma nāmataḥ.

सो ऽब्रवीत् पितरं पुत्रः स्वाध्यायकरणे रतम्। मोक्षधर्मार्थकुशलो लोकतत्त्वविचक्षणः।

so 'bravīt pitaraṃ putraḥ svādhyāyakaraṇe ratam. mokṣadharmārthakuśalo lokatattvavicakṣaṇaḥ.

धीरः किं स्वित् तात कुर्यात् प्रजानन्; क्षिप्रं ह्य् आयुर् भ्रश्यते मानवानाम्। पितस् तद् आचक्ष्व यथार्थयोगं; ममानुपूर्व्या येन धर्मं चरेयम्।

dhīraḥ kiṃ svit tāta kuryāt prajānan; kṣipraṃ hy āyur bhraśyate mānavānām. pitas tad ācakṣva yathārthayogaṃ; mamānupūrvyā yena dharmaṃ careyam.

पितोवाच। वेदान् अधीत्य ब्रह्मचर्येण पुत्र; पुत्रान् इच्छेत् पावनार्थं पितॄणाम्। अग्नीन् आधाय विधिवच् चेष्टयज्ञो; वनं प्रविश्याथ मुनिर् बुभूषेत्।

pitovāca. vedān adhītya brahmacaryeṇa putra; putrān icchet pāvanārthaṃ pitṝṇām. agnīn ādhāya vidhivac ceṣṭayajño; vanaṃ praviśyātha munir bubhūṣet.

पुत्र उवाच। एवम् अभ्याहते लोके समन्तात् परिवारिते। अमोघासु पतन्तीषु किं धीर इव भाषसे।

putra uvāca. evam abhyāhate loke samantāt parivārite. amoghāsu patantīṣu kiṃ dhīra iva bhāṣase.

पितोवाच। कथम् अभ्याहतो लोकः केन वा परिवारितः। अमोघाः काः पतन्तीह किं नु भीषयसीव माम्।

pitovāca. katham abhyāhato lokaḥ kena vā parivāritaḥ. amoghāḥ kāḥ patantīha kiṃ nu bhīṣayasīva mām.

पुत्र उवाच। मृत्युनाभ्याहतो लोको जरया परिवारितः। अहोरात्राः पतन्त्य् एते ननु कस्मान् न बुध्यसे। अमोघा रात्रयश् चापि नित्यम् आयान्ति यान्ति च।

putra uvāca. mṛtyunābhyāhato loko jarayā parivāritaḥ. ahorātrāḥ patanty ete nanu kasmān na budhyase. amoghā rātrayaś cāpi nityam āyānti yānti ca.

यदाहम् एतज् जानामि न मृत्युस् तिष्ठतीति ह। सो ऽहं कथं प्रतीक्षिष्ये जालेनापिहितश् चरन्।

yadāham etaj jānāmi na mṛtyus tiṣṭhatīti ha. so 'haṃ kathaṃ pratīkṣiṣye jālenāpihitaś caran.

रात्र्यां रात्र्यां व्यतीतायाम् आयुर् अल्पतरं यदा। गाधोदके मत्स्य इव सुखं विन्देत कस् तदा। याम् एव रात्रिं प्रथमां गर्भो भजति मातरम्। ताम् एव रात्रिं प्रस्थाति मरणाय निवर्तकः। यस्यां रात्र्यां व्यतीतायां न किं चिच् छुभम् आचरेत्। तद् एव वन्ध्यं दिवसम् इति विद्याद् विचक्षणः।

rātryāṃ rātryāṃ vyatītāyām āyur alpataraṃ yadā. gādhodake matsya iva sukhaṃ vindeta kas tadā. yām eva rātriṃ prathamāṃ garbho bhajati mātaram. tām eva rātriṃ prasthāti maraṇāya nivartakaḥ. yasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ na kiṃ cic chubham ācaret. tad eva vandhyaṃ divasam iti vidyād vicakṣaṇaḥ.

अनवाप्तेषु कामेषु मृत्युर् अभ्येति मानवम्। शष्पाणीव विचिन्वन्तम् अन्यत्रगतमानसम्। वृकीवोरणम् आसाद्य मृत्युर् आदाय गच्छति।

anavāpteṣu kāmeṣu mṛtyur abhyeti mānavam. śaṣpāṇīva vicinvantam anyatragatamānasam. vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati.

अद्यैव कुरु यच् छ्रेयो मा त्वा कालो ऽत्यगाद् अयम्। अकृतेष्व् एव कार्येषु मृत्युर् वै संप्रकर्षति।

adyaiva kuru yac chreyo mā tvā kālo 'tyagād ayam. akṛteṣv eva kāryeṣu mṛtyur vai saṃprakarṣati.

श्वःकार्यम् अद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम्। न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वास्य न वा कृतम्। नियतो देहिनां मृत्युर् अनिमित्तं हि जीवितम्। को हि जानाति कस्याद्य मृत्युसेना निवेक्ष्यते। न मृत्युर् आमन्त्रयते हर्तुकामो जगत्प्रभुः। अबुद्ध एवाक्रमते मीनान् मीनग्रहो यथा।

śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam. na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam. niyato dehināṃ mṛtyur animittaṃ hi jīvitam. ko hi jānāti kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate. na mṛtyur āmantrayate hartukāmo jagatprabhuḥ. abuddha evākramate mīnān mīnagraho yathā.

युवैव धर्मशीलः स्याद् अनिमित्तं हि जीवितम्। कृते धर्मे भवेत् कीर्तिर् इह प्रेत्य च वै सुखम्।

yuvaiva dharmaśīlaḥ syād animittaṃ hi jīvitam. kṛte dharme bhavet kīrtir iha pretya ca vai sukham.

मोहेन हि समाविष्टः पुत्रदारार्थम् उद्यतः। कृत्वा कार्यम् अकार्यं वा पुष्टिम् एषां प्रयच्छति।

mohena hi samāviṣṭaḥ putradārārtham udyataḥ. kṛtvā kāryam akāryaṃ vā puṣṭim eṣāṃ prayacchati.

तं पुत्रपशुसंमत्तं व्यासक्तमनसं नरम्। सुप्तं व्याघ्रं महौघो वा मृत्युर् आदाय गच्छति।

taṃ putrapaśusaṃmattaṃ vyāsaktamanasaṃ naram. suptaṃ vyāghraṃ mahaugho vā mṛtyur ādāya gacchati.

संचिन्वानकम् एवैकं कामानाम् अवितृप्तकम्। व्याघ्रः पशुम् इवादाय मृत्युर् आदाय गच्छति।

saṃcinvānakam evaikaṃ kāmānām avitṛptakam. vyāghraḥ paśum ivādāya mṛtyur ādāya gacchati.

इदं कृतम् इदं कार्यम् इदम् अन्यत् कृताकृतम्। एवम् ईहासुखासक्तं कृतान्तः कुरुते वशे।

idaṃ kṛtam idaṃ kāryam idam anyat kṛtākṛtam. evam īhāsukhāsaktaṃ kṛtāntaḥ kurute vaśe.

कृतानां फलम् अप्राप्तं कर्मणां फलसङ्गिनम्। क्षेत्रापणगृहासक्तं मृत्युर् आदाय गच्छति। दुर्बलं बलवन्तं च शूरं भीरुं जडं कविम्। अप्राप्तसर्वकामार्थं मृत्युर् आदाय गच्छति। इदं मे स्याद् इदं मे स्याद् इत्य् एवंमनसो नरान्। अनवाप्तेषु कामेषु कृतान्तः कुरुते वशे।

kṛtānāṃ phalam aprāptaṃ karmaṇāṃ phalasaṅginam. kṣetrāpaṇagṛhāsaktaṃ mṛtyur ādāya gacchati. durbalaṃ balavantaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim. aprāptasarvakāmārthaṃ mṛtyur ādāya gacchati. idaṃ me syād idaṃ me syād ity evaṃmanaso narān. anavāpteṣu kāmeṣu kṛtāntaḥ kurute vaśe.

मृत्युर् जरा च व्याधिश् च दुःखं चानेककारणम्। अनुषक्तं यदा देहे किं स्वस्थ इव तिष्ठसि।

mṛtyur jarā ca vyādhiś ca duḥkhaṃ cānekakāraṇam. anuṣaktaṃ yadā dehe kiṃ svastha iva tiṣṭhasi.

जातम् एवान्तको ऽन्ताय जरा चान्वेति देहिनम्। अनुषक्ता द्वयेनैते भावाः स्थावरजङ्गमाः।

jātam evāntako 'ntāya jarā cānveti dehinam. anuṣaktā dvayenaite bhāvāḥ sthāvarajaṅgamāḥ.

मृत्योर् वा गृहम् एवैतद् या ग्रामे वसतो रतिः। देवानाम् एष वै गोष्ठो यद् अरण्यम् इति श्रुतिः।

mṛtyor vā gṛham evaitad yā grāme vasato ratiḥ. devānām eṣa vai goṣṭho yad araṇyam iti śrutiḥ.

निबन्धनी रज्जुर् एषा या ग्रामे वसतो रतिः। छित्त्वैनां सुकृतो यान्ति नैनां छिन्दन्ति दुष्कृतः।

nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ. chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ.

न हिंसयति यः प्राणान् मनोवाक्कायहेतुभिः। जीवितार्थापनयनैः कर्मभिर् न स बध्यते।

na hiṃsayati yaḥ prāṇān manovākkāyahetubhiḥ. jīvitārthāpanayanaiḥ karmabhir na sa badhyate.

न मृत्युसेनाम् आयान्तीं जातु कश् चित् प्रबाधते। ऋते सत्यम् असंत्याज्यं सत्ये ह्य् अमृतम् आश्रितम्।

na mṛtyusenām āyāntīṃ jātu kaś cit prabādhate. ṛte satyam asaṃtyājyaṃ satye hy amṛtam āśritam.

तस्मात् सत्यव्रताचारः सत्ययोगपरायणः। सत्यारामः समो दान्तः सत्येनैवान्तकं जयेत्।

tasmāt satyavratācāraḥ satyayogaparāyaṇaḥ. satyārāmaḥ samo dāntaḥ satyenaivāntakaṃ jayet.

अमृतं चैव मृत्युश् च द्वयं देहे प्रतिष्ठितम्। मृत्युम् आपद्यते मोहात् सत्येनापद्यते ऽमृतम्।

amṛtaṃ caiva mṛtyuś ca dvayaṃ dehe pratiṣṭhitam. mṛtyum āpadyate mohāt satyenāpadyate 'mṛtam.

सो ऽहं ह्य् अहिंस्रः सत्यार्थी कामक्रोधबहिष्कृतः। समदुःखसुखः क्षेमी मृत्युं हास्याम्य् अमर्त्यवत्।

so 'haṃ hy ahiṃsraḥ satyārthī kāmakrodhabahiṣkṛtaḥ. samaduḥkhasukhaḥ kṣemī mṛtyuṃ hāsyāmy amartyavat.

शान्तियज्ञरतो दान्तो ब्रह्मयज्ञे स्थितो मुनिः। वाङ्मनःकर्मयज्ञश् च भविष्याम्य् उदगायने।

śāntiyajñarato dānto brahmayajñe sthito muniḥ. vāṅmanaḥkarmayajñaś ca bhaviṣyāmy udagāyane.

पशुयज्ञैः कथं हिंस्रैर् मादृशो यष्टुम् अर्हति। अन्तवद्भिर् उत प्राज्ञः क्षत्रयज्ञैः पिशाचवत्।

paśuyajñaiḥ kathaṃ hiṃsrair mādṛśo yaṣṭum arhati. antavadbhir uta prājñaḥ kṣatrayajñaiḥ piśācavat.

यस्य वाङ्मनसी स्यातां सम्यक् प्रणिहिते सदा। तपस् त्यागश् च योगश् च स वै सर्वम् अवाप्नुयात्।

yasya vāṅmanasī syātāṃ samyak praṇihite sadā. tapas tyāgaś ca yogaś ca sa vai sarvam avāpnuyāt.

नास्ति विद्यासमं चक्षुर् नास्ति विद्यासमं बलम्। नास्ति रागसमं दुःखं नास्ति त्यागसमं सुखम्।

nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ balam. nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham.

आत्मन्य् एवात्मना जात आत्मनिष्ठो ऽप्रजो ऽपि वा। आत्मन्य् एव भविष्यामि न मां तारयति प्रजा।

ātmany evātmanā jāta ātmaniṣṭho 'prajo 'pi vā. ātmany eva bhaviṣyāmi na māṃ tārayati prajā.

नैतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तं; यथैकता समता सत्यता च। शीले स्थितिर् दण्डनिधानम् आर्जवं; ततस् ततश् चोपरमः क्रियाभ्यः।

naitādṛśaṃ brāhmaṇasyāsti vittaṃ; yathaikatā samatā satyatā ca. śīle sthitir daṇḍanidhānam ārjavaṃ; tatas tataś coparamaḥ kriyābhyaḥ.

किं ते धनैर् बान्धवैर् वापि किं ते; किं ते दारैर् ब्राह्मण यो मरिष्यसि। आत्मानम् अन्विच्छ गुहां प्रविष्टं; पितामहस् ते क्व गतः पिता च।

kiṃ te dhanair bāndhavair vāpi kiṃ te; kiṃ te dārair brāhmaṇa yo mariṣyasi. ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahas te kva gataḥ pitā ca.

भीष्म उवाच। पुत्रस्यैतद् वचः श्रुत्वा तथाकार्षीत् पिता नृप। तथा त्वम् अपि वर्तस्व सत्यधर्मपरायणः।

bhīṣma uvāca. putrasyaitad vacaḥ śrutvā tathākārṣīt pitā nṛpa. tathā tvam api vartasva satyadharmaparāyaṇaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...