महाभारत 12.168 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 168→

[mh-12-168] • 54 श्लोकाः

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयम् उदीरयेत्। शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम्। प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये।

nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet. śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam. prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye.

युधिष्ठिर उवाच। धर्माः पितामहेनोक्ता राजधर्माश्रिताः शुभाः। धर्मम् आश्रमिणां श्रेष्ठं वक्तुम् अर्हसि पार्थिव।

yudhiṣṭhira uvāca. dharmāḥ pitāmahenoktā rājadharmāśritāḥ śubhāḥ. dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhasi pārthiva.

भीष्म उवाच। सर्वत्र विहितो धर्मः स्वर्ग्यः सत्यफलं तपः। बहुद्वारस्य धर्मस्य नेहास्ति विफला क्रिया।

bhīṣma uvāca. sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalaṃ tapaḥ. bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā.

यस्मिन् यस्मिंस् तु विनये यो यो याति विनिश्चयम्। स तम् एवाभिजानाति नान्यं भरतसत्तम।

yasmin yasmiṃs tu vinaye yo yo yāti viniścayam. sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama.

यथा यथा च पर्येति लोकतन्त्रम् असारवत्। तथा तथा विरागो ऽत्र जायते नात्र संशयः।

yathā yathā ca paryeti lokatantram asāravat. tathā tathā virāgo 'tra jāyate nātra saṃśayaḥ.

एवं व्यवसिते लोके बहुदोषे युधिष्ठिर। आत्ममोक्षनिमित्तं वै यतेत मतिमान् नरः।

evaṃ vyavasite loke bahudoṣe yudhiṣṭhira. ātmamokṣanimittaṃ vai yateta matimān naraḥ.

युधिष्ठिर उवाच। नष्टे धने वा दारे वा पुत्रे पितरि वा मृते। यया बुद्ध्या नुदेच् छोकं तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte. yayā buddhyā nudec chokaṃ tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। नष्टे धने वा दारे वा पुत्रे पितरि वा मृते। अहो दुःखम् इति ध्यायञ् शोकस्यापचितिं चरेत्।

bhīṣma uvāca. naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte. aho duḥkham iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। यथा सेनजितं विप्रः कश् चिद् इत्य् अब्रवीद् वचः।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. yathā senajitaṃ vipraḥ kaś cid ity abravīd vacaḥ.

पुत्रशोकाभिसंतप्तं राजानं शोकविह्वलम्। विषण्णवदनं दृष्ट्वा विप्रो वचनम् अब्रवीत्।

putraśokābhisaṃtaptaṃ rājānaṃ śokavihvalam. viṣaṇṇavadanaṃ dṛṣṭvā vipro vacanam abravīt.

किं नु खल्व् असि मूढस् त्वं शोच्यः किम् अनुशोचसि। यदा त्वाम् अपि शोचन्तः शोच्या यास्यन्ति तां गतिम्।

kiṃ nu khalv asi mūḍhas tvaṃ śocyaḥ kim anuśocasi. yadā tvām api śocantaḥ śocyā yāsyanti tāṃ gatim.

त्वं चैवाहं च ये चान्ये त्वां राजन् पर्युपासते। सर्वे तत्र गमिष्यामो यत एवागता वयम्।

tvaṃ caivāhaṃ ca ye cānye tvāṃ rājan paryupāsate. sarve tatra gamiṣyāmo yata evāgatā vayam.

सेनजिद् उवाच। का बुद्धिः किं तपो विप्र कः समाधिस् तपोधन। किं ज्ञानं किं श्रुतं वा ते यत् प्राप्य न विषीदसि।

senajid uvāca. kā buddhiḥ kiṃ tapo vipra kaḥ samādhis tapodhana. kiṃ jñānaṃ kiṃ śrutaṃ vā te yat prāpya na viṣīdasi.

ब्राह्मण उवाच। हृष्यन्तम् अवसीदन्तं सुखदुःखविपर्यये। आत्मानम् अनुशोचामि यो ममैष हृदि स्थितः। पश्य भूतानि दुःखेन व्यतिषक्तानि सर्वशः। उत्तमाधममध्यानि तेषु तेष्व् इह कर्मसु। अहम् एको न मे कश् चिन् नाहम् अन्यस्य कस्य चित्। न तं पश्यामि यस्याहं तं न पश्यामि यो मम। आत्मापि चायं न मम सर्वा वा पृथिवी मम।

brāhmaṇa uvāca. hṛṣyantam avasīdantaṃ sukhaduḥkhaviparyaye. ātmānam anuśocāmi yo mamaiṣa hṛdi sthitaḥ. paśya bhūtāni duḥkhena vyatiṣaktāni sarvaśaḥ. uttamādhamamadhyāni teṣu teṣv iha karmasu. aham eko na me kaś cin nāham anyasya kasya cit. na taṃ paśyāmi yasyāhaṃ taṃ na paśyāmi yo mama. ātmāpi cāyaṃ na mama sarvā vā pṛthivī mama.

यथा मम तथान्येषाम् इति बुद्ध्या न मे व्यथा। एतां बुद्धिम् अहं प्राप्य न प्रहृष्ये न च व्यथे।

yathā mama tathānyeṣām iti buddhyā na me vyathā. etāṃ buddhim ahaṃ prāpya na prahṛṣye na ca vyathe.

यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ। समेत्य च व्यपेयातां तद्वद् भूतसमागमः।

yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau. sametya ca vyapeyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ.

एवं पुत्राश् च पौत्राश् च ज्ञातयो बान्धवास् तथा। तेषु स्नेहो न कर्तव्यो विप्रयोगो हि तैर् ध्रुवम्।

evaṃ putrāś ca pautrāś ca jñātayo bāndhavās tathā. teṣu sneho na kartavyo viprayogo hi tair dhruvam.

अदर्शनाद् आपतितः पुनश् चादर्शनं गतः। न त्वासौ वेद न त्वं तं कः सन् कम् अनुशोचसि।

adarśanād āpatitaḥ punaś cādarśanaṃ gataḥ. na tvāsau veda na tvaṃ taṃ kaḥ san kam anuśocasi.

तृष्णार्तिप्रभवं दुःखं दुःखार्तिप्रभवं सुखम्। सुखात् संजायते दुःखम् एवम् एतत् पुनः पुनः। सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम्। सुखदुःखे मनुष्याणां चक्रवत् परिवर्ततः।

tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham. sukhāt saṃjāyate duḥkham evam etat punaḥ punaḥ. sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham. sukhaduḥkhe manuṣyāṇāṃ cakravat parivartataḥ.

सुखात् त्वं दुःखम् आपन्नः पुनर् आपत्स्यसे सुखम्। न नित्यं लभते दुःखं न नित्यं लभते सुखम्। शरीरम् एवायतनं सुखस्य। दुःखस्य चाप्य् आयतनं शरीरम्। यद् यच् छरीरेण करोति कर्म। तेनैव देही समुपाश्नुते तत्। जीवितं च शरीरं च जात्यैव सह जायते। उभे सह विवर्धेते उभे सह विनश्यतः। स्नेहपाशैर् बहुविधैर् आविष्टविषया जनाः। अकृतार्थाश् च सीदन्ते जलैः सैकतसेतवः। स्नेहेन तिलवत् सर्वं सर्गचक्रे निपीड्यते। तिलपीडैर् इवाक्रम्य क्लेशैर् अज्ञानसंभवैः। संचिनोत्य् अशुभं कर्म कलत्रापेक्षया नरः। एकः क्लेशान् अवाप्नोति परत्रेह च मानवः। पुत्रदारकुटुम्बेषु प्रसक्ताः सर्वमानवाः। शोकपङ्कार्णवे मग्ना जीर्णा वनगजा इव। पुत्रनाशे वित्तनाशे ज्ञातिसंबन्धिनाम् अपि। प्राप्यते सुमहद् दुःखं दावाग्निप्रतिमं विभो। दैवायत्तम् इदं सर्वं सुखदुःखे भवाभवौ। असुहृत् ससुहृच् चापि सशत्रुर् मित्रवान् अपि। सप्रज्ञः प्रज्ञया हीनो दैवेन लभते सुखम्।

sukhāt tvaṃ duḥkham āpannaḥ punar āpatsyase sukham. na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham. śarīram evāyatanaṃ sukhasya. duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram. yad yac charīreṇa karoti karma. tenaiva dehī samupāśnute tat. jīvitaṃ ca śarīraṃ ca jātyaiva saha jāyate. ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ. snehapāśair bahuvidhair āviṣṭaviṣayā janāḥ. akṛtārthāś ca sīdante jalaiḥ saikatasetavaḥ. snehena tilavat sarvaṃ sargacakre nipīḍyate. tilapīḍair ivākramya kleśair ajñānasaṃbhavaiḥ. saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ. ekaḥ kleśān avāpnoti paratreha ca mānavaḥ. putradārakuṭumbeṣu prasaktāḥ sarvamānavāḥ. śokapaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva. putranāśe vittanāśe jñātisaṃbandhinām api. prāpyate sumahad duḥkhaṃ dāvāgnipratimaṃ vibho. daivāyattam idaṃ sarvaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau. asuhṛt sasuhṛc cāpi saśatrur mitravān api. saprajñaḥ prajñayā hīno daivena labhate sukham.

नालं सुखाय सुहृदो नालं दुःखाय शत्रवः। न च प्रज्ञालम् अर्थानां न सुखानाम् अलं धनम्।

nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya śatravaḥ. na ca prajñālam arthānāṃ na sukhānām alaṃ dhanam.

न बुद्धिर् धनलाभाय न जाड्यम् असमृद्धये। लोकपर्यायवृत्तान्तं प्राज्ञो जानाति नेतरः।

na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye. lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ.

बुद्धिमन्तं च मूढं च शूरं भीरुं जडं कविम्। दुर्बलं बलवन्तं च भागिनं भजते सुखम्।

buddhimantaṃ ca mūḍhaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim. durbalaṃ balavantaṃ ca bhāginaṃ bhajate sukham.

धेनुर् वत्सस्य गोपस्य स्वामिनस् तस्करस्य च। पयः पिबति यस् तस्या धेनुस् तस्येति निश्चयः।

dhenur vatsasya gopasya svāminas taskarasya ca. payaḥ pibati yas tasyā dhenus tasyeti niścayaḥ.

ये च मूढतमा लोके ये च बुद्धेः परं गताः। ते नराः सुखम् एधन्ते क्लिश्यत्य् अन्तरितो जनः।

ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ. te narāḥ sukham edhante kliśyaty antarito janaḥ.

अन्त्येषु रेमिरे धीरा न ते मध्येषु रेमिरे। अन्त्यप्राप्तिं सुखाम् आहुर् दुःखम् अन्तरम् अन्तयोः। सुखं स्वपिति दुर्मेधाः स्वानि कर्माण्य् अचिन्तयन्। अविज्ञानेन महता कम्बलेनेव संवृतः।

antyeṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire. antyaprāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ. sukhaṃ svapiti durmedhāḥ svāni karmāṇy acintayan. avijñānena mahatā kambaleneva saṃvṛtaḥ.

ये तु बुद्धिसुखं प्राप्ता द्वंद्वातीता विमत्सराः। तान् नैवार्था न चानर्था व्यथयन्ति कदा चन।

ye tu buddhisukhaṃ prāptā dvaṃdvātītā vimatsarāḥ. tān naivārthā na cānarthā vyathayanti kadā cana.

अथ ये बुद्धिम् अप्राप्ता व्यतिक्रान्ताश् च मूढताम्। ते ऽतिवेलं प्रहृष्यन्ति संतापम् उपयान्ति च।

atha ye buddhim aprāptā vyatikrāntāś ca mūḍhatām. te 'tivelaṃ prahṛṣyanti saṃtāpam upayānti ca.

नित्यप्रमुदिता मूढा दिवि देवगणा इव। अवलेपेन महता परिदृब्धा विचेतसः।

nityapramuditā mūḍhā divi devagaṇā iva. avalepena mahatā paridṛbdhā vicetasaḥ.

सुखं दुःखान्तम् आलस्यं दुःखं दाक्ष्यं सुखोदयम्। भूतिश् चैव श्रिया सार्धं दक्षे वसति नालसे।

sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ duḥkhaṃ dākṣyaṃ sukhodayam. bhūtiś caiva śriyā sārdhaṃ dakṣe vasati nālase.

सुखं वा यदि वा दुःखं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम्। प्राप्तं प्राप्तम् उपासीत हृदयेनापराजितः।

sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam. prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ.

शोकस्थानसहस्राणि हर्षस्थानशतानि च। दिवसे दिवसे मूढम् आविशन्ति न पण्डितम्।

śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca. divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam.

बुद्धिमन्तं कृतप्रज्ञं शुश्रूषुम् अनसूयकम्। दान्तं जितेन्द्रियं चापि शोको न स्पृशते नरम्।

buddhimantaṃ kṛtaprajñaṃ śuśrūṣum anasūyakam. dāntaṃ jitendriyaṃ cāpi śoko na spṛśate naram.

एतां बुद्धिं समास्थाय गुप्तचित्तश् चरेद् बुधः। शुक्लकृष्णगतिज्ञं तं देवासुरविनिर्गमम्। उदयास्तमयज्ञं हि न शोकः स्प्रष्टुम् अर्हति।

etāṃ buddhiṃ samāsthāya guptacittaś cared budhaḥ. śuklakṛṣṇagatijñaṃ taṃ devāsuravinirgamam. udayāstamayajñaṃ hi na śokaḥ spraṣṭum arhati.

यन्निमित्तं भवेच् छोकस् त्रासो वा दुःखम् एव वा। आयासो वा यतोमूलस् तद् एकाङ्गम् अपि त्यजेत्।

yannimittaṃ bhavec chokas trāso vā duḥkham eva vā. āyāso vā yatomūlas tad ekāṅgam api tyajet.

यद् यत् त्यजति कामानां तत् सुखस्याभिपूर्यते। कामानुसारी पुरुषः कामान् अनु विनश्यति।

yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate. kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati.

यच् च कामसुखं लोके यच् च दिव्यं महत् सुखम्। तृष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हतः षोडशीं कलाम्।

yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham. tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām.

पूर्वदेहकृतं कर्म शुभं वा यदि वाशुभम्। प्राज्ञं मूढं तथा शूरं भजते यादृशं कृतम्।

pūrvadehakṛtaṃ karma śubhaṃ vā yadi vāśubham. prājñaṃ mūḍhaṃ tathā śūraṃ bhajate yādṛśaṃ kṛtam.

एवम् एव किलैतानि प्रियाण्य् एवाप्रियाणि च। जीवेषु परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च।

evam eva kilaitāni priyāṇy evāpriyāṇi ca. jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca.

तद् एवं बुद्धिम् आस्थाय सुखं जीवेद् गुणान्वितः। सर्वान् कामाञ् जुगुप्सेत सङ्गान् कुर्वीत पृष्ठतः। वृत्त एष हृदि प्रौढो मृत्युर् एष मनोमयः। क्रोधो नाम शरीरस्थो देहिनां प्रोच्यते बुधैः।

tad evaṃ buddhim āsthāya sukhaṃ jīved guṇānvitaḥ. sarvān kāmāñ jugupseta saṅgān kurvīta pṛṣṭhataḥ. vṛtta eṣa hṛdi prauḍho mṛtyur eṣa manomayaḥ. krodho nāma śarīrastho dehināṃ procyate budhaiḥ.

यदा संहरते कामान् कूर्मो ऽङ्गानीव सर्वशः। तदात्मज्योतिर् आत्मा च आत्मन्य् एव प्रसीदति।

yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ. tadātmajyotir ātmā ca ātmany eva prasīdati.

किं चिद् एव ममत्वेन यदा भवति कल्पितम्। तद् एव परितापार्थं सर्वं संपद्यते तदा।

kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam. tad eva paritāpārthaṃ sarvaṃ saṃpadyate tadā.

न बिभेति यदा चायं यदा चास्मान् न बिभ्यति। यदा नेच्छति न द्वेष्टि ब्रह्म संपद्यते तदा।

na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati. yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā.

उभे सत्यानृते त्यक्त्वा शोकानन्दौ भयाभये। प्रियाप्रिये परित्यज्य प्रशान्तात्मा भविष्यसि।

ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau bhayābhaye. priyāpriye parityajya praśāntātmā bhaviṣyasi.

यदा न कुरुते धीरः सर्वभूतेषु पापकम्। कर्मणा मनसा वाचा ब्रह्म संपद्यते तदा।

yadā na kurute dhīraḥ sarvabhūteṣu pāpakam. karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā.

या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर् या न जीर्यति जीर्यतः। यो ऽसौ प्राणान्तिको रोगस् तां तृष्णां त्यजतः सुखम्।

yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ. yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham.

अत्र पिङ्गलया गीता गाथाः श्रूयन्ति पार्थिव। यथा सा कृच्छ्रकाले ऽपि लेभे धर्मं सनातनम्।

atra piṅgalayā gītā gāthāḥ śrūyanti pārthiva. yathā sā kṛcchrakāle 'pi lebhe dharmaṃ sanātanam.

संकेते पिङ्गला वेश्या कान्तेनासीद् विनाकृता। अथ कृच्छ्रगता शान्तां बुद्धिम् आस्थापयत् तदा।

saṃkete piṅgalā veśyā kāntenāsīd vinākṛtā. atha kṛcchragatā śāntāṃ buddhim āsthāpayat tadā.

पिङ्गलोवाच। उन्मत्ताहम् अनुन्मत्तं कान्तम् अन्ववसं चिरम्। अन्तिके रमणं सन्तं नैनम् अध्यगमं पुरा।

piṅgalovāca. unmattāham anunmattaṃ kāntam anvavasaṃ ciram. antike ramaṇaṃ santaṃ nainam adhyagamaṃ purā.

एकस्थूणं नवद्वारम् अपिधास्याम्य् अगारकम्। का हि कान्तम् इहायान्तम् अयं कान्तेति मंस्यते।

ekasthūṇaṃ navadvāram apidhāsyāmy agārakam. kā hi kāntam ihāyāntam ayaṃ kānteti maṃsyate.

अकामाः कामरूपेण धूर्ता नरकरूपिणः। न पुनर् वञ्चयिष्यन्ति प्रतिबुद्धास्मि जागृमि।

akāmāḥ kāmarūpeṇa dhūrtā narakarūpiṇaḥ. na punar vañcayiṣyanti pratibuddhāsmi jāgṛmi.

अनर्थो ऽपि भवत्य् अर्थो दैवात् पूर्वकृतेन वा। संबुद्धाहं निराकारा नाहम् अद्याजितेन्द्रिया।

anartho 'pi bhavaty artho daivāt pūrvakṛtena vā. saṃbuddhāhaṃ nirākārā nāham adyājitendriyā.

सुखं निराशः स्वपिति नैराश्यं परमं सुखम्। आशाम् अनाशां कृत्वा हि सुखं स्वपिति पिङ्गला।

sukhaṃ nirāśaḥ svapiti nairāśyaṃ paramaṃ sukham. āśām anāśāṃ kṛtvā hi sukhaṃ svapiti piṅgalā.

भीष्म उवाच। एतैश् चान्यैश् च विप्रस्य हेतुमद्भिः प्रभाषितैः। पर्यवस्थापितो राजा सेनजिन् मुमुदे सुखम्।

bhīṣma uvāca. etaiś cānyaiś ca viprasya hetumadbhiḥ prabhāṣitaiḥ. paryavasthāpito rājā senajin mumude sukham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents